گنجینه مکتوب

پاپیروس, هم نام یک گیاه است و هم ماده ای که از آن گیاه ساخته می شود. در زبان عربی واژه هایی که برای نامیدن این گیاه به کار می رود عبارتند از : قرطاس , ورق القصب و ورق البردی . در پاپیروس نشانه های منشأ گیاهی آن باقی می ماند . بدین صورت که الیاف گیاه پس از پایان فرایند تولید قابل مشاهده اند : افقی یا عمدی بودن الیاف مشخص کننده پشت یا روی آن است. برای اطلاعات بیشتر به کتاب دستنامه نسخه شناسی نسخه های به خط عربی مراجعه شود.

در اوراق سفید اول و آخر نسخه های خطی یادداشت های پراکنده ای دیده می شود. از جمله مطالبی که در آنها یعنی همین یکی دو سه برگه سفید نوشته می شود در باره تاریخ ولادت فرزندان مالک نسخه است. اما نوع دیگر این یادداشت ها نسخه های پزشکی است. مطالبی که افراد از دیگران می شنیدند یا طبیبی به آنها می گفت. گردآوری این نسخه های پزشکی کار جالبی است. یک نمونه آن این است:

فهرست نسخ خطی را باید دوباره نوشت
تلاشی که در ایران در شناساندن نسخه های خطی صورت گرفته، بسی ارجمند و قابل ستایش است. بیش از همه برای این که فهرستی از داشت ها و سرمایه های فرهنگ مکتوب ما را به ما می شناساند. برخی از اینها دقیق تر، و برخی معمولی نوشته شده و این به دانش و صرف وقت و هزینه پرداخت شده از سوی صاحبان این کتابخانه ها و جز اینها مربوط می شود. هر کدام از نویسندگان هم که بحمدالله حالا تعدادشان بسیار قابل توجه شده، روشی دارند. برخی به ارائه اقل معلومات اکتفا می کنند، برخی اطلاعات بیشتری می دهند. برخی فقط به اصل نوشته می پردارند، برخی به حواشی و یادداشت ها هم توجه می کنند، پاره ای هم میانه حال هستند. بی دقتی هم البته فراوان است. کم حوصله گی و عجله از مضرترین خصلت ها در نگارش فهارس است. با این حال، دست همه شان درد نکند. افتخار ایران بوده و هستند و یک تخصصی دارند که می توانند به بسیاری از نقاط دنیا آموزش دهند. جمع و جور کردن این مجموعه ها در دنا و فنخا هم کار بزرگی بود. مسائل فیما بین خودشان ـ نویسنده های فهارس و مدوّن دنا و فنخا ـ در رضایت و غیر رضایت، تأثیری در این که این کار فایده کلی کار دارد، ندارد. به هر حال افتخاری است که جامعه علمی ایران، دنا و فنخا داشته باشد. برای اینها که با دنا و فنخار آشنا نیستند بگویم که فنخار، فهرست الفهارس نسخ خطی ایران است و بالای 320 هزار نسخه در آن معرفی شده. چاپی متن آن خوب بود، اما حالا که فایل آن دست بدست می شود، باز فارغ از رضایت و حلال و حرامی، به قول آن دزد هندوانه خور، برای خنکی خوب است. اما همه اینها را نوشتم برای این که عرض کنم، در این سالها که نسخه ها را می بینم و یادداشت هایی تحت عنوان نسخه خوانی می نویسم [چاپ شده در مجله آینه پژوهش] وحالا قسمت چهاردهم آن در دست چاپ است، می توانم عرض کنم، حتی برخی از مشهورترین فهرست نویسان ما، از ثبت بسیاری از یادداشت ها و رسائل کوچک خوردداری کرده اند. بگذریم کارهای عجله ای مثل نگارش نسخه های ملک (و گاه دانشگاه) که چه مقدار از اطلاعات علمی سودمند ما را بی بهره کرده [و باز به خاطر اصل آن باید متشکر بود] برخی از مفصل نویس ها هم مسائل زیادی را انداخته اند . مثل نمی زنم که خدای ناکرده بد کسی را نگفته باشم. همین حال نسخه ای را می دیدم که صدها یادداشت سودمندی روی آن است، اما فهرست نویس خوب ما که حالا مرحوم شده، همه آنها یا غالبش را رها کرده است. هیچ راهی نداریم جز این که دوباره، فهرست ها را بنویسیم، و تمامی این معلومات را که سرمایه های ماست، در اختیار پژوهشگران قرار دهیم. معلوم است که بسیاری از نسخه ها ارزش کار مجدد ندارند، اما به هر حال، همین که از ده نسخه، یکی هم دارای این معلومات باشد، باید این کار را انجام داد. فکر نمی کنم کسی انکار کند که فقط یادداشت های پشت نسخه ای نسخ موجود در ایران اگر یک جا منتشر شود، بالغ بر چند صد مجلد کتاب خواهد شد. مقصودم چاپ متن کامل این یادداشت هاست نه فهرست آنها. کتابخانه ها هم با آدم های استخوان داری در این تخصص داشته باشند که آنجا برای نگارش این امور آمادگی داشته باشند، یا افرادی را راه بدهند تا این کار را انجام بدهند. البته که بسیاری از تصاویر این نسخه ها، حالا در دست است، و محققان حتی در خانه و محل کار خودشان هم می توانند این کار را انجام بدهند. اما با هزینه چه کسی و با چه حمایتی؟ همین که آستانه قدس، مجموعه ای از اجازات پشت نسخه ای خود را منتشر کرد [آقای مختاری عزیز به بنده لطف کردند] کار مهمی است. مجموعه اجازات نسخه های خطی دانشگاه هم (باز با توصیه آقای مختاری) به زودی در یک مجلد منتشر خواهد شد. به آقای جدی ـ مُهرشناس یک کشور ـ هم عرض کرده ام، کارش در باره مهر های روی نسخ خطی ملی عالی بود، و می تواند مهرهای نسخه های دانشگاه را هم بررسی و منتشر کند. ایشان هم نور چشمی شان را که تحصیل کرده هستند، فرستادند تا مقدمات کار را فراهم کند، امیدوارم که چنین کنند. به هر حال، تاریخ فرهنگی یک ملتی که بخش های عمده آن حلقه مفقوده است، می تواند با این تلاش، تا حدودی جبران شود.
@jafarian1964

