گنجینه مکتوب

کتاب «آیات شیطانی» زندگی هنرپیشه‌ای هندی با نام محوند را روایت می‌کند که شبیه پیامبر مسلمانان است. این کتاب بر پایه ماجرای صدر اسلام مشهور به غرانیق نوشته شده است و در بسیاری از کتاب های معتبر تاریخ اسلام مانند تاریخ طبری آمده است و شرح آیاتی است که پیامبر اسلام در آن آیات به تمجید از سه بت مورد قبول اعراب می پردازد اما پس از نازل شدن آیات جدید این آیات را از قرآن حذف می کند و می گوید این آیات از طرف خدا نبود بلکه القائات شیطان بوده است.

شیخ صدوق به تقلید از کتاب «طبیب من لا یحضره الطبیب»؛ (پزشک کسی که پزشک در دسترس او نیست)، کتاب «فقیه من لا یحضره الفقیه»؛ (مرجع و عالِم کسی که عالِم در دسترس او نیست)، را می‌نویسد.
گرجی، ابوالقاسم، ادوار اصول الفقه، ص ۳۸، نشر میزان، تهران، چاپ اول، ۱۳۸۵ش

در عنوان پایان نامه «روش شناسی شیخ صدوق درتدوین فقیه من لا یحضره الفقیه» با عنایت به همین مطلب نام کتاب به این صورت ذکر شده.

اما درباره مقدمه شیخ صدوق و نیز نقلی از علامه مجلسی که چنین فرمودن:
گفتنى است كه نام اين كتاب شريف كه از كتب اربعه حديثى اماميّه بشمارست، در حقيقت، «كتاب من لا يحضره الفقيه» مى‏باشد؛ يعنى لفظ «كتاب» جزئى اصيل است از نام اثر.
اين مطلب از آنچه شيخ جليل اقدم، صدوق- رضى اللَّه عنه و أرضاه-، در مقدّمه‏اش بر كتاب در باب انگيزه تدوين آن نوشته و نيز از سياق عبارت وى، نيك پيداست (نگر:
كتاب من لا يحضره الفقيه، ج 1، ص 2 و 3) در تداول و نوشتار، بسيارى، «فقيه من لا يحضره الفقيه» يا «من لا يحضره الفقيه» مى‏گويند و مى‏نويسند (نگر: منية المريد، ص 412، پى‏نوشت) كه ظاهرا اوّلى بر سبيل نوعى نقل به معنا، و دوّمى از رهگذر اختصار است.

بنده حقیر کمتر از آن هستم که در مورد چنین مطلبی نقد بنویسم. اما به هر حال در مقام دفاع از سخن این اعزه که نامشان را پیشتر ذکر کردم باید عرض کنم که با فرض سخن شیخ صدوق در مقدمه به عنوان کتاب من لایحضره الفقیه باید ابتدا متن سخن ایشان را متذکر شد:

از متن حاضر چنین بر میاد که شیخ صدوق نام کتابشان را موازی با نام کتاب رازی ذکر کردن. حال اینکه نام کتاب رازی طبیب من لایحضره الطبیب بوده نه کتاب من لایحضره الطبیب و لفظ کتاب تنها ناظر به واقع کتاب هست نه اینکه این لفظ جزئی از عنوانش باشد.

سلام. در خیلی از آثار کهن مثل آثار فیض کاشانی و... هم وقتی می‌خواهند نام کتاب ابن بابویه را به اختصار درج کنند، می‌گویند: وقال فی الفقیه. این نشان می‌دهد نام کتاب احتمالاً فقیه من لا یحضره الفقیه بوده است؛ همچنان که اثر زکریای رازی هم طبیب من لا یحضره الطبیب است.
به هر حال، به خاطر دارم جایی در نوشتارها و مقالات آقای جواد شبیری این را می‌خواندم که نام درست "کتاب من لا یحضره الفقیه" است. استدلالات ایشان را هم به خاطر ندارم.
نکتۀ مهم نهایی این که در شیوۀ استاندارد ارجاع دادن، نامی که مؤلف برای کتاب انتخاب کرده است ملاک نیست. باید به نامی ارجاع داد که در فرهنگ و تمدن اسلامی مشهورتر بوده، و محتوای کتاب ذیل آن نام در فرهنگ اسلامی تأثیر گذاشته است.

