مكتبة المجلسي ودارالتراث

? گستردگی آثار علامه مجلسی

علامه مجلسی به نیازهای عقیدتی زمان و زمانۀ خویش در میان خاص و عام بسی آگاه بوده و در جهت پاسخگویی به این نیازها قلم زده است. به همین خاطر اگر نیازی فرازمانی یا متعلق به برخی مقاطع زمانها بعد نیز بوده است، این آثار پیاپی نسخه‌برداری و منتشر شده‌اند و تا زمانی که اثری بهتر نتوانسته است پاسخ نیازی خاص را بدهد، کتاب یا رساله‌ای از مجلسی ـ حتی با وجود قدمت نثر و شیوۀ نگارش در آثار فارسی وی ـ همچنان مورد مراجعه بوده است. برای نمونه، تنها با تألیف مفاتیح الجنان مرحوم آقا شیخ عباس قمی بود که زادالمعاد مجلسی پا از میدان بیرون نهاد، و با انتشار آثار خوبی در تاریخ انبیا و تاریخ پیامبر اسلام است که حیات القلوب مجلسی می‌رود که خود را کنار بکشد.

منبع: رفیعی، علی محمد، مجلسی، ملا محمدباقر (زندگی، زمانه، نگاهها و نقدها)، صص50.
@Ketabpazhohi

◀️ سرنوشت سه کتاب مهم شیعی:
(و امان از دست کاتبان نسخه های خطی)

کاتبان نسخه های خطی حافظان تاریخ و فرهنگ یک تمدن هستند، امانت داری در انتقال میراث فکری و علمی و کیفیت این انتقال توسط آنها اولین گزینه برای شناسایی و درجه بندی ایشان است، به طور کلی ناسخان به اقسام مختلفی تقسیم می شوند، یکبار کاتب خود از قشر عالمان است و کتاب را برای خود کتابت کرده، که در این صورت قطعاً نسخه دقیق و درست کتابت شده است، صورت دیگر آن است که کاتب از راه کتابت نسخه های خطی ارتزاق می کرده که این دسته بیشترین بخش ناسخان را شامل می شوند، آنها نیز انواع گوناگونی دارند؛ دسته ای از ایشان یا فرهیخته و اهل فضل هم بوده اند و در وقت کتابت مطالب را می فهمیدند و درست قرائت می کردند و صحیح می نگاشتند، اما دستۀ دیگری فقط کتابت می کردند و نه درست سواد خواندن داشتند و نه نوشتن، بلکه به تعبیر صحیح نقاشی حروف می کردند؛ این در حالی است که بعضی از آنها نقاش خوبی هم نبودند و کتابی پر از غلط در می آمیختند که در وقت قرائت و یا تصحیحِ نسخه باید با علوم غریبه فهمید که اصل این کلمات چه بوده است.

البته این مطالب قاعدۀ کلی نیستند تمامی آنها نقض و استثنا هم دارند؛ حال من نمی دانم که کاتب سه کتاب بسیار مهم «تفسیر عیاشی» تألیف ابو نظر محمد بن مسعود عیاشی (ت 320 ق) و «تفسیر فرات» تألیف فرات بن ابراهیم کوفی زیدی (ت 352 ق) و «المستدرک المختار فی مناقب وصی المختار» یحیی بن حسن ابن بطریق حلی (ت 600 ق) از کدام یک از این دسته ها بوده اند ولی آنچه را که الان در مقابل ما قرار دارد کاری است بسیار ناقص که مهمترین بخش یک کتاب حدیثی توسط کاتبان آنها حذف شده است.