کاشکی موسسات بزرگ کتابخانه ای یادداشت های پشت نسخه ای خود را به صورت منظم تدوین و منتشر می کردند. این در باره استرآباد.. از 965
@historylibrary

در اوراق سفید اول و آخر نسخه های خطی یادداشت های پراکنده ای دیده می شود. از جمله مطالبی که در آنها یعنی همین یکی دو سه برگه سفید نوشته می شود در باره تاریخ ولادت فرزندان مالک نسخه است. اما نوع دیگر این یادداشت ها نسخه های پزشکی است. مطالبی که افراد از دیگران می شنیدند یا طبیبی به آنها می گفت. گردآوری این نسخه های پزشکی کار جالبی است. یک نمونه آن این است:

فهرست نسخ خطی را باید دوباره نوشت
تلاشی که در ایران در شناساندن نسخه های خطی صورت گرفته، بسی ارجمند و قابل ستایش است. بیش از همه برای این که فهرستی از داشت ها و سرمایه های فرهنگ مکتوب ما را به ما می شناساند. برخی از اینها دقیق تر، و برخی معمولی نوشته شده و این به دانش و صرف وقت و هزینه پرداخت شده از سوی صاحبان این کتابخانه ها و جز اینها مربوط می شود. هر کدام از نویسندگان هم که بحمدالله حالا تعدادشان بسیار قابل توجه شده، روشی دارند. برخی به ارائه اقل معلومات اکتفا می کنند، برخی اطلاعات بیشتری می دهند. برخی فقط به اصل نوشته می پردارند، برخی به حواشی و یادداشت ها هم توجه می کنند، پاره ای هم میانه حال هستند. بی دقتی هم البته فراوان است. کم حوصله گی و عجله از مضرترین خصلت ها در نگارش فهارس است. با این حال، دست همه شان درد نکند. افتخار ایران بوده و هستند و یک تخصصی دارند که می توانند به بسیاری از نقاط دنیا آموزش دهند. جمع و جور کردن این مجموعه ها در دنا و فنخا هم کار بزرگی بود. مسائل فیما بین خودشان ـ نویسنده های فهارس و مدوّن دنا و فنخا ـ در رضایت و غیر رضایت، تأثیری در این که این کار فایده کلی دارد، ندارد. به هر حال افتخاری است که جامعه علمی ایران، دنا و فنخا داشته باشد. برای اینها که با دنا و فنخار آشنا نیستند بگویم که فنخار، فهرست الفهارس نسخ خطی ایران است و بالای 320 هزار نسخه در آن معرفی شده. چاپی متن آن خوب بود، اما حالا که فایل آن دست بدست می شود، باز فارغ از رضایت و حلال و حرامی، به قول آن دزد هندوانه خور، برای خنکی خوب است. اما همه اینها را نوشتم برای این که عرض کنم، در این سالها که نسخه ها را می بینم و یادداشت هایی تحت عنوان نسخه خوانی می نویسم [چاپ شده در مجله آینه پژوهش] وحالا قسمت چهاردهم آن در دست چاپ است، می توانم عرض کنم، حتی برخی از مشهورترین فهرست نویسان ما، از ثبت بسیاری از یادداشت ها و رسائل کوچک خوردداری کرده اند. بگذریم کارهای عجله ای مثل نگارش نسخه های ملک (و گاه دانشگاه) که چه مقدار از اطلاعات علمی سودمند ما را بی بهره کرده [و باز به خاطر اصل آن باید متشکر بود] برخی از مفصل نویس ها هم مسائل زیادی را انداخته اند . مثل نمی زنم که خدای ناکرده بد کسی را نگفته باشم. همین حالا نسخه ای را می دیدم که صدها یادداشت سودمندی روی آن است، اما فهرست نویس خوب ما که حالا مرحوم شده، همه آنها یا غالبش را رها کرده است. هیچ راهی نداریم جز این که دوباره، فهرست ها را بنویسیم، و تمامی این معلومات را که سرمایه های ماست، در اختیار پژوهشگران قرار دهیم. معلوم است که بسیاری از نسخه ها ارزش کار مجدد ندارند، اما به هر حال، همین که از ده نسخه، یکی هم دارای این معلومات باشد، باید این کار را انجام داد. فکر نمی کنم کسی انکار کند که فقط یادداشت های پشت نسخه ای نسخ موجود در ایران اگر یک جا منتشر شود، بالغ بر چند صد مجلد کتاب خواهد شد. مقصودم چاپ متن کامل این یادداشت هاست نه فهرست آنها. کتابخانه ها هم با آدم های استخوان داری در این تخصص داشته باشند که آنجا برای نگارش این امور آمادگی داشته باشند، یا افرادی را راه بدهند تا این کار را انجام بدهند. البته که بسیاری از تصاویر این نسخه ها، حالا در دست است، و محققان حتی در خانه و محل کار خودشان هم می توانند این کار را انجام بدهند. اما با هزینه چه کسی و با چه حمایتی؟ همین که آستانه قدس، مجموعه ای از اجازات پشت نسخه ای خود را منتشر کرد [آقای مختاری عزیز به بنده لطف کردند] کار مهمی است. مجموعه اجازات نسخه های خطی دانشگاه هم (باز با توصیه آقای مختاری) به زودی در یک مجلد منتشر خواهد شد. به آقای جدی ـ مُهرشناس نمره یک کشور ـ هم عرض کرده ام، کارش در باره مهر های روی نسخ خطی ملی عالی بود، و می تواند مهرهای نسخه های دانشگاه را هم بررسی و منتشر کند. ایشان هم نور چشمی شان را که تحصیل کرده هستند، فرستادند تا مقدمات کار را فراهم کند، امیدوارم که چنین کنند. به هر حال، تاریخ فرهنگی یک ملتی که بخش های عمده آن حلقه مفقوده است، می تواند با این تلاش، تا حدودی جبران شود.
@jafarian1964

