مكتبة المجلسي ودارالتراث

? عباس اقبال به روایت محمود نجم آبادی

... منزل آن مرحوم [عباس اقبال آشتیانی] ابتدا در خیابان حاج شیخ هادی، سپس به کوچۀ قابوس از کوچه های فرعی کوچۀ بیمارستان وزیری، آنگاه به خیابان پهلوی کوچۀ سرلشگر بوذرجمهری و بعداً مجدداً به خیابان آقاشیخ هادی پایین چهار راه بنام کوچۀ تکش بود... در همین خانه بود که روزی خدمتش رفتم و دیدم در وسط کوچۀ تکش مرحوم حکیم الملک نخست وزیر وقت از آن می گذشت. وقتی خدمت استاد رسیدم گفتم: به کوچۀ شما نخست وزیر تشریف آوردند. گفت بلی. معظم له منزل من بودند. گفتم امید است به خیر باشد. گفت: نه چندان. گفتم: چطور؟ استاد گفت: حضرت آقای حکیم الملک تکلیف میفرمایند که پست وزارت معارف را قبول کنم. گفتم: چه فرمودید؟ گفت: عرض کردم بهتر است اجازه فرمایند به کار کتاب و مطالعه بپردازم، چرا که در این حال بهتر میتوانم به کشور و میهن خدمت کنم.

منبع: نجم آبادی، محمود، «استادم عباس اقبال»، در: راهنمای کتاب، ش7-10، ص607
@Ketabpazhohi

✅ به گزارش ایلنا، هشتمین جشنواره پژوهش سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران با حضور ریاست سازمان، معاونین و جمعی از پژوهشگران برتر این حوزه در مرکز همایش‌های کتابخانه ملی ایران، سالن حکمت برگزار شد.
در ابتدای این برنامه رضا خانی‌پور؛ مدیر کل پژوهش و آموزش سازمان و دبیر علمی جشنواره ضمن ارائه گزارشی از اقدامات انجام شده در این حوزه گفت: در سال 95 و 96 فصلنامه‌های معاونت پژوهش و آموزش در 14 شماره منتشر شده و کارگاه‌های متعددی ویژه پژوهشگران داخلی و همچنین کارگاه‌هایی برای پژوهشگران کشورهای خارجی برگزار شده است.
پس از آن اشرف بروجردی، رئیس سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران ضمن تبریک هفته پژوهش در سخنانی گفت: جمهوری اسلامی ایران در سند چشم‌انداز خود به توسعه علم و دانش توجه ویژه داشته و به عبارتی می‌توان گفت که این سند دانش محور است.
او با تاکید بر اهمیت پژوهش تصریح کرد: حاصل پژوهش باید بر اساس یافته‌های علمی و نیازهای اجتماعی ما باشد. اگر به زندگی بزرگان اصحاب علم و دانش نیز نگاه کنید تمام کسانی که به مراتب و مدارج بالای علمی رسیده‌اند در ابتدا همگی از خلوتی برخوردار بوده و بعد نتایج تفکرات و پژوهش‌های خود را در اختیار سایرین قرار داده‌اند.
بروجردی در بخش دیگری از سخنان خود با اشاره به روند پژوهش گفت: پژوهش با سوال و مسئله‌ای که در ذهن محقق شکل می‌گیرد آغاز می‌شود. علاوه براینکه پژوهش حاصل تداوم در کار است. او در ادامه از دو نوع پژوهش که بسیار در مرکز توجه است نام برد و گفت: پژوهش‌های آینده‌نگر و پژوهش‌های کاربردی از اهمیت ویژه‌ای برخوردارند؛ به ویژه اینکه پژوهش‌های کاربردی توسعه یک سازمان را نیز در پی دارد.
رئیس سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران، محبوس کردن و عدم انتشار نتایج تحقیقات و یافته‌های پژوهش را به عنوان بزرگترین ظلم به اندیشه بشری دانست و گفت: باید حاصل و نتایج پژوهش‌های علمی را در معرض فهم دیگران قرار دهیم. او در ادامه گفت: با توجه به رسالت سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران، می‌توان گفت که این سازمان بهترین جا برای انتشار و به منصه ظهور رساندن همین اندیشه‌هاست.
فریبرز خسروی، مشاور عالی رئیس سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران نیز طی سخنانی گفت: تصمیم‌سازان عرصه‌های مختلف کشور باید بدانند که نقطه عطف هر تحولی در جامعه از پژوهش و پژوهش‌محوری عبور می‌کند. برای همین این موضوع نیاز به توجه و صرف بودجه‌ ویژه‌ای دارد.
در بخش دیگری از این برنامه از سه کتاب که به مناسبت هفته پژوهش و توسط پژوهشکده اسناد منتشر شده بود و همچنین کتاب «محسن‌نامه» که یادنامه‌ای از مرحوم محسن جعفری مذهب، پژوهشگر تاریخ و عضو هیأت علمی کتابخانۀ ملی ایران، با حضور همسر ایشان رونمایی شد.
🆔 @manuscript