ما این سه دانشمند برجسته و حسّاس شیعی (عیاشی، فرات و ابن البطریق) را به کثرت مشایخ و اساتید و میراثی که کتابت و روایت کرده اند، می شناسیم؛ عیاشی میراث دار شیعه در دورترین بخش های کشور های اسلامی یعنی سمرقند، و فرات در قلب تپندۀ دنیای اسلام و مرکز فعالیت تمام فرق اسلامی کوفه، و ابن بطریق در مرکز دنیای تشیع در قرن ششم یعنی حله میزیسته اند که هر یک دارای تألیفات و مشایخ و طرق بسیار زیادی بودند که ما با گوشه ای از آنها آشنا هستیم.
متأسفانه کاتب «تفسیر عیاشی» تمام اسانید روایات این کتاب را انداخته و روایات را بدون سند نقل کرده است. فقط رجال شناسان و تاریخ نگاران شیعه حجم ضرری که این کاتب به تاریخ و رجال شیعه زده است را متوجه می شوند، از آنجا که او عیار روایات عیاشی را برای مفسران و حدیث پژوهان پایین آورده، و از منظر تاریخ پژوهی شیعی نیز با حذف مشایخ و طرق عیاشی که در سمرقند در حال فعالیت علمی بوده است، راه را برای شناسایی عالمان شیعۀ آن دیار بسته است، سرزمینی که آگاهی ما دربارۀ تشیع در آنجا بسیار اندک می باشد و مقداری از شناخت ما با تاریخ شیعه در این سرزمین به آنچه در «رجال کشی» آمده است، محدود می باشد.

و همین موضوع دربارۀ فرات کوفی افتاده است؛ او عالمی زیدی مذهب بود که از کتاب او به خوبی واضح است که با شیعیان امامی هم ارتباط مستقیمی داشته و بسیاری از مطالب کتاب خود را از طریق میراث امامیه تنظیم کرده است. و باز کاتب با حذف بخش وسطی اسانید راه شناخت و مصادر او را برای ما دشوار بلکه محال کرده است.

کتاب دیگر «المستدرک المختار» ابن بطریق حلی از علمای شیعۀ امامی است، همۀ ما با کتاب «العمده» او که احادیث مناقب و فضائل اهل بیت (علیهم السلام) از کتب معتبر اهل سنت جمع آوری کرده، را می شناسیم و می دانیم که این کتاب با این سبک تألیفی اولین در نوع خود است با این مزیت که مؤلف دارای مشایخ و طرق گسترده برای روایت منابع اهل سنت از مشایخ سنی مناطق مختلف اسلامی است.

بله متأسفانه کتاب «مستدرک» ـ که استدراک بر کتاب العمدۀ خودش بوده ـ و مؤلف نقل هایی از منابع بسیار پر اهمیت اهل سنت دارد و این منابع در حال حاضر از کتب مفقوده هستند، نیز مبتلا به همین دست از کاتبان بی توجه شده و تمام اسانید روایات آن به همراه مقدمه حذف شده اند.

با تمام این احوال جای شکر و تقدیر از این کاتبان این چنینی هم دارد که اگر آنها نبودند و متون روایات این کتب را برای ما به ارمغان نمی آوردند شاید ما از این کتاب ها فقط نامی در منابع کتابشناسی داشتیم.

وإلی الله المشتکی..
سید حسن موسوی بروجردی
@majlesilib

? در خواست یاری

یک فاضل و اديبي بوده اهل سیرجان و در کتاب " فتوت نامه سلطانی" کاشفی سبزواری بسیار از او یاد شده است.
مثل این که کتابی هم به نام " رساله سيرجاني " داشته است.
کسی از بزرگواران در این زمینه اطلاعاتی دارد و می تواند در خصوص این فرد و رساله( رساله سيرجاني) او کمک کند.

لطفا به این متن نگاه کنيد?

خوراسگان از قریه های کهن اصفهان و در منطقه شرق آن قرار گرفته و بخشی از منطقه جی بوده است. درباره منطقه جی و خوراسگان مجموعه مقالاتی با عنوان «خورشید جی» به کوشش جناب استاد رسول جعفریان، منتشر شده است. عالمان و کاتبان زیادی از این شهر بر آمدند. آقای جعفریان در یکی از مقالات این مجموعه به معرفی عالمان و افراد سرشناس این منطقه پرداخته اند. از افرادی که ایشان نام او را آورده ابوالفتح بن محمدخوراسگانی و فرزندش محمد است. نام ایشان تنها در برخی کتب تراجم معاصر آمده که آن هم تنها براساس معرفی برخی نسخه های کتابت شده توسط او بوده است. از نسخه های موجود به دست می آید ایشان شاگرد محمدتقی مجلسی و محمدصالح مازندرانی بوده است. دو فرزند ایشان محمد و محمدشفیع نیز مانند پدر نسخه های را کتابت کرده اند. ایشان حداقل هفت بار کتاب شرح الکافی ملا محمدصالح مازندرانی را کتابت کرده است. در فایل زیر مجموعه اطلاعات موجود درباره نسخه های کتابت شده توسط ایشان و فرزندانش تقدیم می گردد:
@libmazaheb