درباره خطیب خوارزمی

مجموعه یادداشت های من درباره خطیب خوارزمی که شامل ناگفته هایی درباره اوست را به زودی در کاتبان می گذارم. پیش از این بخش هایی از اطلاعات تازه درباره او را در ذیل یادداشت های دیگری آورده بودم. در مقاله مفصلی که به زودی در کاتبان قرار می دهم همه آن اطلاعات به همراه اطلاعات تازه ای در اختیار خوانندگان قرار داده می شود. خطیب خوارزمی از علمای حنفی و معتزلی خوارزم و نویسنده کتاب های مناقب علی بن ابی طالب و مقتل الحسین و همچنین مناقب ابی حنیفه است.

تصور عمومی این است که در این صد سال گذشته میزان القابی که برای عالمان دینی به کار رفته و همچنان به کار می رود روندی مضاعف و روزافزون داشته است. درست است القابی مانند آیة الله العظمى برای فقیهان از پدیده های بسیار جدید است اما واقع این است که میزان القابی که گذشتگان برای عالمان دین در نظر می گرفته اند و آنان را شایسته آن القاب می دانسته اند به مراتب بیشتر و قوی تر و با بار معنایی گسترده تری بوده است. این مطلب از اوصاف و القاب درازی که برای فقیهان و محدثان و متکلمان در منابع شرح حالی و رجالی و تراجمی به کار رفته کاملاً پیداست. منتهی از آن مهمتر معمولاً القابی است که در نسخه های خطی برای نام بردن از نویسندگان کتاب ها به کار می رفته و گاه از چندین سطر تجاوز می کند. به ویژه در متن های اجازات حدیث که معمولاً برای دانش آموختگان جوانتر از سوی عالمانی در نسل قبلی نوشته می شده گاه چندین سطر را این دست القاب پر می کرده است. تصورش را بکنید امروزه کسی بخواهد کتابی چاپ کند و ناشر با تعابیری مانند شیخ الاسلام والمسلمین، سدید الدین ابو المعالی، شمس الدنيا و الدين، فخر الاسلام والمسلمين، فرید الدهر و منتهي أهل العصر، ضياء الحق والملة، العالم الأجل العابد الزاهد الورع التقي، مولانا الإمام الحجة الزکی ابو الفضائل، المؤيد في الدنيا والدين، اغلوطة الزمان، جلال الاسلام والمسلمين و دست كم چندين لقب و کنیه افتخاری ديگر یکجا و پشت سر هم مسلسل وار بخواهد براي مؤلف استفاده كند؛ تصور عمومی چه خواهد بود؟ آن هم با چند جمله دعایی در آخر آن مانند اطال الله بقاءه و حفظه من کل سوء وبلية ومكروه و از اين دست جملات دعائيه...
مطالعه القاب به کار رفته برای عالمان و در مقابل شاهان و امرای سیف و قلم و تحول معنایی آن القاب و میزان و پراکندگی های آنها از نقطه نظر تاریخی و جغرافیایی و در بستر مکاتب و مذاهب مختلف موضوع جالبی است برای یک پژوهش و برای شناخت ذهنیت حاکم بر جوامع سنتی ما قبل مدرن و نسبت میان اهل علم دین و متولیان سلطه سیاسی و پایگاه عالمان و فقیهان در جامعه. درک اینکه عالمان و فقیهان را مردمان روزگاران گذشته چگونه می فهمیده اند و آنان از خود چه تصویری را بازتاب می دادند و به ویژه در رقابت با متولیان قدرت سیاسی.
