Basatin

استاد منزوي همه کارهايش عالي است، اما کساني که دقيقند ميدانند حقيقتا کارستان سترگ قديمي استاد، کتاب شش جلدي (در 7 مجلد) يعني «فهرست نسخه‌هاي خطي فارسي» شاهکاري است ارزشمند و روشمند و دقيق که به نظر حقير به لحاظ روشي، قابل قياس با فهرستواره کتابهاي فارسي استاد نيست، البته اين را تأکيد کنم که منظور روش است و الا طبعا فهرستواره کتابهاي فارسي از آنجايي سي چهل سال بعد منتشر شده است حاوي اطلاعات زيادي است، اما روش آن چيز ديگري است، به خصوص اينکه در «فهرستواره» خيلي گزارش جزئي از آيتمهاي نسخ خطي نيست و به کليات و نهايت شماره نسخ بسنده شده است، اما در «فهرست» انصافاً اطلاعات نابي داده است که به نظرم کساني که با نسخ خطي فارسي درگيرند، اگر با اين اثر مأنوس نباشند، خيلي ضرر کرده‌اند! البته اصل کتاب چون در سالهاي حدود 1349-1353ش چاپ شده کمياب و گران است ولي ان شاء الله بلکه لااقل پي دي اف آن دستياب و تقديم شود به اميد خدا??

ضرورت تدوین فهرستواره ای جدید برای کتاب ها و رساله های فقهی در سنت تشیع امامی

کتاب An Introduction to Shi'i Law تدوین آقای حسین مدرسی طباطبایی که حدود سی سال پیش منتشر شد جز مقدمه ای حدود بیست صفحه که خلاصه مفیدی است برای تاریخ فقه تشیع امامی در واقع سیاهه ای است از نام کتاب ها و رساله های فقهی و معرفی نسخه های موجود آنها. این فهرست در وقت خود مفید بود و برای پیدا کردن نسخه های آثار فقهی شیعی به کار می آمد. امروز با توجه به گسترش چاپ فهرست های نسخه های خطی در ایران و جهان و همچنین فهرستواره مفید فنخا و همچنین بسیاری از آثار فقهی استدلالی و فتوایی ضرورت دارد یکی از فضلای جوان همتی کند و فهرستی جدید از آثار فقهی شیعی تدوین کند. استاد ما شادروان محمد تقی دانش پژوه سال ها پیش فهرست بسیار مفیدی از آثار فقهی اسلامی به زبان فارسی همراه با توضیحات مفید و در بخش های مختلف سنت های فقهی تدوین کرد که آن هم می تواند سرمشق این فهرستواره جدید باشد.

سرکار خانم تفضلی، از فهرست نگاران فاضل کتابخانه ملی، سالها روی نسخه های خطی اصلی (خط مولف، مبیضه یا مسوده) کار کرده اند وبخشی را هم در شماره نخست گاهنامه «نسخه پژوهی» در سال ۱۳۸۳ منتشر کرده اند اما از ادامه یا توقف این کار سترک، اطلاعی بیشتری در دست نیست

فهرست نسخه های خطی کتابخانه الغدیر یزد

فهرست نسخه های خطی کتابخانه الغدیر یزد، تألیف سمیره کریمی از سوی کتابخانه بزرگ حضرت آیت الله العظمی مرعشی نجفی منتشر شد.