راجع به این اجازه باید نکاتی رو عرض کنم
مرحوم محمد طاهر فتونی از علمای عهد صفویه و جد صاحب جواهر است. وی صاحب تفسیر مراه الانوار و مشکات الاسرار است که به اشتباه مقدمه آن در ابتدای چاپ بیروت تفسیر البرهان خورده است. این مقدمه مفصل مربوط به تفسیر مرحوم فتونی است که تا به حال چاپ نشده است.(البته خبر دارم برخی از دوستانم در 8 جلد تصحیح کردند که فعلا بخاطر ملاحظاتی چاپ نشده است.)
ایشان در مقدمه مفصل خود اعتقاد به تحریف قرآن را مطرح میکنند. مرحوم مجلسی هم در این باب هم رای با فتونی هستند.
جالب اینجاست که مرحوم معرفت در بخشی از کتاب صیانه القران به گونه ای نظر مرحوم مجلسی را نقل می کنند که انگار ایشان به تحریف معتقد نیستند. وقتی ایشان نظر مجلسی را در ذیل روایتی از کتاب شریف کافی نقل میکنند میگویند مرحوم مجلسی این روایت را ضعیف می داند اما ادامه کلام مجلسی را نقل نمیکنند و امر مشتبه می شود که حتما مرحوم مجلسی هم قبول نداشتند این روایات را.
اما اینگونه نیست بلکه ایشان در ادامه اذعان میکنند که شکی نیست روایات تحریف در شیعه مستفیض و حتی متواتر است. در ادامه نقل مرحوم مجلسی و اقای معرفت را خواهم اورد.

دستنویسی از رساله معتقدالامامیه، که آن را مرحوم دانش پژوه در سال 1339 توسط دانشگاه تهران منتشر کرده است، تقدیم می‌شود این نسخه را دانش پژوه ندیده زیرا مرحوم استاد حائری آن را نشناخته و ناقص فهرست کرده‌اند. این نسخه در مجموعه امام جمعه خویی بوده و به شماره 260 در کتابخانه مجلس محفوظ است. این نسخه یک سال پیش از نسخه‌ای که مرحوم دانش پژوه اساس تصحیح قرار داده‌اند کتابت شده ولی آغازش افتاده است. میتوان این کتاب مهم را که در موضوع فقه و اعتقادات شیعی به زبان فارسی است با توجه به این نسخه، مجددا تصحیح و بررسی کرد. مولف این کتاب شناخته شده نیست و از وجوه دیگر اهمیتش باید به نثر کهن آن که از سده 7ق یادگار مانده اشاره کرد.
@aaadab1397farhang

گفتنی است که کتاب الانوار وی بارها چاپ شده و شاید تمام یا بیشتر آن را هم مرحوم مجلسی در بحار آورده است. هرچند در پایان از آن هم عجایب و غرایب اظهار شگفتی کرده است. کتاب ذروة العلیا هم که به عربی بوده در قرن هشتم ترجمه به فارسی شده که بنده سالها قبل آن را به عنوان سیره داستانی رسول خدا (ص) چاپ کردم. بر سر این بکری و این که چه قرنی بوده اختلاف هست اما در واقعا یک داستانسرایی است که تاریخ و قصه را کاملا به هم گره زده است. من ندیده ام که کتاب مقتل امام علی او چاپ شده باشد. امیدوارم چاپ شده باشد و اگر هم نشده کسی همت کند و چاپ کند. به هر حال هر چه باشد به اسم امام علی است و البته لازم است که به این جنبه آن توجه شود که منبری ها و مداحها دروغ های این داستانها را دست مایه راست نمایی خود نکنند چنان که یکی از همین جماعت، دو سال قبل از همین بکری، نکته ای را که در باره ابن ملجم گفته بود سوژه سخنرانی کرد و من هم جایی نوشتم.
@jafarian1964