بر اساس نقل های شیعیان حوزه علمیه نجف قدمتی هزار ساله دارد. از زمانی که یخ طوسی پایاه های اولیه این حوزه علمیه در نجف را بنیان نهاد تا به امروز این سیر ادامه داشته است. مولف در این مقاله به بررسی این مساله می پردازد که آیا حوزه علمیه در نجف قدمت هزار ساله داشته است؟ سیر تطور شکل گیری این نهاد در عراق به چه صورت بوده است؟
@ganjinemaktoob

خلاصه مطالب آخرین جلسه درس تشیع
امروز درس تشیع ما برای دو دانشجوی دکتری و یک مهمان که همه کلاسها را آمد، بر محور ارتباط «عتبات و مزار ائمه با حوزه های علمیه» بود. اولین حوزه علمیه از سوی محدثان قمی در قم بوده، اما فکر نمی کنم کاری به مرقد فاطمه معصومه داشته است. اگر هم داشته اشاره ای در این باره در رجال نجاشی در باره اشعری ها نیست. شاید اولین مورد، از این دست، نجف باشد، وقتی شیخ طوسی، خانه اش در حوالی 450 در بغداد مورد حمله قرار گرفت و به نجف رفت. حوزه نجف بر محور مرقد امام علی ع ایجاد شد که حوزه هزار ساله دارد. بعدها در کربلا حوزه علمیه درست شد که در دوره قاجار نقش مهمی در تاریخ شیعه داشت. کاظمین هم در این اواخر حوزه مختصری داشته است. همین طور در دوره قاجار در سامرا که میرزای شیرازی رفت و کنار قبر عسکریین حوزه ای و مدرسه به راه انداخت. در ایران هم در مشهد و قم حوزه های علمیه بوده است. حوزه قم قدیمی است اما حوزه امروز قم از حوالی سال 1300 درست شد و اهمیت آن هم به خاطر حرم حضرت معصومه بود. مشهد هم محل مهاجرت برخی از علما مثل پدر شیخ بهایی و بعدها شیخ حر عاملی بود و به همین دلیل حوزه آنجا گسترش یافت. البته در برخی شهرهای دیگر مثل اصفهان که حوزه بزرگی بوده، ربطی به امام و امامزاده ندارد. آنجا پایتخت صفوی ها بوده و برای همین حوزه علمیه درست شده است. شاید در کل بشود گفت، نیمی از حوزه های علمیه از نظر عدد در اطراف مراقد ائمه درست شده اما از نظر اهمیت، بیشتر آنها چنین بوده است. از نظر بزرگی، دو مورد نجف و قم قابل اعتنا بوده و هست. این اواخر در سوریه هم در حوالی مرقد حضرت زینب، حوزه علمیه بزرگی درست شده بود.
اما این که چه مسائلی در این میانه می تواند مورد توجه باشد، یکی ارتباط دو جنبه «زیارت و ارتباط با مرجعیت» است. در واقع، هر کسی برای زیارت به این شهرها می رود، زمینه تماس با حوزه علمیه را هم دارد و سری هم به مراجع علمی می زند. دیگر ایجاد نوعی «تقدس» در میان طلبه هاست که هر از چندی برای زیارت به حرم می روند و اینها در مقایسه با حوزه هایی که جای زیارت ندارد، قدری زمینه تقدس بیشتری دارد. داشتن موقعیت امام جماعتی در حرم، یکی از مسائل مطرح بوده است. از این دست نمونه های دیگری هم هست. جنبه دیگر این بحث، مسائل اقتصادی است که به از وقف و نذوراتی که به این شهرها می رسد، بهره ای هم به حوزه های علمیه می رسیده است. در دوره قاجار، اغلب وقف هایی که برای عتبات می شده، سهمی را هم برای کمک به علمای فقیر در نظر می گرفته اند. افرادی که به عتبات می رفتند، معمولا تصفیه حساب های شرعی خود را هم با مراجع انجام می دادند.
یک جنبه دیگر، دفن علما در این حرم هاست که به هر روی، ایجاد نوعی ارتباط میان علم و حرم هم هست. الان قبور مراجع گذشته در حرم حضرت معصومه، اهمیت زیادی دارد. در حرم امام علی (ع)، کاظمین و کربلا هم این مساله بوده است. اصولا از نظر شیعه خاک این شهرها نوعی تبرک دارد و این باور سبب می شد تا بسیاری از مقدسین از شهرهای دیگر هم آن جا بیایند. علما در این باره اصرار داشته اند که مثلا در مشهد الرضا یا مشهد امام علی (ع) یا کربلا دفن شوند. داستان بردن جنازه ها به عتبات، مساله مهمی در تمام دوره صفوی و قاجار است. در این باره رساله هایی هم هست که در باره انتقال میت به مشاهد مشرفه نوشته شده است. این مساله یعنی انتقال جنائز به عتبات، از دیرباز بوده و در دوره صفوی و بعد قاجار خیلی شدت پیدا کرد. علما در این باره بحث می کردند که میت را قبل از دفن و حتی بعد از دفن می توان از قبردرآورد و جنازه اش را به عتبات فرستاد. محمد حسین بن عبدالباقی خاتون آبادی از نوادگان دختری مجلسی رساله ای در این باره دارد. نکته دیگر این که بسیاری از مردم عادی، برای سکونت به عتبات می رفتند و بسا شروع به خواندن درس طلبگی هم می کردند. گاهی بچه های آنها طلبه می شدند و این هم زمینه ای برای توسعه بود. ارتباط شیعیان هندی با عتبات برای زیارت، منجر به گسترش ارتباط حوزوی آنها با نجف شد و تأثیر زیادی گسترش تشیع در هند داشت.