بر اساس تجربه و مطالعه خودم معتقدم این پدیده در شکل وسیع آن بیشتر پدیده ای است خراسانی و ماوراء النهری و اوج آن مربوط است به سده های ششم و هفتم قمری. امیدوارم وقتی دیگر برخی شواهد را در نوشته ای عیناً نقل کنم و در مقام مقایسه به بحث بگذارم.
در سنت شيعى معمول اين بوده كه كليني را ثقة الاسلام بخوانند و چند تني را با نام محقق ياد كنند (مانند محقق اول و ثاني و همچنين محقق اردبيلي و يا محقق سبزواري) و علامه حلي هم موصوف بوده به آية الله. صاحب كفايه با همان عنوان آخوند معروف است و ملا صدرا هم معمولا آخوند ملاصدرا خوانده مي شده. تعدادى هم موسوم بوده اند به فاضل (مانند فاضل مقداد و يا فاضل هندي و یا فاضل اردکانی). معمولا کسانی که درس های فقه و اصول خوانده باشند این نوع القاب و اشارات را می شناسند. اما پژوهشی گسترده در همه آثار فقهی هنوز صورت نگرفته. به ویژه در فقه حنفی که مملوست از این دست القاب خاص که تنها با مداومت و آشنایی کم کم مقصود از رکن الاسلام ها و شیخ زاده ها و جلال الدین ها و بسیاری دیگر به دست می آید. کتاب های فتاوی فقهی حنفی به خصوص منبع مهمی است برای این کار.

ضرورت تشکيل سامانه ای مجازی در خصوص اطلاعات پشت نسخه ای و انجامه ها

همينک که بسياری از نسخه های حديث و رجال و تاريخ از کتابخانه های مهم دنيا (ترکيه، سوريه، ايران، اروپا و آمريکا) به صورت های مختلف مجازی در دسترس است بايد تلاش شود به صورت منظم و نظام مند مجموعه اطلاعات پشت نسخه ای و انجامه ها و از جمله صورت های طباق السماع ها و اجازات و قرائات و انهائات نسخه ها را گردآورد و آنها را ويرايش و تحليل محتوا کرد. بخشی مهم از تاريخ فرهنگی ايران (خراسان بزرگ، عراق عجم و ...) و حتی نام علما و مدارس و کتاب ها تنها از اين طريق قابل دسترسی است و هيچ نشانی از آنها در کتاب های تاريخ و تراجم نيامده است. بخش زيادی از نسخه های خطی ترکيه در حديث و رجال شامل صورت اجازات و سماعات است. همين وضعيت درباره کتابخانه ظاهريه و نيز برخی کتابخانه های ديگر حتی در اروپا و آمريکا صادق است. نسخه های کهنی از مجاميع حديثی در ظاهريه و يا سليمانيه موجود است که چند ده برگ آنها تنها صورت اجازات و سماعات است و مملو از اطلاعات تاريخی. بخش زيادی از نسخه های خطی سليمانيه ريشه اش به تبريز و نسخه های خطی ايرانی خراسانی و اصفهانی می رسد که از جمله در دوره صفوی به عثمانی منتقل شد. نشان تبريز بر بسياری از اين نسخه ها موجود است. بخشی ديگر از نسخه های مهم سليمانيه ريشه اش به نسخه های حديثی حنابله در شام و به طور خاص صالحيه می رسد. بخشی از اين نسخه ها ريشه اش به نسخه های خطی ارزشمند حديث از خراسان و اصفهان سده های قبل از حمله مغول می رسد. اين نسخه ها مملو از اجازات و بلاغ ها و اطلاعات پشت نسخه ای است. کاش دولت ترکيه همتی کند برای انتشار مجموعه اين اطلاعات پشت نسخه ای. حقيقتا مجموعه های ارزشمندی در سليمانيه امروزه به سادگی دستياب است.