گواهی علامه مجلسی در باره این که این کتاب از درآمد حمام نقش جهان که وقف استنساخ بوده کتابت شده و استفاده از آن جهت طلاب متوطن در اصفهان است به تاریخ 1098 با یاد از شاه سلیمان صفوی.
@jafarian1964

يک پيشنهاد درباره تاريخ تمدن شيعی

به تجربه و با بررسی هزاران نسخه خطی در طول سال های گذشته و به گواهی بسياری از کتاب های تراجم و احوال دريافته ام که بيشتر کاتبان نسخه های خطی در تاريخ چند قرن نخست اسلام بر مذهب شيعی و امامی بوده اند؛ به ويژه کاتبانی که نسخه های ادبی و فلسفی و علمی و تاريخی را کتابت می کرده اند (به ويژه در خراسان و عراقين) متأسفانه ما در اين زمينه کم کاری کرده ايم. حال که بسياری از نسخه های خطی به صورت آنلاين دستياب است پيشنهاد من اين است که گروهی از جوانان فاضل همت کنند و مشخصات کاتبان را از روی ترقيمه های نسخه های خطی فراهم کنند. با اين کار مجموعه ای مهم از اطلاعات درباره تاريخ اهل علم و ادب شيعی فراهم می آيد؛ علاوه بر نام کاتبان، می توان پراکندگی جغرافيایی و تخصص های آنان را هم نشان داد. بسياری از کاتبان نسخه های خطی خود در شمار اهل علم و ادب بوده اند.

خوراسگان از قریه های کهن اصفهان و در منطقه شرق آن قرار گرفته و بخشی از منطقه جی بوده است. درباره منطقه جی و خوراسگان مجموعه مقالاتی با عنوان «خورشید جی» به کوشش جناب استاد رسول جعفریان، منتشر شده است. عالمان و کاتبان زیادی از این شهر بر آمدند. آقای جعفریان در یکی از مقالات این مجموعه به معرفی عالمان و افراد سرشناس این منطقه پرداخته اند. از افرادی که ایشان نام او را آورده ابوالفتح بن محمدخوراسگانی و فرزندش محمد است. نام ایشان تنها در برخی کتب تراجم معاصر آمده که آن هم تنها براساس معرفی برخی نسخه های کتابت شده توسط او بوده است. از نسخه های موجود به دست می آید ایشان شاگرد محمدتقی مجلسی و محمدصالح مازندرانی بوده است. دو فرزند ایشان محمد و محمدشفیع نیز مانند پدر نسخه های را کتابت کرده اند. ایشان حداقل هفت بار کتاب شرح الکافی ملا محمدصالح مازندرانی را کتابت کرده است. در فایل زیر مجموعه اطلاعات موجود درباره نسخه های کتابت شده توسط ایشان و فرزندانش تقدیم می گردد:
@libmazaheb