مساله روشن است، نام کتاب آنی است که مولف برای آن برگزیده. اما اینکه قدما آن را فقیه میخوانده اند، از روی اختصار است. بهترین گزینه برای اختصار از عنوان طویل «کتاب من لا یحضره الفقیه» همان الفقيه است، نه الکتاب، یا کتاب الفقیه، تا با الکافی و التهذیب و الاستبصار همانند شود.
شیوه ارجاع امروزی هم که بر اساس صفحه عنوان کتاب است. البته در نام بردن های متوالی در متن عمدتا شهرت فعلی متبع است.

این که قدما برای اختصار کتاب را فقیه خوانده‌اند البته معقول است؛ اما سؤال این است که چرا نام کتاب را به «فقیه» مختصر کرده اند؛ آیا این به خاطر آن است که نام کتاب «فقیه من لا یحضره الفقیه» بوده است، یا حین اختصار به جای کلمات نخست، کلمه‌ای از انتهای اسم کتاب را برگزیده اند. این محل بحث است.

بله. مدعی این بود که نمی توان این اختصار را قرینه قرار داد چون نسبتش به طرفین علی السوا است. اگر نام کتاب «فقیه من لایحضره الفقیه» که از باب انتخاب کلمه اول آن را فقیه خوانده اند. اگر هم نام کتاب «کتاب من یحضره الفیه» بوده از باب اینکه تنها كلمه ای که قابلیت اختصار در این ترکیب را دارد کلمه فقیه می باشد آن را برگزیده اند. گزینش یک کلمه که بتواند شاخص شود و لو کلمه اول نباشد در موارد دیگری نیز دیده میشود که مشهورترین آن اسفار برای الحکمة المتعالیه فی الأسفار الاربعه العقلیه است. در این ترکیب هم کلمه شاخص و مایز همین اسفار است.
پس باید به راه دیگری رفت و آن نامی است که خود مولف برگزیده و جای هیچ سخنی باقی نمی گذارد.

📚 مَن لایَحضُرُه اَلفَقیه
✍ ابوجعفر محمد بن علی بن بابویه قمی ملقب به شیخ صدوق
▫️من لایحضره الفقیه دومین کتاب معتبر حدیثی شیعه است و حدود ۵۹۶۳ حدیث دارد. این کتاب را شیخ صدوق در ایلاق بلخ نوشته است.
─═ @Y_1360 ═─

📚 من لا یحضره الفقیه:
کتاب «من لا یحضره الفقیه» اثر شیخ صدوق از چهره‏‌هاى برجسته علماى شيعه در قرن چهارم هجرى است. این کتاب در شمار معتبرترین کتب شیعه به‌حساب می‌آید و موضوع اصلی آن احکام فقهی می‌باشد.‏
─═ @Y_1360 ═─

باز درباره شيخ صدوق (3)

قبل از اينکه به پاسخ پرسش های بالا بپردازيم لازم است يک نکته ديگر را اينجا به بحث بگذاريم:

شيخ صدوق در مقدمه فقيه آنگاه که از انگيزه تأليف کتاب سخن می گويد اشاره می کند به يکی از سادات امامی مذهب که با او در سفر ايلاق آشنا شده بود. در اينجا ابن بابويه می گويد اين شخص مصنفاتی که او در سفر همراه خود آورده بود را بر او شنيد. عين عبارت او از اين قرار است:

أما بعد فإنه لما ساقني القضاء إلى بلاد الغربة ، وحصلني القدر منها بأربلخ من قصبة إيلاق وردها الشريف الدين أبوعبدالله المعروف بنعمة ـ وهو محمد بن الحسن بن إسحاق بن [ الحسن بن ] الحسين بن إسحاق بن موسى بن جعفر بن محمد ابن علي بن الحسين بن علي بن أبي طالب عليهم‌السلام فدام بمجالسته سروري وانشرح بذاكرته صدري وعظم بمودته تشرفي ، لأخلاق قد جمعها إلى شرفه من ستر وصلاح ، وسكينة ووقار وديانة وعفاف ، وتقوى وإخبات فذاكرني بكتاب صنفه محمد بن زكريا المتطبب الرازي وترجمه بكتاب « من لا يحضره الطبيب » وذكر أنه شاف في معناه، وسألني أن أصنف له كتابا في الفقه والحلال والحرام ، والشرايع والأحكام ، موفيا على جميع ما صنفت في معناه وأترجمه بـ « كتاب من لا يحضره الفقيه » ليكون إليه مرجعه وعليه معتمده ، وبه أخذه ، ويشترك في أجره من ينظر فيه ، وينسخه ويعمل بمودعه ، هذا مع نسخه لأكثر ما صحبني من مصنفاتي وسماعه لها ، وروايتها عني ، ووقوفه على جملتها، وهي مائتا كتاب وخمسة وأربعون كتابا.

از اين عبارات معلوم است شيخ صدوق تعدادی از مصنفات خود را در اين سفر همراه داشته و اين شخص يعنی ابوعبدالله نعمة بيشتر آن تعداد مصنفات را برای خود استنساخ کرده و حتی قسمتی از آنها را بر ابن بابويه شنيده بوده. از عبارت صدوق معلوم می شود که ابو عبد الله نعمة همه آن مصنفات را بر ابن بابويه سماع نکرده بود و بخشی از آنها را صرفا با اجازه ای از او روايت می کرد. اينکه تعداد اين مصنفات چقدر بوده بر ما معلوم نيست. سفر صدوق به ايلاق حدود سنه 368 ق بود و در آن تاريخ ابن بابويه تعدادی از آثارش را نگاشته بود اما حتما تعداد اين کتاب ها 245 کتابی که در عبارت بالا آمده نبود. فهرست نجاشي از آثار صدوق بسيار کمتر از اين تعداد است و می دانيم که تعداد زيادی از آثار صدوق مربوط به سنوات مابين 368 تا 381 ق است. بنابراين آنجا که گفته می شود: "وقوفه على جملتها، وهي مائتا كتاب وخمسة وأربعون كتابا". تعداد کتاب ها از افزوده های بعدی است که از حاشيه نسخه به متن رفته. منظور صدوق صرفا اين بوده که ابو عبد الله نعمه بخشی از مصنفات همراه با صدوق را سماع کرد و برای برخی صرفا اجازه گرفت و بر آنها واقف شد و اطلاع حاصل کرد. پس بخشی را سماع کرد و بخشی را صرفا اجازه گرفت. اينجا صدوق اشاره نمی کند که همراه خود اصول روايی اش را هم همراه کرده بوده و مثلا ابو عبد الله نعمة بخشی از آن اصول روايی از مصنفات و اصول قدما را هم از محضر ابن بابويه شنيده. آيا اين بدين معنا نيست که صدوق در اين سفر هيچ کدام از منابع خود در فقيه را همراه نکرده بود؟

📚کتاب ارزشمند لوامع صاحبقرانی
شرح فارسی من لا یحضره الفقیه
🖋علامه محمد تقی مجلسی اول

