مكتبة المجلسي ودارالتراث

یک برداشت غلط در شیعه شناسی

امروزه در بخشی از نوشته های شیعه شناسی برداشت غلطی رایج شده و آن اینکه تشیع در اصل مذهبی باطنی بوده و بعد به دلیل قدرت گرفتن آل بویه به عنوان دولتی شیعی و قدرت گرفتن متکلمان در بغداد و نیاز به ارائه منظومه ای فقهی از امامیه در کنار سایر مذاهب اسلامی جنبه های باطنی به حاشیه رفته و جنبه های فقهی و کلامی این مکتب رشد کرده است. در واقع تحولی را معتقدند از تشیع به مثابه دیانتی فراعقلی به مذهبی عقل گرا.

اصل اینکه امامیه در زمان مکتب بغدادی خود در عصر آل بویه به توسعه نظام فقهی روی آوردند و ضرورت های آن طبعا درست است اما اینکه امامیه از آغاز مکتبی باطنی بوده که فقه و شریعت در آن حاشیه ای بوده البته سخنی است نادرست. شاهد آشکار نادرستی این سخن هم کتاب کافی کلینی است که قبل از برآمدن آل بویه در ری و بغداد نوشته شد و ربطی به مکتب بغدادی متکلمان ندارد اما با این وصف کتاب کافی یک کتاب فقهی در حد ممتاز است. کلینی در عین حال که محدث بوده فقیه هم بوده است و برای خود مبانی در فقه داشته است و این از خود کتاب کافی هم بر می آید. امامیه از خیلی قبل از مکتب بغداد به ضرورت تدوین فقه اهل بیت به روایت خودشان اهتمام ورزیدند و این از منابع کتاب کافی معلوم است. بنابراین اصل سخن درست است اما زمان بندی آن غلط.

کتاب روضه کافی

درباره روضه کافی تاکنون پژوهش بایسته ای صورت نگرفته است. درباره انتساب آن به کلینی برخی تردیدهایی کرده اند (نک: ریاض العلماء، ۲/۲۶۲). آنچه مسلم است آن است که اسناد آن با دیگر اسناد کتاب کافی و شخص کلینی شباهت دارد. با وجود آنکه نام آن در میان کتاب های مختلف کتاب الکافی آمده با این وصف هیچ دلیل استواری در دست نیست که ثابت کند کلینی آن را بخشی از کتاب کافی قرار داده بوده است. با وجود شباهت اسناد، دقتی که کلینی در اصول و فروع کافی در نقل اسناد داشته در روضه دیده نمی شود. وانگهی در آن احادیثی نقل می شود که از لحاظ اعتبار همچون سایر احادیث کافی نیست. اما آنچه تأمل بر انگیز است این است که اساساً چرا باید کلینی کتاب روضه را بنویسد؟ تعداد قابل توجهی از احادیث روضه کافی قابلیت این را دارد که در ابواب مختلف اصول و حتی بعضاً فروع کافی نقل شود. پس چرا کلینی آن احادیث را جز مواردی نادر در ابواب مرتبط کافی نقل نکرده است؟
به نظر می رسد کتاب روضه حاصل مجالس حدیثی کلینی بوده و نه بخشی از کتاب کافی. بیشتر احادیث آن متناسب نقل در مجالس عمومی حدیث و وعظ است. به احتمال بسیار زیاد کلینی به دلیل عدم اعتقاد به اعتبار آن احادیث دست کم در پایه ای که او برای کتاب کافی قائل بوده این احادیث را در مجالس خود نقل می کرده و این کتاب حاصل آن امالی و مجالس است که بعدها توسط دیگران با نسخه کتاب کافی پیوند خورده است.

یک برداشت غلط در شیعه شناسی

امروزه در بخشی از نوشته های شیعه شناسی برداشت غلطی رایج شده و آن اینکه تشیع در اصل مذهبی باطنی بوده و بعد به دلیل قدرت گرفتن آل بویه به عنوان دولتی شیعی و قدرت گرفتن متکلمان در بغداد و نیاز به ارائه منظومه ای فقهی از امامیه در کنار سایر مذاهب اسلامی جنبه های باطنی به حاشیه رفته و جنبه های فقهی و کلامی این مکتب رشد کرده است. در واقع تحولی را معتقدند از تشیع به مثابه دیانتی فراعقلی به مذهبی عقل گرا. اصل اینکه امامیه در زمان مکتب بغدادی خود در عصر آل بویه به توسعه نظام فقهی روی آوردند و ضرورت های آن طبعا درست است اما اینکه امامیه از آغاز مکتبی باطنی بوده که فقه و شریعت در آن حاشیه ای بوده البته سخنی است نادرست. شاهد آشکار نادرستی این سخن هم کتاب کافی کلینی است که قبل از برآمدن آل بویه در ری و بغداد نوشته شد و ربطی به مکتب بغدادی متکلمان ندارد اما با این وصف کتاب کافی یک کتاب فقهی در حد ممتاز است. کلینی در عین حال که محدث بوده فقیه هم بوده است و برای خود مبانی در فقه داشته است و این از خود کتاب کافی هم بر می آید. امامیه از خیلی قبل از مکتب بغداد به ضرورت تدوین فقه اهل بیت به روایت خودشان اهتمام ورزیدند و این از منابع کتاب کافی معلوم است. بنابراین اصل سخن درست است اما زمان بندی آن غلط.