بیاض های نوحه مورد استفاده
در تدوین و تصحیح این دفتر از شش دفتر خطی بهره گرفته¬ایم که سه دفتر متعلق به مرحوم میرزا علی اکبر مسگر بوده است که بعد از فوت او توسط فرزندش به نوحه خوان¬هایی که نمی¬شناسیم داده شده¬است. فایل اسکن شده نامرتب سه دفتر از دفاتر مرثیه در برخی از سایت¬ها منتشر شده است. از این سه فایل استفاده کرده¬ایم.
سه دفتر دیگر دفاتر مرثیه مرحوم حاج حسن فراهتی معروف به «جهازچی» است. تعدادی از کتاب¬ها و دفاتر مرحوم جهازچی بعد از وفات او توسط فرزندش مرحوم ابوالقاسم فراهتی برای استفاده به ذاکر اهل بیت حاج یوسف فاخری داده شده است. یک نسخه خطی از دفاتر مرحوم جهاز چی توسط استاد فاخری در اختیار ما قرار گرفت.
این نسخه خطی در قطع رقعی در حدود 600 صفحه با جلد چرمی، به نظر اغلب به خط خود مرحوم جهازچی ذاکر معروف اهل بیت(ع) است. این دفتر مدتی نزد اینجانب امانت بود و از تمامی صفحات آن عکس گرفته¬ام. دو دفتر دیگر از مرحوم جهازچی را استاد سید محمد رضا طاهری (حسرت)در اختیارم قرار داد.
یکی از این دو نسخه در قطع رقعی 21در 15 سانتیمتر و کاغذ کاهی خط دار، در 384 صفحه است که به علت گذر زمان برگ¬های این نسخه شکننده و رنگ آن مات شده است. در این دفتر اشاراتی وجود دارد که معلوم می¬کند صاحب نسخه (به احتمال قریب به یقین مرحوم جهازچی ) مواردی را مشخص کرده تا در دفتر دیگری بنویسد. دفتر دوم با جلد چرمی در اندازه 10در 15 سانتیمتر است که از دو طرف نوشته شده است . کاغذ آن مرغوب و بدون خط است از یک طرف شامل 59 صفحه نوشته شده و از طرف دیگر 142 صفحه نوشته است. در این دفتر هم بیشتر مراثی به خط مرحوم جهازچی است کاتبان دیگری هم دارد که شغل آنها نوشتن حرفه¬ای این متون بوده است.

شیوه تصحیح
1 ـ نسخه اساس تصحیح دست نوشته¬های مرحوم غمناک و بیاض¬های موجود بوده است. نیمی از اشعار این مجموعه از آثار منتشر نشده مرحوم غمناک است که نسخه دیگری برای مقابله نداشتند. نیم دیگر اشعار این دفتر در «گنجینه مصائب» در زمان حیات آن مرحوم چاپ شده است. این قسمت از اشعار که هم دارای دست نوشته خطی و هم نسخه چاپی بود از این رو با هم مقابله شده و اساس تصحیح هم دست نوشته¬های خطی قرار گرفته است .
با بررسی متن دست نوشته¬ها و نسخه چاپ سنگی آشکار می¬شود کاتب نسخه چاپ سنگی در برخی از موارد اصلاحاتی را معمول داشته است. ضمن اینکه در چند شعر افتادگی هم دیده می¬شود که بر اساس دست نوشته ¬های غمناک تکمیل شده است. در یکی دو مورد هم عکس این موضوع صادق بود یعنی نسخه چاپی کامل تر از نسخه خطی بود. اختلاف نسخه¬ها و همین طور منبع در پاورقی¬ هر شعر درج شده¬اند.
2 ـ تلاش بر این بود تا شیوه نوشتاری اشعار که در یک قرن پیش در تبریز رایج بوده، حفظ گردد. از این رو شیوه املایی لغات محفوظ مانده است.
3 ـ در چاپ سنگی دیوان غمناک لغت «ایندی» با املای «ایمدی» نگارش و انتشار یافته است. در متن دست نوشته ¬ها شکل نخست مندرج است وما نیز آن را اصل قرار داده¬ایم.
4 ـ در شیوه مکتوب ِ متداول نگارش ترکی آذری در آن دوره تاریخی در لغاتی که در بین حروف آن «ی» مشابه کسره، نوشته نمی¬شد همانند : کلمه «بیر» که «بر» نوشته می¬شده است برای روان خوانی متن در این لغات (ی) افزوده شده است.
5 ـ کلمه «گیت» در متن خطی«گید» بوده است. که شکل نخست مورد استفاده قرار گرفته¬است.
6 ـ افزوده های انگشت شمار مصحح داخل [] مشخص شده است.
7 ـ با توجه به اشاراتی که مرحوم غمناک به آیات شریفه قرآن و احادیث داشته، این اشارات در پاورقی¬ مستند سازی شده¬است.
8 ـ عناوین اشعار این مجموعه اغلب عناوین از دست نوشته خود شاعر فقید است. مگر آنکه در اصل دست نوشته عنوانی نداشته که افزوده مصحح است. با توجه به درج تصویر دست نوشته نیازی به ذکر شماره صفحه و جلد نسخه¬های خطی دیده نشد. اغلب این نسخه¬ها شماره صفحه هم ندارند. با این حال برای مشخص شدن صاحب دفتر، در پاورقی منشاء اشعار مشخص شده اند.
9 ـ ابتدا تصویر دست نوشته ودر ادامه تایپ شده آن درج گشته است. برخی از اشعار دو نسخه بودند هم در دفتر مرحوم جهازچی و هم در دفتر مرحوم مسگر به خط غمناک نگارش یافته است. همچنین اندکی از اشعار به خط کاتب دیگری بوده است. که نامش را نمی¬دانیم ولی این کاتب در برخی قسمت ها خود را چنین معرفی کرده¬است:
مدام با دل پرغم تو کاتب افراد به نال در غم آل علی بکش فریاد