دوره ٨ جلدی

آقا بزرگ تهرانی مؤلف کتاب الذریعة الی تصانیف الشیعه می‌نویسد:
کتاب لوامع صاحبقرانی همان کتاب لوامع قدسیه است. آنرا به این نام نامیدند زیرا مؤلف آن را به درخواست شاه عباس اول صفوی ملقب به صاحبقران نگاشته است.... کتاب لوامع قدسیه نوشته مجلسی اول شرح کتاب من لا یحضره الفقیه شیخ صدوق بوده و این کتاب به زبان فارسی است. کتاب طهارت، صلات، زکات، حج و زیارات تا آخر ابواب حقوقی و فروض جوارح در سه جلد آمده که تاریخ پایان نگارش آن سال ۱۰۶۶ هجری قمری بوده و نصف کتاب من لا یحضر است... بعد از آنکه شرح عربی من لا یحضر به نام روضة المتقین را به ایشان عرضه داشت و ایشان درخواست نگارش شرح فارسی را نیز علاوه بر آن نمود.

💰قیمت دوره: ۶۶٠ هزار

☎️ 09205119094
🆔@mk13700

کتاب نفیس
@ketabnaafis

📚کتاب ارزشمند لوامع صاحبقرانی
شرح فارسی من لا یحضره الفقیه
🖋علامه محمد تقی مجلسی اول

دوره ٨ جلدی

آقا بزرگ تهرانی مؤلف کتاب الذریعة الی تصانیف الشیعه می‌نویسد:
کتاب لوامع صاحبقرانی همان کتاب لوامع قدسیه است. آنرا به این نام نامیدند زیرا مؤلف آن را به درخواست شاه عباس اول صفوی ملقب به صاحبقران نگاشته است.... کتاب لوامع قدسیه نوشته مجلسی اول شرح کتاب من لا یحضره الفقیه شیخ صدوق بوده و این کتاب به زبان فارسی است. کتاب طهارت، صلات، زکات، حج و زیارات تا آخر ابواب حقوقی و فروض جوارح در سه جلد آمده که تاریخ پایان نگارش آن سال ۱۰۶۶ هجری قمری بوده و نصف کتاب من لا یحضر است... بعد از آنکه شرح عربی من لا یحضر به نام روضة المتقین را به ایشان عرضه داشت و ایشان درخواست نگارش شرح فارسی را نیز علاوه بر آن نمود.

💰قیمت دوره: ۶۶٠ هزار

☎️ 09205119094
🆔@mk13700

کتاب نفیس
@ketabnaafis

✅ با سلام و آرزوی سلامتی، به نظر سروران، این کتاب امیر المومنین علیه السلام در سخن شیخ صدوق (ره) در کتاب من لایحضره الفقیه، کدام کتاب مراد وی است؟ با سپاس🌺

🔸 انتقادات حضرت آیت الله سیستانی به تصحیح دارالحدیث از کتاب الکافی

💠 در مقدّمه کتاب، شیخ صدوق را شاگرد کلینی به شمار آورده است. برای من مسلّم بود که نادرست است، امّا چون آدرسی داده بود که ایشان در فقیه، کلینی را به عنوان استاد خود یاد کرده است، به فقیه مراجعه کردم و دیدم که ایشان در آن آدرس، فقط روایتی را از کلینی نقل می کند و او را به عنوان استاد خود معرّفی نمی کند. علاوه بر اینکه در ذیل همان روایت، سند خود را به کلینی با وسائط نقل می کند که معلوم می شود صدوق، شاگرد کلینی نبوده است.

💠 در مقدّمه کتاب، تطویلات بلاحاصل در مورد تاریخ ری قبل از اسلام و بعد از اسلام و ... دارد.

💠 در مقدّمه کتاب، انتظار آن بود که به جای آن مسائل و موارد مشابه، به موضوعات مهمتر پرداخته می شد، مثلاً عالم کلامی شیعه در آن عصر چه کسی بوده است؟ کسانی مانند ابن قبه چه جایگاهی داشته اند؟