میراث تاریخی علامه جعفر مرتضی در حوزه تاریخ اسلام

1. علم تاریخ در حوزه های علمیه ما و در سیر علم سنّتی این رشته علمی، طبعا در چارچوب تفکر شیعی، نسبتا فعال بوده است، اما این فعالیت، به خصوص در ایران، به دلیل کم بودن منابع کتابخانه ای، قوت چندانی نداشته و این امر، ناشی از ضعف سنت تاریخ ورزی در ایران به معنای علمی آن است.
2. می توان گفت، حد و قواره «علم تاریخ اسلامی» از لحاظ علمی، قابل مقایسه با علم اصول یا علم فقه نیست، اما به دلیل نیازی که در مباحث کلامی به آن بوده، و درگیر شدن در مناظرات مکتوب و شفاهی، به آن هم پرداخته می شده است. این یک سنت قدیمی بود که متکلمان شیعه، با مطالعه متون کهن از اهل سنت، و با استفاده از آنها، به دفاع تاریخی از باورهای خود می پرداختند و این خود سبب تقویت نگاه تاریخی می شد.
3. در دوره نزدیک به زمان انقلاب، حرکتی علمی در نجف، لبنان و تا حدی ایران در این زمینه آغاز شده است. این حرکت، بعد یک دوره کم فروغ از علم تاریخ از دوره قاجاری است که تاریخ اسلام چندان جدی گرفته نشده بود. علت آن هم عمدتا نبود کتاب و نبودن سنت تعلیم و تربیت در این جهت بود. در همین شرایط از وقتی که میرزا حسین نوری با کتابهای مانند خاتمه مستدرک و لؤلؤ و مرجان ظاهر شد، تا میرحامد حسین، یا سید حسن صدر، یک حلقه علمی ـ تاریخی ـ رجالی در حوزه های شیعی شکل گرفت و نوعی آگاهی تاریخی و سپس علم تاریخ پدید آمد. اینها نقش مهمی در شکل دهی به هویت تاریخی شیعه را در دوره معاصر داشتند. امری که در دوره ما، سید جعفر مرتضی نقش مهمی داشت.
4. از این زاویه چند کار اساسی در نجف صورت گرفت که مهم ترین آن کتاب الغدیر بود. این اثر، یک دوره تاریخ اسلام از وجهه نظر شیعی است. کار بسیار عظیمی است و مهم ترین نکته آن، استفاده از منابع فراوان، رویکردهای پژوهشی در آن و نثر استوار آن است.در این کتاب هیچ کلامی بدون ارجاع نیست و استدلالها، تقریبا تابع منابع است. این به معنای بی اشکال بودن کار نیست، اما اساس کار علمی است، کاری اگر کسی بخواهد آن را رد کند، باز هم نیاز به علم دارد. در ایران این دوره، مرحوم علامه شیخ محمد تقی تستری، با پدید آوردن قاموس الرجال که مملو از تحقیقات تاریخی و رجالی است، نشانی دیگر از این سنت علمی است.