این مجموعه شامل 169 جلد نسخه خطی در 237 عنوان می باشد که 45 نسخه از آن عربی و 124 نسخه فارسی است. همچنین سه طغرا سند نیز در میان کتابهای خطی و چاپ سنگی موجود بوده است که پس از فهرستنویسی نسخه های خطی آنها نیز فهرست شده اند. در کنار این منابع سه رساله چاپ سنگی نیز در بین مجموعه ها به همراه رساله های خطی صحافی شده بوده که این رسالات نیز فهرست شده اند. در مجموعه کتابخانه الغدیر یزد دارای 40 جلد مجموعه و 4 مجلد جنگ، 2 مجموعه سند (به صورت دسته فرد)، 1 طومار و 7 نسخه به صورت بیاض است.@manuscript

✅ عدم دسترسی پژوهشگران به نسخه های خطی آرشیف ملی

از نسخه های قلمی قرآن گرفته تا متون های خطی آثار سعیدی، دیوان حافظ، شهنامه فردوسی و هزاران نسخه های خطی در کتابخانه آرشیف ملی نگهداری می شود، اما مشکل بنیادی اینست که پژوهشگران به دلیل عدم نبود فهرست رهنمای دقیق از این نسخه های خطی نمی تواند استفاده کند.
فهرست نگاری کتاب های آرشیف ملی در سال های ۱۳۶۰ شروع شده است و آخرین فهرست نگاری در سال ۱۳۶۷ به انجام رسید اما بعد از سال ۱۳۶۷ هیچ نوع فهرست نگاری در این مدت ۲۷ سال صورت نگرفته است .
اما مسئولان آرشیف ملی در سال جاری تازه تصمیم گرفته اند که نسخه خطی را فهرست نگاری کند و این فهرست نگاری نخست با دست و سپس به گونه عصری (کمپیوتری) انجام می شود، این فهرست نگاری بیش از دو سال را در بر خواهد گرفت.
از چهار دهه قبل آرشیف ملی به جمع آوری نسخه خطی تلاش های فراوان را به خرج داده اما با اظهار تاسف در نسخه های خطی به روی پژوهشگران بسته است.
خانم معصومه نظری رئیس کتابخانه آرشیف ملی در این رابطه گفته است تا زمانیکه نسخه خطی فهرست نگاری نشود دسترسی پژوهشگران به این نسخه ناممکن است.
وی یکی از عدم نبود فهرست نگاری را در کتابخانه آرشیف ملی نداشتن متخصصین برای فهرست نگاری و موجود نبودن دیپارتمنت به ارتباط نسخه های خطی، اسناد تاریخی و آرشیف داری در دانشگاه کابل عنوان کرد.
@manuscript

✅ انتشار فهرست نسخ خطی در ارمنستان

کتاب فهرست نسخ خطی زبان فارسی موزه ماتناداران با همكاري رایزنی فرهنگی جمهوری اسلامی ایران در ارمنستان، منتشر شد.
کتاب فهرست نسخ خطی زبان فارسی موزه میراث مکتوب ماتناداران در قالب 347 صفحه با همكاري رایزنی فرهنگی جمهوری اسلامی ایران در ارمنستان، منتشر شد.
کار تحقیقاتي این اثر ارزشمند، توسط خانم کریستینه گوستیکیان انجام گرفته و هر اثر به زبان فارسی و انگلیسی در چند خط معرفی شده است.
بنابر اعلام اين خبر، برای هر اثر آورده در اين كتاب، خط اول و خط آخر کتاب، نویسنده و تاریخ نگارش درج شده است.
@manuscript

✅ «مجله انجمن آسیایی سلطنتی بریتانیای بزرگ و ایرلند» (The Journal of the Royal Asiatic Society of Great Britain and Ireland  ) به زبان انگلیسی در لندن منتشر می شود.  این مجله در سال 1824 تاسیس شد و درباره تاریخ، معماری، ادبیات، زبان، مذهب و هنر آسیا هر سه ماه یکبار مقاله های ارزشمندی منتشر می کرد به ویژه صد سال اول.