اوراق پراکنده از مصنفات ميرداماد

محقق فاضل جناب حسين نجفی کتابی منتشر کرده با عنوان بالا که خواندنش در هفته گذشته اوقات من را خوش کرد. کاری بايسته و شايسته در خصوص ميرداماد، حکيم و فقيه و عالم ممتاز شيعه در عصر صفوی. مؤلفات معروف ميرداماد تاکنون بارها موضوع کتابشناسی و تصحيح و تحقيق قرار گرفته است، با اين وصف اين کتاب از لونی ديگر است. تتبعی است بسيار ارزشمند در لا به لای نسخه های خطی برای يافتن مستنسخات و حاشيه نويسی ها و بازخوانی های ميرداماد در آثار گذشتگان و گردآوری يادداشت های فلسفی و فقهی و رجالی و اجازات ميرداماد. محقق فاضل در اين کتاب وعده داده است تا تمامی يادداشت ها و تعليقات رجالی ميرداماد در مطاوی نسخه های خطی را هم فراهم کند و به دست چاپ بسپارد. اين کتاب بايد نمونه کار در مورد ده ها دانشمند ديگر ايران و تشيع قرار گيرد: گردآوری يادداشت های غير مدونه عالمان گذشته و بازخوانی تعليقات و فوائدی که در مراحل مختلف زندگی و فراخور نيازهای گوناگون بر کتاب های گذشتگان می نگاشته اند.

نمونه ای را بد نيست اينجا ذکر کنم: از شيخ بهایی علاوه بر آثار و تأليفات مستقل و شروح و تعليقات مشهورش صدها نسخه خطی می شناسيم که گواهی تملک آنها از سوی او را در اختيار داريم و در لا به لای اين نسخه ها صدها اجازه و يادداشت و تعليقه و فائده ديده می شود. کافی است که تنها به نسخه های موجود در کتابخانه مجلس بنگريد تا اندکی به میزان و اهمت این یادداشت ها پی ببرید. متأسفانه معمولا وجود اين فوائد و تعليقات در ميان نسخه ها وسيله فهرست نويسان گزارش نمی شود. کار سختی هم هست و واقعا تنها از عهده گروهی از محققين و بل گروه هایی از محققين تراث پژوه بر می آيد. همانند مورد ميرداماد و شيخ بهایی ما بسيار داريم. از بسياری از حکمای اصفهان و طهران حواشی و تعليقات و فوائد قابل اعتنا بر روی نسخه های خطی موجود در کتابخانه مجلس موجود است. دفاتری در اين کتابخانه هست جنگ مانند که در آن فوائد تاريخی و علمی کم نيست (هفته گذشته يک دفتر بزرگ از یادداشت های فقيه برجسته طهران عصر ناصری سيد محمد صادق طباطبایی می ديدم که شايسته انتشار است) . انتشار آثاری مانند کتاب آقای نجفی می تواند ما را با اين ميراث عظيم آشنا کند. کتاب اوراق پراکنده از مصنفات ميرداماد حقيقتا شايسته تقدير است.

دو پيشنهاد درباره فهرست نويسی نسخه های خطی

بسياری از فهرست هایی که برای نسخه های خطی نوشته می شوند فهرست های کاملی نيستند. اينجا به دو مورد بسيار ضروری اشاره می کنم: 1- در مورد نسخه های حديثی و تا حدودی ادبی نقل سند روايت کتاب در آغاز نسخه خطی بسيار مهم است (و همچنين هر گونه اجازه ای برای کتاب ها که اطلاعات پشت نسخه ای محسوب می شوند). متأسفانه به اين مورد کمتر توجه می شود. بسياری از نسخه های حديثی شيعی که امروزه موجودند فاقد سند روايت کتاب و نسخه اند. شماری از آنها که سند روايت کتاب در آغاز آنها نقل شده متأسفانه در بسياری از فهرست ها مورد بی توجهی قرار گرفته اند. فی المثل آثار شيخ صدوق در تعدادی از نسخه های خطی موجود آنها مشتمل بر روايت های متفاوت آثار اويند که خود نشان از تبارشناسی نسخه ها و جغرافيای پراکندگی آنها دارد، منتهی در بسياری از فهارس کتابخانه ها و از جمله کتابخانه مرعشی، آستان قدس و يا مجلس به اين سندها توجه نشده و منبعی عظيم از اطلاعات تاريخی بدين ترتيب از دست رفته است. همين موضوع درباره نقل کامل رقم های نسخه ها و کاتبان آنها صادق است. امروز که بسياری از نسخه های خطی کتابخانه ها به صورت آنلاين دستياب است خوب است برای رساله های فوق ليسانس در دانشکده های تاريخ و ادبيات و الهيات توجه دوباره به نسخه های خطی با عنايت به اين اطلاعات تاريخی و سندی محوريت يابد.

2- نکته دوم درباره گواهی های تملک بر روی نسخه هاست که خود می تواند برای بازنويسی تاريخ فرهنگی مان بی نهايت مفيد افتد. اين گواهی های تملک سرگذشت نامه کتاب و نسخه های خطی است در سرزمين مان و اينکه چگونه و با چه کيفيت مردمان سرزمينمان و با چه انواعی از پراکندگی ها کتاب هایی را کتابت می کرده، گردآوری و تملک می کرده و آنها را به نسل های بعدی منتل می کرده اند. بر اساس تاريخ گواهی های تملک نسخه ها می توان تاريخ علوم و دانش های دينی و تاريخ انديشه ها و تاريخ تحول و انتقال علوم را در گستره تمدن اسلامی بررسيد.