5. سنت پژوهشی در حوزه تاریخ اسلام، در لبنان هم نسبتا قوی بود. سید شرف الدین از چهره های برجسته این سنت است. کتاب الاجتهاد و النص و همین طور المراجعات و آثار دیگر ایشان، کارهایی است که مانند آنها در دوره اخیر، کمتر دیده شده است. برد این کتابها در جهان اسلام جدی بوده و تاکنون چندین نقد بر المراجعات نوشته شده که نشان از تأثیرگذاری آن است.
6. در نجف، علامه مرتضی عسکری هم که معاصر علامه مرتضی بلکه یک نسل جلوتر بود، قدم های جالبی در نقادی تاریخی برداشت. دو اثر گرانبهای او عبدالله بن سبا و کتاب یک صدو پنجاه صحابی ساختگی آثار مهمی از لحاظ روش نقد منابع هستند. این همان دوره ای است که جواد علی، مقالات منبع شناسی طبری را در مجله فرهنگستان علوم عراق می نوشت.
7. حرکت علمی یاد شده و سنت پژوهشی مزبور در حوزه «تاریخ نگاری شیعی» با رویکرد کلامی بوده و البته مبتنی بر ارجاع و تحقیق است. البته که آنان در صدد اثبات دیدگاه های یک مذهب بوده اند ولی به هر حال، و به اجبار، به تاریخ به عنوان یک علم هم کمک کرده اند.
8. سید جعفر مرتضی در این بستر شروع به فعالیت می کند. نخستین اثر او حیات سیاسی امام رضا است که اثری استوار و به طور قطع در حوزه های شیعه، نخستین گام برای یک کار علمی است. البته در چارچوب همان رویکرد تاریخی ـ مذهبی یا تاریخی ـ کلامی. او برای اولین بار نشان داد که ما باید تاریخ عباسیان را بشناسیم تا بتوانیم جایگاه امامان را درک کنیم.
9. ورود او در بحث های تاریخی به خصوص سیره، با نگارش کتاب «حدیث الافک» بود. بررسی ماجرایی که او عمدتا آن را از لحاظ سندی و متنی نقد کرد. تجربه ای بسیار عالی از نقادی در حوزه تاریخ. طبعا همیشه نقد بوده است، اما این کار یک کار منحصر به فرد و منظم در باره یک رویداد بود که هیچ کاری هم پیش از آن در باره اش نشده بود.
10. شکاک بودن آقای مرتضی زمینه پژوهش های جدی را فراهم کرد. در همین ماجرای افک، همه آن را مسلم می انگاشتند، ولی آقای مرتضی با توجه به روحیه شکاک بودن خود، و این که اصل را بر تردید اولیه گذاشت، وارد بررسی آن شد. بخشی از این شکاکیت ناشی از دیدی بود که نسبت به تحریف تاریخ اسلام به دلایل مختلف انجام شده بود. برای مثال، ایشان برای نخستین بار در حوزه تفکر تاریخی شیعه، بحث از اسرائیلیات را مطرح کرد و نشان داد که دست تحریف کعب الاحبار تا کجا نفوذ کرده است. (ادامه را پایین ملاحظه فرمایید 👇👇)