در شماره ژوییه 1892 《فهرست نسخه های خطیِ عربی، فارسی، هندوستانی [اردو]، ترکی موجود در کتابخانه انجمن آسیاییِ سلطنتی در لندن》 به انگلیسی منتشر شده است۔

در مقدمه مقاله آمده است که این فهرست، از سه فهرستی گردآوری شده است که سالهای قبل منتشر شده بودند:

1- «فهرست نسخه هایِ خطیِ عربی، فارسی، ترکیه و هندوستانی [اردو] در و در بریتانیایِ کبیر و ایرلند، فهرست نویس: ویلیام، اِچ.مورلی، سال نشر: ۱۸۳۸»۔

2- «فهرست تفصیلیِ نسخه هایِ خطی تاریخیِ به عربی و فارسی موجود در . فهرست نویس: دبلیو.اِچ.مورلی، سال نشر: ۱۸۵۴»۔

3- «فهرستِ افزوده شدهء نسخه هایِ خطیِ شرقی در انجمن آسیاییِ سلطنتی که در فهرستِ مورلی نیامده بود، فهرست نویس: گی.لی.استرنج، سال نشر: ۱۸۸۱ ».

ترتیب و عنوان نسخه هایِ خطی مطابق فهرستهایِ موزه بریتانیاست. نسخه هایِ خطیِ عربی که در فهرست هایی بالا نیامده است، مشخصاتشان با مراجعه به آقای اِچ.سی.کی؛ مشخصات نسخه های خطیِ فارسی و اردو با مراجعه به آقای ای.گی.براون و نسخه هایِ خطیِ ترکی بامراجعه به آقای ای.جِی.دبلیو.گیب نوشته شده اند.

🟣 پی دی اف 《فهرست نسخه هایِ خطیِ عربی، فارسی، هندوستانی [اردو] و ترکی در کتابخانه انجمن سلطنتیِ آسیایی در لندن》به پیوست فهرست بعد آمده است 🔽 🔽 🔽

🆔 @manuscript

✅ فهرستی از نسخه های خطی عربی و فارسی در گجرات

«گُجرات وِدیا سَبا» در احمد آبادِ گجرات هندوستان دارای نسخه های خطی است. تاپایان سال 1964 دارایِ 6335 نسخه خطی سانسکریت، 416 نسخه خطی عربی و فارسی و 2860 نسخه خطیِ گُجراتی بود. در سال 1961 موافقت شد که در مرحله اول 3000 نسخه خطی سانسکریت- پَراکریت و 300 نسخه خطی عربی و فارسی فهرست نویسی شود. آقای دکتر پریا بالا جی. شاه نسخه هایِ خطی سانسکریت و آقای چُتو بایی رَنچودجی نایک نسخه های خطی عربی و فارسی را در دو بخش فهرست نویسی کردند.

نسخه های خطی فارسی و عربی در «موسسه آموزشی و تحقیقیِ بی.جی» به امانت سپرده شده بودند. بخشی از آنها برایِ «گُجرات وِدیا سَبا» بود و بخش دیگری به مجموعه «کتابخانه اَپاراو بُلونات» تعلق داشت. برخی از این نسخه های خطی بسیار زیبا در قطع بزرگ یا به شکل طوماری هستند. متون فارسی که هندوها نوشته‌اند و متون سانسکریت که مسلمانان به فارسی ترجمه کرده اند. همچنین کاتبانِ هندو یا مسلمان که بسیار حرفه‌ای بودند یا به طور خاندانی و در نهایت زیبایی کتابت می‌کردند. کیفیتِ جوهر و کاغذ این نسخه های خطی عالی است که با گذشت زمان همانطور حفظ شده اند.

(ترجمه از مقدمه ی جلد دومِ فهرستِ نسخه های خطی عربی و فارسی در گُجرات وِدیا سَبا، به کوشش: چوتو بایی رَنچودجی نایک، ناشر: گُجرات وِدیا سَبا، احمدآباد، گُجرات، هندوستان، 1964)

♦️فهرست جلد دومِ نسخه های خطیِ عربی و فارسی «گُجرات وِدیا سَبا»، هندوستان به پیوست فرسته بعدی آمده است 🔽 🔽 🔽

🆔 @manuscript

✅ دکتر آدام کلارک (Adam Clarke، 1762-1832) از الهیات دان ها و انجیل شناسان اهل ویلز بود. او مجموعه ای از نسخه های خطی داشت به زبانهای: انگلیسی، ایرلندی. ایسلندی، فرانسه، لاتین، عبری، سُریانی، عربی، فارسی، ارمنی‌، سیلانی، پالی، سانسکریت‌.