کتاب کافی کليني و کتاب های ابو يوسف و شيباني و شافعي



از امامیه متن های بسیار کمی از دو سده دوم و سوم به طور مستقل به دست ما رسیده است. این درست برخلاف وضعیت آثار غیر امامیه است. از اباضیه و اهل سنت و اصحاب حدیث و حتی اسماعیلیه و زیدیه متن های متعددی از این دو قرن باقی است. نمونه زیدی آن آثار با اهمیت قاسم رسی است. در سال های اخیر خوشبختانه به این نکته توجه می شود که کتابی مانند کتاب کلینی از منابع قدیمتری نقل می کند و آن منابع مکتوب را باید در تاریخگذاری باورها و گزارش ها در نظر گرفت. منتهی عموما یک نوع تفاوتی میان آثاری از این دو قرن که از آنها مستقیما نسخه ای خطی در دست است و منابع کتاب کافی به طور نمونه گذاشته می شود و آن اینکه گفته می شود که منابعی مانند رساله شافعی و یا موطأ مالک و یا آثار ابو یوسف و از این قبیل از اواخر سده دوم قمری به دلیل آنکه به طور مستقل به دست ما رسیده اند از لحاظ سندیت مهمتر از نقل های منابعی مانند کلینی از آثار حدیثی همزمان با عصر ابو یوسف و شافعی اند. من در کنفرانس پرینستون این عقیده را به چالش کشیدم. گفتم از نقطه نظر اصالت متن ها فرقی میان این دو نوع از آثار نیست. درست است که کلینی و یا ابن بابویه و منابع آنها در نقل روایات و متن های مکتوب قدیمتر دست به تهذیب و انتخاب و گاه حک و اصلاح زده اند اما این کار عینا در مورد متن هایی همچون آثار موطأ مالک و یا آثار شافعی و قبل از او محمد بن الحسن شیبانی صادق است. مگر متن کتاب الاصل شیبانی همانی است که او تقریر کرده؟ یا کتاب الحجه او عینا همان است که تدوین او بوده؟ این امر در مورد رساله شافعی و آثار ابو یوسف و مالک بن انس و مابقی هم صادق است. آنچه ما از این متن ها در دست داریم در واقع محصول یک سنت و یا سنت های مختلف متنی و روایی است و بسته به مورد هر کدام از این متن ها تا چند نسل دستخوش اصلاحات و اضافات و حذف ها و زیادات بوده اند. در واقع کتاب های شیبانی و یا ابو یوسف را می بایست محصول یک روند تدریجی روایی و متنی و تحریری دانست، دقیقا مانند متن های موجود از ائمه شیعه (ع) که در آثار کلینی و ابن بابویه نقل شده. آن متن ها هم در گذر زمان تا چند نسل در معرض تحریرها و اختلافات متنی و گاه اصلاحات قرار داشته و محدثان بعدی این اختلافات را در آثار خود درج کرده اند. به ویژه شیخ در تهذیب و استبصار به اختلافات روایات توجه داشته و به همین دلیل متن روایاتش گاهی با روایات همان متن ها از سوی کلینی تفاوت دارد. سبب آن هم همین اختلاف منابع نقل است. بنابراین کتاب کافی را نباید کتابی از سده چهارم بلکه کتابی عمدتا از اواخر سده دوم و خصوصا اوائل سده سوم دانست. توضیحش بماند برای زمانی دیگر. ان شاء الله.