🌞
▪ جدال کاشانی با آیت الله بروجروی - قسمت دوم

■فرید مدرسی
|||||||||||||| سید ابوالقاسم کاشانی در حاليكه 27خرداد 23 به اتهام همكاري با افسران اس‌اس آلماني توسط انگليسي‌ها بازداشت شد، در قم در همان سال مجتهدي ديگر بر جايگاه مرجعيت قرار گرفت. «آيت‌الله العظمي حاج آقا حسين بروجردي» با وجود حضور مراجع ثلاث آيات عظام «صدر،‌حجت و خوانساري» با تلاش همين مراجع و برخي علما از بروجرد به قم آمد تا حوزه علميه را در اين شهر سروسامان دهد و قدرت مرجعيت را حفظ و مستحكم‌تـر كند. او همچون «كاشاني» شاگرد «آخوند خراساني» بود، اما با ورود اين استاد و ديگر علماي نجف به عرصه سياست و دفاع يا مخالفت با مشروطيت از حوزه علميه نجف بيرون آمد و به موطن خود «بروجرد» بازگشت و مشغول تبليغ و تدريس علوم حوزوي شد. اين انتخاب بروجردي شايد آغاز فصل جدي دو نگرش دو مجتهد در آن دوران بود كه بعدها آيت‌الله منتظري به آن اذعان كرد و گفت:«اينها در مسائل سياسي دو سياست يا به تعبير ديگر دو مشرب داشتند.» البته «مهدي حائري يزدي» از مقربين آيت‌الله بروجردي و فرزند موسس حوزه علميه قم اين اختلاف را فراتر از اظهارات آيت‌الله منتظري مي‌دانست. او در ميان خاطره‌گويي خود گفت:«آقاي بروجردي و آقاي كاشاني روابط خوبي نداشتند. خيلي روابطشان سرد بود، چون آقاي كاشاني خيال مي‌كرد كه آقاي بروجردي رقيبش است، ولي رقابت نبود. او مرجع تقليد بود و آقاي كاشاني يك رهبر سياسي. ‌يك رهبر سياسي – مذهبي بود و هيچ جنبه مرجعيت تقليد نداشت.»
بدين ترتيب مبدا آشنايي كاشاني و بروجردي در موطن اجتماعي – سياسي آنان يعني حوزه علميه نجف و مكتب آخوند خراساني باعث شده بود كه اگرچه يكي در سياست و ديگري در ديانت جست‌وجو مي‌كرد، تنه به تنه يكديگر بزنند و در كوران حوادث دهه 20 اين مراودات شتاب بيشتري گيرد. اين دو سويي حركت كاشاني و بروجردي با ورود يك روحاني جوان رنگ و جلا گرفت و رخ‌نمايي كرد.
هنوز يك سال از مرجعيت بروجردي برفراز حوزه علميه قم نگذشته بود كه «كاشاني» با «مجتبي ميرلوحي» معروف به «نواب صفوي» ديدار كرد و پس از آن بود كه «احمد كسروي» روحاني ضدروحانيت و آداب و سنن تشيع كشته شد. آشنايي كاشاني با نواب صفوي باعث شد كه ديدگاه‌هاي راديكال صفوي پيوندي جديد را بيافريند و شكاف كاشاني – بروجردي را عمق بخشد. چرا كه نواب به ديگر مرجع ساكن نجف يعني «سيد حسين طباطبايي قمي» نزديك بود و گويي حتي فتواي قتل كسروي را از او اخذ كرده بود.
كاشاني در قامت رهبري سياسي –مذهبي بازويي اجرايي‌ يافته بود كه «حكومت اسلامي» را طلب مي‌كرد. اين ديدار آغاز شكل‌گيري خط‌مشي‌اي بود كه ناآگاهانه و حتي در آينده آگاهانه نظام مرجعيت بروجردي را به مخاطره مي‌انداخت. نواب به روايت «مهدي عراقي» از نزديكان و همرزمان او در آن جلسه گفته بود:« در اجراي احكام اسلام و رسيدن به هدف ديني خود و با نقشه و تدبير كافي، با مشورت و همكاري شما (كاشاني) حاضرم تا آخرين نفس استقامت كنم و از آزار دشمن نهراسم.» كاشاني نيز بنا به روايت «عبدالحسين واحدي» ديگر همفكر نواب از او اينگونه طلب كرده بود:« (كاشاني) خود را به نام يك عالم دلسوخته و روحاني غيرتمندي كه از مظالم دولت‌هاي ضداسلام و تعطيل احكام قرآن دلي پرخون دارد معرفي و ازحضورشان درخواست كرد كه او را ياري و مردم را به طرفداريش تشويق نمايند.»
اين ديدار يك مجتهد و يك طلبه جوان پرشور،‌بي‌پاسخ نماند و زماني كه كاشاني براي بار دوم توسط «قوام السلطنه» بنابر ماده پنج حكومت نظامي بازداشت و به «بهجت‌آباد» قزوين تبعيد مي‌شود، نواب در مراسم چهلمين روز درگذشت «سيدحسين طباطبايي قمي» مرجع تقليد ساكن نجف پس از سخنراني منبري، ‌در ميان جمعيت ايستاد و درحضور دولتمردان ايراني حاضر در آن مراسم به تبعيد «ابوالقاسم كاشاني» اعتراض كرد و خواستار آزادي فوري او شد:«دولت ايران به نام اينكه يك روحاني بزرگ رخت از جهان بربسته است، تسليت مي‌گويد، ولي در همين ايام يك روحاني بزرگ ديگر را بازداشت و تبعيد نموده و به روحانيت اهانت كرده است. بازداشت آقاي كاشاني با عرض تسليت منافات دارد.» پس از اين دفاع نواب از كاشاني،‌ آيت‌الله سه ماه بعد آزاد مي‌شود و نواب هم كه چند ماهي پس از قتل كسروي به نجف فرار كرده بود، به ايران بازمي‌گردد و عقد اخوت اين دو در عرصه سياست ايران آغاز مي‌شود كه اين مولود هرازچند گاهي «آيت‌الله العظمي» را در قم آزرد...
@faridmod