پسرش آنها را فهرست نویسی و منتشر کرد. فرزند وی، در مقدمه این نسخه های خطی را به دو دسته بزرگِ «اروپایی» و «آسیایی» تقسیم بندی کرده است و نوشته است: «این نسخه های خطی از نظر درونی ( نزدیک بودن به زمان مولف، صحتِ متن، خوشنویسی) و بیرونی (جلد بندی، مرمت، تذهیب، نگاره ها) نفیس هستند. همگی سالم مانده اند و اگر جایی کرم خورده و پوسیده است با دقت زیاد مرمت شده اند». تعداد نسخه های خطیِ اروپایی 281 عدد و تعداد نسخه های خطیِ آسیایی (عربی، فارسی، سریانی، سانسکریت، ارمنی) 310 جلد است. است. بیشتر نسخه های خطیِ آسیایی به قرنِ 16 و 17 میلادی تعلق دارد. کمتر نسخه ای مربوط به قرن 18 میلادی است. 2 قدیمی ترین نسخه خطیِ آسیایی تاریخ کتابتشان 1024 و 1490 میلادی است. 

فرزند دکتر کلارک که مصداق این شعر است: 
گرچه زان میکده، اکنون اثری نیست به جای

جرعه‌ای چند از آن شیشه و مینا با تُست 

مقدمه ای ادیبانه و دانشمندانه بر این فهرست نوشته است و در جایی نسخه های خطی را چنین توصیف کرده است:

" بسیاری از این نسخه های خطی، زیباترین نمونه خط و تذهیب ذوقی هستند. ثابت می کنند با اینکه اجداد ما هر از گاهی در تقوای خود دچار لغزش شده اند، اما سعی نمی کردند تا خدای خود را با چیزی که هیچ ارزشی برای آنها نداشت، بندگی کنند". (یعنی خدایی را پرستش می کردند که مظهر چنین زیبایی هایی است)

♦️ پی دی اف فهرست نسخه های خطیِ دکتر ادام کلارک به پیوست فرسته بعدی آمده است 🔽 🔽 🔽

🆔 @manuscript

فهرست منابع دو مجموعه درباره نسخه های خطی شبه قاره (هند، پاکستان، بنگلادش)
در ادامه فهرست منابع استفاده شده در دو مجموعه "فهرستواره نسخه هاي خطي فارسي شبه قاره" و "معجم المخطوطات العربیه فی شبه القاره" به استحضار اهل تحقيق می رسد.
از محققین خواهشمندیم که اگر به منابعی افزون بر منابع این فهرست دسترسی دارند به ما در دستیابی به آنها یاری رسانند تا بتوانیم در فرصت باقی مانده اطلاعات بیشتری را به این مجموعه ها بیفزاییم.
👇👇👇

✅ مرحوم دکتر عمر خالدی (1953- 2010) از تاریخ دان های برجسته هندوستان که تحقیقاتش درباره تاریخ اسلامیِ جنوب هندوستان - دکن - بود. وی در دانشگاه اِم.آی.آتی در آمریکا در سالهای 1983 تا 2010 کتابدار معماری اسلامی بود. دکتر عمر خالدی همچنین از اعضای «انجمن نسخه های خطی اسلامی»
The Islamic Manuscript Association
بود که در سال 2010 به دکترعارف نوشاهی – نسخه شناس پاکستانی- طرح وسیع و مهمی را پیشنهاد داد تا فهرست نسخه های خطی فارسی چاپ شده در کتابخانه های شخصیِ پاکستان را به صورت یکجا تدوین کند و سپس با پشتیبانی دکتر عمر خالدی این طرح در «انجمن نسخه های خطی اسلامی» تصویب شد و با کمک مالی این انجمن، بعدها این طرح در 4 جلد با عنوانِ: «فهرستِ نسخه هایِ خطیِ فارسیِ پاکستان؛ 8000 نسخه خطی فارسی از کتابخانه های شخصی و دولتیِ پاکستان»، در سال 1396 شمسی از سوی مرکز پژوهشی میراث مکتوب در تهران منتشر شد.