بنابراین اگر متن هایی مانند آثار شیبانی به صورت مستقل و خطی باقی مانده به این معنا نیست که ماهیتی متفاوت با احادیث و متن های امامان شیعه دارد ولو اینکه به صورت مستقل نسخه ای خطی از آنها در دست نیست. چرا که هر دوی این نوع متن ها به صورت متن هایی در سنت هایی روایی نقل شده اند و فرقی میان اسناد روایات کلینی و اسناد کتابی مانند الاصل شیبانی نیست. باید هر دو را متن هایی برآمده از روندی تدریجی در روایت متن ها و تدوین و تحریر آنها در نظر گرفت. در این میان گاهی دیده می شود که نسخه های خطی کتاب های آثار ابن بابویه و کلینی گاه از نسخه های خطی آثار شیبانی و ابو یوسف کهنتر است و برای مورخان طبعا اطمینان خاطر بیشتری را فراهم می کنند.

پژوهشی در رویکرد شیخ کلینی نسبت به روایات محمد بن ابی عمیر

محمدبن ابی عمیر از یاران برجسته و خوشنام امام کاظم، امام رضا و امام جواد:و راوی و مصنف بخش مهمی از روایات امامیه است و نامش در توثیقات عام رجالی علاوه بر اصحاب اجماع، در میان مشایخ ثقات نیز به چشم می‌خورد. دانشوران امامیه از آغاز پیدایش این قواعد تاکنون، مواضع فکری و پیرو آن سیره‌های عملی مختلفی در برابر آن اتخاذ نموده و رویکردهایی، از پذیرش موسّع تا نقد و انکار قاطع روا داشته‌اند.
از آنجا که کافی اولین کتاب از کتب چهارگانه حدیث شیعه و مهم‌ترین آنهاست، بویژه اینکه گزینش روایات آن برمبنای صحت صدوری و نقد فهرستی-و نه سندی- بوده است، این نوشتار تلاش کرده است ضمن تمحیص دقیق روایات وی در این کتاب گرانسنگ به این پرسش پاسخ دهد که آیا می‌توان بر گمانه‌ی صحت مرسلات ابن‌ابی عمیر صحّه نهاد و میان رویکرد قدما همچون شیخ کلینی، با مبانی فقه‌الحدیثی امروز وفاقی ایجاد نمود؟
مطابق بررسی‌های انجام شده، از 2880روایت ابن‌ابی عمیر در کافی، 349روایت ضعیف بود که از آن میان هفت راوی بدنام در سند14روایت از وی مشاهده شد. این امر به انضمام قرائن تاریخی، پذیرش حجیت مرسلات را حتی در مورد این راوی بزرگ دشوار نموده و ضرورت نقد و بررسی روایات کافی را نیز مورد تأکید قرار می‌دهد.

این همه سنی که از شاگردان اهل بیت بودند و در اسانید روایات شیعه واقع شده اند، سَکُونی یک کتاب کامل را از امام صادق (ع) شنیده و نوشته و این کتاب نزد کلینی رسیده است و از آن در کتاب کافی روایات زیادی از آن نقل کرده!