دانش تبارشناسی نسخه ها بی توجه به اين دو نکته نمی تواند قابل تصور باشد.

يکی ديگر از معانی "تعليق"

يکی از معانی "تعليق" برای یادداشت برداری و فراهم کردن گزیده ای از یک کتاب به کار می رود. اصل این معنا به این ریشه بر می گردد که "تعليق" به معنای یادداشت شخصی به کار می رفته و بعدا همین برای کتابت نسخه ها هم به کار رفته است. بنابراین گاهی کاتبان نسخه های خطی به جای واژه کتابت از واژه تعليق استفاده می کرده اند.

نمونه ای تعليق به معنای گزيده و يادداشت برداری را باید در "تعلیق من أمالي ابن درید" دید که متنش منتشر شده.

متاسفانه اهتمام و توجه به تراجم نگاری در میان شیعیان کم رنگ بوده و یا حداقل به دست ما نرسیده است. در این وضعیت نسخه های خطی کمک قابل توجه ای در این عرصه می کنند. افندی در کتاب ریاض العلماء با استفاده از نسخه های خطی که در دسترس بوده، سعی کرده اطلاعات رجالی، اجازات و انهاءات و تملکات آنان را استخراج کند و در شرح حال افراد استفاده نماید. در دوره معاصر مرحوم آقابزرگ در نگارش طبقات اعلام الشیعه و مرحوم عبدالعزیز طباطبائی در معجم اعلام الشیعه و استاد اشکوری در کتاب تراجم الرجال به این نوع اطلاعات توجه ویژه داشته و یا این نوع اطلاعات را گردآوری کرده اند و برخی پژوهشگران معاصر نیز در کتب و مقالات، به خوبی به این امر توجه داده و از آن استفاده می کنند. هنوز اطلاعات رجالی و تراجمی فراوانی وجود دارد که نیازمند است با مراجعه دقیق به نسخه ها به گردآوری آنها اهتمام کرد و با استفاده از آن می توان بخشی از تاریخ فرهنگی و علمی مان را در طول تاریخ ترسیم و روشن تر کنیم و در با حیات علمی عالمان و دانشوران برخورد می کنیم که بعضا اصلا نام آنها در کتب تراجم نیامده و یا بسیار مختصر معرفی شده اند. در حال حاضر با دسترسی آسان تر به نسخه ها و فهرست های جدید به خصوص دنا و فنخا به شکل سریعتر می توان به این نوع اطلاعات دست پیدا کرد ولی عدم دقت و کامل نبودن برخی از فهارس این امر را با مشکل مواجه می کند.
@libmazaheb

اوصاف و القاب برای دانشمندان و عالمان و فقیهان
تصور عمومی این است که در این صد سال گذشته میزان القابی که برای عالمان دینی به کار رفته و همچنان به کار می رود روندی مضاعف و روزافزون داشته است. درست است القابی مانند آیة الله العظمى برای فقیهان از پدیده های بسیار جدید است اما واقع این است که میزان القابی که گذشتگان برای عالمان دین در نظر می گرفته اند و آنان را شایسته آن القاب می دانسته اند به مراتب بیشتر و قوی تر و با بار معنایی گسترده تری بوده است. این مطلب از اوصاف و القاب درازی که برای فقیهان و محدثان و متکلمان در منابع شرح حالی و رجالی و تراجمی به کار رفته کاملاً پیداست. منتهی از آن مهمتر معمولاً القابی است که در نسخه های خطی برای نام بردن از نویسندگان کتاب ها به کار می رفته و گاه از چندین سطر تجاوز می کند. به ویژه در متن های اجازات حدیث که معمولاً برای دانش آموختگان جوانتر از سوی عالمانی در نسل قبلی نوشته می شده گاه چندین سطر را این دست القاب پر می کرده است. تصورش را بکنید امروزه کسی بخواهد کتابی چاپ کند و ناشر با تعابیری مانند شیخ الاسلام والمسلمین، سدید الدین ابو المعالی، شمس الدنيا و الدين، فخر الاسلام والمسلمين، فرید الدهر و منتهي أهل العصر، ضياء الحق والملة، العالم الأجل العابد الزاهد الورع التقي، مولانا الإمام الحجة الزکی ابو الفضائل، المؤيد في الدنيا والدين، اغلوطة الزمان، جلال الاسلام والمسلمين و دست كم چندين لقب و کنیه افتخاری ديگر یکجا و پشت سر هم مسلسل وار بخواهد براي مؤلف استفاده كند؛ تصور عمومی چه خواهد بود؟ آن هم با چند جمله دعایی در آخر آن مانند اطال الله بقاءه و حفظه من کل سوء وبلية ومكروه و از اين دست جملات دعائيه...
مطالعه القاب به کار رفته برای عالمان و در مقابل شاهان و امرای سیف و قلم و تحول معنایی آن القاب و میزان و پراکندگی های آنها از نقطه نظر تاریخی و جغرافیایی و در بستر مکاتب و مذاهب مختلف موضوع جالبی است برای یک پژوهش و برای شناخت ذهنیت حاکم بر جوامع سنتی ما قبل مدرن و نسبت میان اهل علم دین و متولیان سلطه سیاسی و پایگاه عالمان و فقیهان در جامعه. بر اساس تجربه و مطالعه خودم معتقدم این پدیده در شکل وسیع آن بیشتر پدیده ای است خراسانی و ماوراء النهری و اوج آن مربوط است به سده های ششم و هفتم قمری. امیدوارم وقتی دیگر برخی شواهد را در نوشته ای عیناً نقل کنم و در مقام مقایسه به بحث بگذارم.
در سنت شيعى معمول اين بوده كه كليني را ثقة الاسلام بخوانند و چند تني را با نام محقق ياد كنند (مانند محقق اول و ثاني و همچنين محقق اردبيلي و يا محقق سبزواري) و علامه حلي هم موصوف بوده به آية الله. صاحب كفايه با همان عنوان آخوند معروف است و ملا صدرا هم معمولا آخوند ملاصدرا خوانده مي شده. تعدادى هم موسوم بوده اند به فاضل (مانند فاضل مقداد و يا فاضل هندي و یا فاضل اردکانی). معمولا کسانی که درس های فقه و اصول خوانده باشند این نوع القاب و اشارات را می شناسند. اما پژوهشی گسترده در همه آثار فقهی هنوز صورت نگرفته. به ویژه در فقه حنفی که مملوست از این دست القاب خاص که تنها با مداومت و آشنایی کم کم مقصود از رکن الاسلام ها و شیخ زاده ها و جلال الدین ها و بسیاری دیگر به دست می آید. کتاب های فتاوی فقهی حنفی به خصوص منبع مهمی است برای این کار.