10ـ در تدوین این دفتر ترتیب موضوعی وقایع کربلا لحاظ و فهرست موضوعات کتاب برای استفاده در ابتدای کتاب استخراج گردیده است. در حالی که در چاپ نخست دیوان غمناک ترتیب موضوعی و فهرست استخراج نگردیده بود.

بکارگیری اصطلاح "بی سواد" در مورد برخی از کاتبان نسخ خطی، توهین به کاتب نیست، نقدِ اثری است که خودش بر جای گذاشته، البته به شرطی که وصف "بی سوادی" را با ذکر شواهد احراز کرده باشیم که یکی از مصادیق آن غلط های املایی فاحش در موارد متعدد است. اما گاهی کاتبی را می یابیم که در دانشِ مربوط به اثری که کتابت نموده "کم سواد " است بدین معنی که دایرۀ لغاتی که می شناسد اندک است و یا بر اصطلاحات مربوط به آن علم اشراف کامل ندارد. این کاتبان در طول تاریخ بر سه دسته بوده اند؛ گروهی با دیدن اثر و ابهام و اغلاقِ آن از همان ابتدا منصرف می شدند، گروه دوم واژه ها را آن طور که به تشخیص خودشان می خوانده اند می نگاشته اند، گروه سوم امانت دار و دغدغه مند بوده اند؛ از طرفی علاقه مند بودند که به کار کتابت بپردازند و از طرفی نیز چون امین بوده اند و می خواستند تا اثرشان از کمترین تحریف و تصحیف برخوردار باشد واژگان مبهم را نقاشی می کردند تا آیندگان خود با قوۀ حدس به شکل صحیح واژه دست پیدا کنند . این کاتبان "کم مايه " و " امین " در طول تاریخ حقیقتاً خدمت بزرگی به فرهنگ و تمدن ما نموده اند. بنده با توجه به تصویری که در گروه از این نسخۀ خطی ارسال شد، کاتب این نسخه را از زمرۀ کاتبان طبقۀ سوم می دانم.

یکی از معظلات در کتب حدیثی ، مرسل بودن خود نسخ موجوده . ایا بر این امر راهکارهای مد نظرتون هست؟ بر فرض مثال نسخه حدیثی که منسوب به مولفی در قرن ۴ هست و هم مولف و هم کتاب از مشهورات است ولی نسخی که از این کتاب به ما رسیده مثلا از قرن ۸ به بعد بوده بر فرضی هم با نسخه موجود دست علامه مجلسی تصحیح و مقابله شده. با این حال نسخ موجود ان کتاب مرسل بوده

یکی از معظلات در کتب حدیثی ، مرسل بودن خود نسخ موجوده . ایا بر این امر راهکارهای مد نظرتون هست؟ بر فرض مثال نسخه حدیثی که منسوب به مولفی در قرن ۴ هست و هم مولف و هم کتاب از مشهورات است ولی نسخی که از این کتاب به ما رسیده مثلا از قرن ۸ به بعد بوده بر فرضی هم با نسخه موجود دست علامه مجلسی تصحیح و مقابله شده. با این حال نسخ موجود ان کتاب مرسل بوده

گواهی علامه مجلسی در باره این که این کتاب از درآمد حمام نقش جهان که وقف استنساخ بوده کتابت شده و استفاده از آن جهت طلاب متوطن در اصفهان است به تاریخ 1098 با یاد از شاه سلیمان صفوی.
@jafarian1964