واقعا این یعنی چه؟؟
دوستان توضیح دهند

امامیه و بده و بستان های منابع فرق؛

باید گفت منابع فرق مختلف چنانکه که برخی می پندارند، از یک دیگر جدا نیستند. از نکات مهم در مورد منابع فرَق میزان داد و ستد های میان آن هاست. فرَق مختلف روایات بسیاری از یکدیگر می گیرند. چه اینکه نمونه های روایت اصحاب ائمه ع از راویان عامه در مصادر شیعه بسیار زیاد است. در حدی که در روایاتی به صراحت گفته شده که شیعه قبل از امام باقر ع حلال و حرام خود را از عامه می گرفتند. (ثُمَّ كَانَ أَبُو جَعْفَرٍ وَ كَانَتِ‏ الشِّيعَةُ قَبْلَهُ لَا يَعْرِفُونَ مَا يَحْتَاجُونَ إِلَيْهِ مِنْ حَلَالٍ وَ لَا حَرَامٍ إِلَّا مَا تَعَلَّمُوا مِنَ النَّاس‏... رجال الكشي، ص: 425، و ر.ک تفسير العياشي، ج‏1، ص: 252، الكافي، ج‏2، ص: 20) طبعاً این خبر آن روش را مطلوب معرفی نمی کند. اما از آن سو اصحاب آن دوره را یکسره غرق در حرام هم نمی شمارد. (ر.ک t.me/h_m_Borujerdi/527) پس از این دوره نیز باز رابطه اصحاب ائمه با اخبار عامه قطع نشد. هر چند که فارغ از درستی و نادرستی اصل این رویکرد، اجمالا خالی از آسیب هایی نبوده است. در این جا این گزارشی از ابن ابی عمیر در مورد در هم آمیختگی اخبار عامه و شیعه در خور توجه است:
عَلِيُّ بْنُ مُحَمَّدٍ الْقُتَيْبِيُّ، قَالَ، قَالَ أَبُو مُحَمَّدٍ الْفَضْلُ بْنُ شَاذَانَ، سَأَلَ أَبِي رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُ، مُحَمَّدَ بْنَ أَبِي عُمَيْرٍ، فَقَالَ لَهُ: إِنَّكَ قَدْ لَقِيتَ مَشَايِخَ الْعَامَّةِ فَكَيْفَ لَمْ تَسْمَعْ مِنْهُمْ فَقَالَ قَدْ سَمِعْتُ مِنْهُمْ، غَيْرَ أَنِّي رَأَيْتُ كَثِيراً مِنْ أَصْحَابِنَا قَدْ سَمِعُوا عِلْمَ الْعَامَّةِ وَ عِلْمَ الْخَاصَّةِ فَاخْتَلَطَ عَلَيْهِمْ حَتَّى كَانُوا يَرْوُونَ حَدِيثَ الْعَامَّةِ عَنِ الْخَاصَّةِ وَ حَدِيثَ الْخَاصَّةِ عَنِ الْعَامَّةِ، فَكَرِهْتُ أَنْ يَخْتَلِطَ عَلَيَّ، فَتَرَكْتُ ذَلِكَ وَ أَقْبَلْتُ عَلَى هَذَا. (رجال الكشي، ص: 591/ 1105)
در میان بزرگان عصر غیبت نیز مثلاً شیخ صدوق ره در آثار غیر فقهی خود بسیار زیاد از عامه و زیدیه روایت می کند. که مواردی از آن در آثار فقهی او و یا حتی مطرح ترین آثار مانند کافی و خصوصاً تهذیب الاحکام وجود دارد. برخی از فصول امالی های عالمان متقدم گاه بر محور اخبار عامه است. و یا مثلاً خیلی عظیم اخبار در زمینه ملاحم و مصائب در آثار شیخ صدوق و امالی شیخ و ارشاد مفید و… عامی است.
در این میان روایات متفردی با اسناد ناقص و یا راویان متهم و مجهول در دست است، که تشخيص خاستگاه نخستین آن نیز گاه چندان آسان نیست. و البته متأسفانه گاه بعضی از روایات فرق که در مصادر متقدم امامیه راه یافته، از متفردات آن فرق است، که با ابواب اخبار امامی در آمیخته اند.
و این در حالی است که در منابع دوران بعد گاه این اختلاط شدت بیشتری نیز یافته است. با فاصله گرفتن از سده های نخستین فراوان اتفاق افتاده است که علمای امامیه بدون شناخت از فرق باطنیه شیعی، آثار مجهولی از مخمسه و اسماعیلیه و نصیریه را امامی تلقی می کرده اند. گذشته از قدمای امامیه، این آثار عموماً در میان فقهای سرشناس دوران میانی نیز جایگاهی نداشته است. اما از حدود دوره صفویه بسیاری از این آثار فرق که مؤلف آنها ناشناخته بود، در جوامع روایی این دوره راه يافته اند. در این میان گرچه اخبار علم فقه شیعه به خاطر اتقان بیشتر مبانی مصون تر مانده است، اما در دیگر علوم، جریان تسامح در امر حدیث گاه بیشتر به این روند دامن زده است، و افرادی غیر محقق احادیثی کاملاً مجهول که پیشینه آن در هیچ فرقه ای معلوم نیست را به آثار عوامانه افزوده اند.
@gholow2

بله.. مستقلا هم چاپ شده.. این نسخه از کشفیات اقای سید محمد حسین جلالی در آمریکاست که با تحقیق خود ایشان منتشر شده.. کتاب بسیار مهمی است و در فهرست نجاشی هم نامش آمده.. به یاد دارم که این کتاب نزد مرحوم کلینی هم بوده و از آن روایاتی را نقل می کند..

جالب این است که به تصریح مفهرسین اصل این روایات رو راوی (ابو عمران مروزی) در زندان سندی بن شاهک از امام شنیده است..

عموم متکلمان امامیه در تعریف امامت ریاست کلیه و افتراض طاعت را مطرح کرده اند.
حقیر از روایات هم همین معنا را از امامت برداشت کردم. روایات زیادی مشعر به این است. هرچند صریح نباشد.
ظاهراً معنای امامت میان امامیه و زیدیه و عامه و... یکی است. اختلاف در شروط و مصادیق است. بر این اساس عصمت و علم واسع و افضلیت و... از نظر امامیه شروط امامت است، نه معنای آن. والبته در حدود وظایف و اختیارات امام هم اختلاف است. و لذا در معنای ائمه کفر هم هیچ ابهامی نیست. و یا امام نماز جماعت هم در حرکات نماز مورد تبعیت واقع شود.
ولی امام هدایت، در همه احکام و شرایع و فرامینش مطاع است.