خود مرحوم دکتر عمر خالدی هم سالهای سال فهرست نسخه های خطیِ عربی+فارسی+ترکی+ اردو چاپ شده در هندوستان را گردآوری نمود که در دو شماره مجله Mela Notes  «چاپ از انجمن کتابداران خاورمیانه، آمریکا» به زبان انگلیسی منتشر شد:

☆ A Guide to Arabic, Persian, Turkish, and Urdu Manuscript Libraries in India, Fall 2002- Spring 2003.

☆ A Guide to Arabic, Persian, Turkish and Urdu Manuscript Libraries in India, Number 82, Year: 2011.

مقاله ی سالِ 2003 مرحوم دکتر عمر خالدی در مجله «پیام بهارستان» در تهران، سال پنجم، شماره 17، پاییز 1391 شمسی به فارسی ترجمه شد. مترجمان: شادی یگانه دوست + علی خاکپور‌.

در سال 1396 شمسی دکتر بتول کیخا مقاله ای به فارسی«فهرست نامه های نسخ خطی فارسی در هند» (مطالعات شبه قاره، سال 6، شماره 20، پاییز 1393 شمسی) نوشت که در آن از دو فهرست چاپ شده ی دکتر عمر خالدی هیچ نامی نبرد.

- در این دو مقاله مرحوم دکتر عمر خالدی، برخی از نسخه هایِ خطی معرفی شده در مجله های هندوستان نیامده اند. مثلاً نسخه های خطی که هر از گاهی در مجله «معاصر» (چاپ از پَتنا، هندوستان) معرفی می شدند.

- مقاله ی ترجمه شده در مجله «پیام بهارستان» دارای اشتباهات زیادی است. نام کتابخانه ها، نویسندگان، فهرست ها و ... به اشتباه به فارسی ترجمه شده اند.

- از آنجایی که اَعلامِ کشورهایِ هندوستان، پاکستان، بنگلادش در ایران چه از سوی محققان ایرانی و چه از سوی محققان هندوستانی، پاکستانی و بنگلادشی، در بیشتر موارد به فارسی درست نوشته نمی شوند، امیدواریم اکنون که «موسسه الجواد» (در ایران) در حال تدوینِ فهرست یکپارچه نسخه های خطی فارسی و عربیِ شبه قاره است، یکبار و برای همیشه این اَعلام به صورت مستند نوشته شوند.
..........................................

🟣 در دو فرسته بعدی، پی دی اف هر ۲ مقاله مرحوم دکتر عمر خالدی آمده است🔽 🔽 🔽

نگارش: لیلا عبدی خجسته

🆔 @manuscript

ضرورت تدوین فهرستواره ای جدید برای کتاب ها و رساله های فقهی در سنت تشیع امامی

کتاب An Introduction to Shi'i Law تدوین آقای حسین مدرسی طباطبایی که حدود سی سال پیش منتشر شد جز مقدمه ای حدود بیست صفحه که خلاصه مفیدی است برای تاریخ فقه تشیع امامی در واقع سیاهه ای است از نام کتاب ها و رساله های فقهی و معرفی نسخه های موجود آنها. این فهرست در وقت خود مفید بود و برای پیدا کردن نسخه های آثار فقهی شیعی به کار می آمد. امروز با توجه به گسترش چاپ فهرست های نسخه های خطی در ایران و جهان و همچنین فهرستواره مفید فنخا و همچنین بسیاری از آثار فقهی استدلالی و فتوایی ضرورت دارد یکی از فضلای جوان همتی کند و فهرستی جدید از آثار فقهی شیعی تدوین کند. استاد ما شادروان محمد تقی دانش پژوه سال ها پیش فهرست بسیار مفیدی از آثار فقهی اسلامی به زبان فارسی همراه با توضیحات مفید و در بخش های مختلف سنت های فقهی تدوین کرد که آن هم می تواند سرمشق این فهرستواره جدید باشد.