💠 در تصحیح کافی لازم بود به مسائل مهمّی پرداخته می شد که در این تصحیح به آن توجّه نشده است. کار تصحیح متون، صرفاً نباید نوعی اعاده و تجدید چاپ به شکل ارجاع به نسخ باشد، بلکه باید با کارهای محتوایی نیز همراه باشد.
خود من، شاید از قریب ۴۰ سال قبل در فکر آن بودم که مرحوم کلینی چگونه حدیث جمع می کرده است، -در آن موقع، سیّد محمّد رضا (فرزندشان) ۱۰ ساله بود-.
اینکه تمام اصول اربعمائه پیش مرحوم کلینی بوده است، این مطلب را باید جزء آرزوها و تمنّیات دانست نه جزء واقعیّات، لذا من از همان زمان مطالعاتی راجع به کافی داشتم. روایات کافی را با کتابهایی مثل قرب الإسناد مقایسه می کردم و همچنین با کتابهایی که از کافی نقل حدیث کرده بودند از جمله به بررسی روایات صدوق از کلینی پرداختم.

💠 در این بررسی دو نکته معلوم می شود:
نکته اوّل اینکه برخی روایات در کتاب کافی - که در اختیار ماست- با حذف برخی از وسائط است، امّا در نقل صدوق از کلینی، وسائط ذکر شده است.
نکته دیگر آنکه گاه متن نقل صدوق از کلینی با متن کافی موجود و در اختیار ما تفاوتهایی دارد. احتمال می رود که نسخه کافی که اکنون در اختیار ماست، نسخه بغدادی کافی باشد، امّا صدوق از شاگردان کلینی در ری، کافی را اخذ کرده باشد.

💠 در اختلاف نقل های صدوق، باید به اختلاف منابع توجّه شود. به عنوان نمونه، متن جامعه کبیره مرحوم صدوق با متن جامعه کبیره مصباح المتهجّد فرق می کند. شگفت این است که مرحوم محدّث نوری در مستدرک گفته است که هذا ممّا یوجب سوء الظنّ به!! با اینکه ایشان در موضع دیگر تعاریف فراوان از شیخ صدوق می کند.
اصولاً یکی از معایب ما این است که تعاریفمان را راجع به افراد و شخصیتها، یک کاسه نمی کنیم. در یک موضوع، تجلیلهای عجیب و در جایی نقدهای دیگر که با آن تعاریف قابل جمع نیست. این تعبیر که «ممّا یوجب سوء الظنّ به» یعنی چه؟ یعنی خدای ناکرده احتمال کذب یا تحریف عمدی و یا ...
در حالی که نکته اصلی این است که منابع روایی صدوق با دیگران فرق می کرده است.
به هر حال انتظار می رفت که تحقیق کافی و دیگر کتب، تحقیق جامع و محتوایی باشد و پاسخ سؤالاتی از این قبیل را بدهد.


🔺 دو فصلنامه تخصّصی «کتاب شیعه»، سال اوّل، شماره دوم، پاییز و زمستان ۱۳۸۹، ص۴۱۲-۴۱۳

@zobdatolfavaed

تفاوت نقل شیخ صدوق و ابن شعبه حرانی

استاد کاوس روحی برندق عضو هیئت علمی دانشگاه تربیت مدرس و محقّق کتاب «رساله حقوق امام سجاد علیه‌السلام» گفت: این حدیث از حیث سند بسیار معتبر است و در منابع اولیه هم آمده‌است. اما محدث نوری مُصرّ است که اصل حدیث در «تحف العقول» آمده و آنچه در «خصال» و «من لا یحضره الفقیه» شیخ صدوق آمده، خلاصه حدیث است؛ اما ما با تلاش بسیار و با تحلیل هر دو نقل به این نتیجه رسیدیم که برعکس است؛ نقل صدوق در کتاب‌های «خصال» و «من لا یحضره الفقیه» درست است و نقل ابن شعبه حرانی در «تحف العقول» که خیلی مفصل‌تر هم هست، اصلاً از معصوم صادر نشده‌است؛ زیرا حرف‌هایی در آن است که محال است از معصوم صادر شود. در مورد این مطلب در کتاب توضیح داده و دلایل مختلف ارائه شده‌است.

@bazmeghodsian