فهرست نسخ خطی را باید دوباره نوشت
تلاشی که در ایران در شناساندن نسخه های خطی صورت گرفته، بسی ارجمند و قابل ستایش است. بیش از همه برای این که فهرستی از داشت ها و سرمایه های فرهنگ مکتوب ما را به ما می شناساند. برخی از اینها دقیق تر، و برخی معمولی نوشته شده و این به دانش و صرف وقت و هزینه پرداخت شده از سوی صاحبان این کتابخانه ها و جز اینها مربوط می شود. هر کدام از نویسندگان هم که بحمدالله حالا تعدادشان بسیار قابل توجه شده، روشی دارند. برخی به ارائه اقل معلومات اکتفا می کنند، برخی اطلاعات بیشتری می دهند. برخی فقط به اصل نوشته می پردارند، برخی به حواشی و یادداشت ها هم توجه می کنند، پاره ای هم میانه حال هستند. بی دقتی هم البته فراوان است. کم حوصله گی و عجله از مضرترین خصلت ها در نگارش فهارس است. با این حال، دست همه شان درد نکند. افتخار ایران بوده و هستند و یک تخصصی دارند که می توانند به بسیاری از نقاط دنیا آموزش دهند. جمع و جور کردن این مجموعه ها در دنا و فنخا هم کار بزرگی بود. مسائل فیما بین خودشان ـ نویسنده های فهارس و مدوّن دنا و فنخا ـ در رضایت و غیر رضایت، تأثیری در این که این کار فایده کلی کار دارد، ندارد. به هر حال افتخاری است که جامعه علمی ایران، دنا و فنخا داشته باشد. برای اینها که با دنا و فنخار آشنا نیستند بگویم که فنخار، فهرست الفهارس نسخ خطی ایران است و بالای 320 هزار نسخه در آن معرفی شده. چاپی متن آن خوب بود، اما حالا که فایل آن دست بدست می شود، باز فارغ از رضایت و حلال و حرامی، به قول آن دزد هندوانه خور، برای خنکی خوب است. اما همه اینها را نوشتم برای این که عرض کنم، در این سالها که نسخه ها را می بینم و یادداشت هایی تحت عنوان نسخه خوانی می نویسم [چاپ شده در مجله آینه پژوهش] وحالا قسمت چهاردهم آن در دست چاپ است، می توانم عرض کنم، حتی برخی از مشهورترین فهرست نویسان ما، از ثبت بسیاری از یادداشت ها و رسائل کوچک خوردداری کرده اند. بگذریم کارهای عجله ای مثل نگارش نسخه های ملک (و گاه دانشگاه) که چه مقدار از اطلاعات علمی سودمند ما را بی بهره کرده [و باز به خاطر اصل آن باید متشکر بود] برخی از مفصل نویس ها هم مسائل زیادی را انداخته اند . مثل نمی زنم که خدای ناکرده بد کسی را نگفته باشم. همین حال نسخه ای را می دیدم که صدها یادداشت سودمندی روی آن است، اما فهرست نویس خوب ما که حالا مرحوم شده، همه آنها یا غالبش را رها کرده است. هیچ راهی نداریم جز این که دوباره، فهرست ها را بنویسیم، و تمامی این معلومات را که سرمایه های ماست، در اختیار پژوهشگران قرار دهیم. معلوم است که بسیاری از نسخه ها ارزش کار مجدد ندارند، اما به هر حال، همین که از ده نسخه، یکی هم دارای این معلومات باشد، باید این کار را انجام داد. فکر نمی کنم کسی انکار کند که فقط یادداشت های پشت نسخه ای نسخ موجود در ایران اگر یک جا منتشر شود، بالغ بر چند صد مجلد کتاب خواهد شد. مقصودم چاپ متن کامل این یادداشت هاست نه فهرست آنها. کتابخانه ها هم با آدم های استخوان داری در این تخصص داشته باشند که آنجا برای نگارش این امور آمادگی داشته باشند، یا افرادی را راه بدهند تا این کار را انجام بدهند. البته که بسیاری از تصاویر این نسخه ها، حالا در دست است، و محققان حتی در خانه و محل کار خودشان هم می توانند این کار را انجام بدهند. اما با هزینه چه کسی و با چه حمایتی؟ همین که آستانه قدس، مجموعه ای از اجازات پشت نسخه ای خود را منتشر کرد [آقای مختاری عزیز به بنده لطف کردند] کار مهمی است. مجموعه اجازات نسخه های خطی دانشگاه هم (باز با توصیه آقای مختاری) به زودی در یک مجلد منتشر خواهد شد. به آقای جدی ـ مُهرشناس یک کشور ـ هم عرض کرده ام، کارش در باره مهر های روی نسخ خطی ملی عالی بود، و می تواند مهرهای نسخه های دانشگاه را هم بررسی و منتشر کند. ایشان هم نور چشمی شان را که تحصیل کرده هستند، فرستادند تا مقدمات کار را فراهم کند، امیدوارم که چنین کنند. به هر حال، تاریخ فرهنگی یک ملتی که بخش های عمده آن حلقه مفقوده است، می تواند با این تلاش، تا حدودی جبران شود.
@jafarian1964