پیشنهادات ۲

از کارهای لازم تخریج فهرست نسخه های خطی کتابخانه های مختلف ایران و عتبات است که عناوین نسخه های خطی آنها به تفاریق در دو کتاب ذریعه و طبقات نقل شده. حتی در مورد کتابخانه هایی که فهرست آنها قبلا منتشر شده این کار بی نهایت مفید است. چرا که گاه اطلاعات تکمیلی دارد. بسیاری از کتابخانه های وقفی عتبات که آقا بزرگ نسخه های آنها را معرفی کرده همینک یا به کلی از بین رفته اند و یا فهرستی از آنها موجود نیست.

صاحب قلم در کتاب فهرست‌نامه ايران (تهران، کتابخانه مجلس،1390) بيش از 2000 عنوان (بدون لحاظ تعداد جلدها فقط عنوان)، شامل فهارس منتشر شده (کتاب و مقاله) و نشده (مخطوط)، در معرفي حدود 400000 عنوان نسخه خطي مربوط به 536 کتابخانه عمومي و مجموعه خصوصي در 145 شهر، به اختصار معرفي نموده است؛ آثاري که زحماتِ ماندگار بيش از 600 فهرستنگار خدوم و گمنام در آنها متبلور گرديده است. از اين 2000 عنوان فهرستِ معرفي شده در آن اثر، محتواي تراثي حدود يک سوم از آن فهرست‌ها، يعني حدود ششصد عنوان فهرست، تأليف 96 فهرست‌نگار، در فهرستواره دستنوشت‌هاي ايران (دنا)، گزارش گرديده است (شکر الله سعيهم)؛ اما به دگر تعبير بايد توجّه داشت که فهرستواره ارزشمندِ دنا، علي رغم تلاش‌هاي عزيزان، فاقد محتواي تراثي دو ثلث از فهارس منتشر شده و نشده مربوط به تراثيات ايران (يعني حدود 1300 عنوان فهرست) است و از ميان تأليفات 600 فهرست‌نگار نسخه‌هاي خطي ايران، تنها آثار يک ششم از فهرست‌نگاران، در اين اثر ماندگار، درج گرديده است؛ اميد است اين کار ارزشمند (فهرستواره دنا) يکبار ديگر، با بازبيني بيشتر و درج اطلاعات باقيمانده فهارس، براي بهره‌مندي کامل پژوهشگران، منتشر گردد و طبيعتاً اگر در حالت خوشبينانه يک سوم آثار هم معرفي‌هاي تکراری باشند، انتظار مي‌رود، اين اثر، با همين سبک و سياق و قلم، به بيست جلد بالغ گردد؛ هر چند با توجه به وجود مجموعه‌هاي معرفي و فهرست نشده فراوان در ايران، مانند 60% نسخه‌هاي معرفي نشده کتابخانه‌ حضرت آيت‌الله العظمي مرعشي (23000 مجلد نسخه خطي در 50000 عنوان) و مجموعه‌هاي خصوصي ديگر در جاي جاي اين کشور غني، خود نيازمند همتي عظيم براي فتح دناهاي ديگر است! البته در فنخا موارد زيادتري آمده است که بلي به هر حال براي نمونه مرحوم آقا سيد عبدالعزيز طباطايي فقط هفتاد فهرست مخطوط دارند که هنوز دست نوشته اند و محتواي آنها منتشر نشده است قس علي هذا ..