از این جهت ظاهراً در نوشته بالا خلطی صورت نگرفته است. و معنایی که عرض شد مدنظر بوده.
کلمات علما در ادامه تقدیم می شود.

🔸 انتقادات حضرت آیت الله سیستانی به تصحیح دارالحدیث از کتاب الکافی

💠 در مقدّمه کتاب، شیخ صدوق را شاگرد کلینی به شمار آورده است. برای من مسلّم بود که نادرست است، امّا چون آدرسی داده بود که ایشان در فقیه، کلینی را به عنوان استاد خود یاد کرده است، به فقیه مراجعه کردم و دیدم که ایشان در آن آدرس، فقط روایتی را از کلینی نقل می کند و او را به عنوان استاد خود معرّفی نمی کند. علاوه بر اینکه در ذیل همان روایت، سند خود را به کلینی با وسائط نقل می کند که معلوم می شود صدوق، شاگرد کلینی نبوده است.

💠 در مقدّمه کتاب، تطویلات بلاحاصل در مورد تاریخ ری قبل از اسلام و بعد از اسلام و ... دارد.

💠 در مقدّمه کتاب، انتظار آن بود که به جای آن مسائل و موارد مشابه، به موضوعات مهمتر پرداخته می شد، مثلاً عالم کلامی شیعه در آن عصر چه کسی بوده است؟ کسانی مانند ابن قبه چه جایگاهی داشته اند؟

💠 در تصحیح کافی لازم بود به مسائل مهمّی پرداخته می شد که در این تصحیح به آن توجّه نشده است. کار تصحیح متون، صرفاً نباید نوعی اعاده و تجدید چاپ به شکل ارجاع به نسخ باشد، بلکه باید با کارهای محتوایی نیز همراه باشد.
خود من، شاید از قریب ۴۰ سال قبل در فکر آن بودم که مرحوم کلینی چگونه حدیث جمع می کرده است، -در آن موقع، سیّد محمّد رضا (فرزندشان) ۱۰ ساله بود-.
اینکه تمام اصول اربعمائه پیش مرحوم کلینی بوده است، این مطلب را باید جزء آرزوها و تمنّیات دانست نه جزء واقعیّات، لذا من از همان زمان مطالعاتی راجع به کافی داشتم. روایات کافی را با کتابهایی مثل قرب الإسناد مقایسه می کردم و همچنین با کتابهایی که از کافی نقل حدیث کرده بودند از جمله به بررسی روایات صدوق از کلینی پرداختم.

💠 در این بررسی دو نکته معلوم می شود:
نکته اوّل اینکه برخی روایات در کتاب کافی - که در اختیار ماست- با حذف برخی از وسائط است، امّا در نقل صدوق از کلینی، وسائط ذکر شده است.
نکته دیگر آنکه گاه متن نقل صدوق از کلینی با متن کافی موجود و در اختیار ما تفاوتهایی دارد. احتمال می رود که نسخه کافی که اکنون در اختیار ماست، نسخه بغدادی کافی باشد، امّا صدوق از شاگردان کلینی در ری، کافی را اخذ کرده باشد.

💠 در اختلاف نقل های صدوق، باید به اختلاف منابع توجّه شود. به عنوان نمونه، متن جامعه کبیره مرحوم صدوق با متن جامعه کبیره مصباح المتهجّد فرق می کند. شگفت این است که مرحوم محدّث نوری در مستدرک گفته است که هذا ممّا یوجب سوء الظنّ به!! با اینکه ایشان در موضع دیگر تعاریف فراوان از شیخ صدوق می کند.
اصولاً یکی از معایب ما این است که تعاریفمان را راجع به افراد و شخصیتها، یک کاسه نمی کنیم. در یک موضوع، تجلیلهای عجیب و در جایی نقدهای دیگر که با آن تعاریف قابل جمع نیست. این تعبیر که «ممّا یوجب سوء الظنّ به» یعنی چه؟ یعنی خدای ناکرده احتمال کذب یا تحریف عمدی و یا ...
در حالی که نکته اصلی این است که منابع روایی صدوق با دیگران فرق می کرده است.
به هر حال انتظار می رفت که تحقیق کافی و دیگر کتب، تحقیق جامع و محتوایی باشد و پاسخ سؤالاتی از این قبیل را بدهد.


🔺 دو فصلنامه تخصّصی «کتاب شیعه»، سال اوّل، شماره دوم، پاییز و زمستان ۱۳۸۹، ص۴۱۲-۴۱۳

@zobdatolfavaed