اوراق پراکنده از مصنفات ميرداماد

محقق فاضل جناب حسين نجفی کتابی منتشر کرده با عنوان بالا که خواندنش در هفته گذشته اوقات من را خوش کرد. کاری بايسته و شايسته در خصوص ميرداماد، حکيم و فقيه و عالم ممتاز شيعه در عصر صفوی. مؤلفات معروف ميرداماد تاکنون بارها موضوع کتابشناسی و تصحيح و تحقيق قرار گرفته است، با اين وصف اين کتاب از لونی ديگر است. تتبعی است بسيار ارزشمند در لا به لای نسخه های خطی برای يافتن مستنسخات و حاشيه نويسی ها و بازخوانی های ميرداماد در آثار گذشتگان و گردآوری يادداشت های فلسفی و فقهی و رجالی و اجازات ميرداماد. محقق فاضل در اين کتاب وعده داده است تا تمامی يادداشت ها و تعليقات رجالی ميرداماد در مطاوی نسخه های خطی را هم فراهم کند و به دست چاپ بسپارد. اين کتاب بايد نمونه کار در مورد ده ها دانشمند ديگر ايران و تشيع قرار گيرد: گردآوری يادداشت های غير مدونه عالمان گذشته و بازخوانی تعليقات و فوائدی که در مراحل مختلف زندگی و فراخور نيازهای گوناگون بر کتاب های گذشتگان می نگاشته اند.

نمونه ای را بد نيست اينجا ذکر کنم: از شيخ بهایی علاوه بر آثار و تأليفات مستقل و شروح و تعليقات مشهورش صدها نسخه خطی می شناسيم که گواهی تملک آنها از سوی او را در اختيار داريم و در لا به لای اين نسخه ها صدها اجازه و يادداشت و تعليقه و فائده ديده می شود. کافی است که تنها به نسخه های موجود در کتابخانه مجلس بنگريد تا اندکی به میزان و اهمت این یادداشت ها پی ببرید. متأسفانه معمولا وجود اين فوائد و تعليقات در ميان نسخه ها وسيله فهرست نويسان گزارش نمی شود. کار سختی هم هست و واقعا تنها از عهده گروهی از محققين و بل گروه هایی از محققين تراث پژوه بر می آيد. همانند مورد ميرداماد و شيخ بهایی ما بسيار داريم. از بسياری از حکمای اصفهان و طهران حواشی و تعليقات و فوائد قابل اعتنا بر روی نسخه های خطی موجود در کتابخانه مجلس موجود است. دفاتری در اين کتابخانه هست جنگ مانند که در آن فوائد تاريخی و علمی کم نيست (هفته گذشته يک دفتر بزرگ از یادداشت های فقيه برجسته طهران عصر ناصری سيد محمد صادق طباطبایی می ديدم که شايسته انتشار است) . انتشار آثاری مانند کتاب آقای نجفی می تواند ما را با اين ميراث عظيم آشنا کند. کتاب اوراق پراکنده از مصنفات ميرداماد حقيقتا شايسته تقدير است.

کاشی موسسات بزرگ کتابخانه ای یادداشت های پشت نسخه ای خود را به صورت منظم منتشر می کردند. این در باره استرآباد.. از 965
@historylibrary