کانال عکس و خبر قم:
☑️ اگر حوزه نجف را از ما بگیرند، حوزه قم می‌خوابد

🔸آیت‌الله جوادی آملی گفت: در دیدار با اعضای شورای عالی مدیریت [حوزه‌های علمیه] طرح کردم که اگر الان خدایی نکرده خروجی نجف را از ما بگیرند، تمام حوزه‌های علمیه سراسر جهان تشیع خروجی ندارند.
🔸از هزار سال قبل تا عصر کنونی مکاسب شیخ انصاری، کفایه آخوند خراسانی و رسائل از این ها است.
🔸 اگر حوزه نجف را از ما بگیرند حوزه قم و مشهد چه چیز درس می دهند.
🔸 قم کتابی ننوشته که به جای کفایه و رسائل باشد.

⚡️نگاهی به وضعیت حوزه علمیه نجف

✔️گزارشی از گفتگو با آیت الله شیخ محمد سند🔻

🔸روز یکشنبه 8 مرداد با جمعی از دوستان( نجمی، سجادی، جمادی،فروغی و هادی به) ساعتی با آیت الله شیخ سند از روحانیون بحرینی گفتگو کردیم او متولد بحرین است در یکی از دانشگاه‌های لندن، مدتی در یکی از رشته های مهندسی، مشغول به تحصیل بوده که با پیروزی انقلاب اسلامی وارد حوزه علمیه قم شد و از سالهای 87 در نجف ساکن شده و به تدریس فقه و اصول و مسائل کلامی اشتغال دارد نکته هایی از این جلسه به یادم مانده است:

🔹آمار دقیقی از تعداد طلاب ساکن نجف ندارد میگویند حدود 12 هزار تا 20 هزار نفر طلبه مشغول تحصیل در حوزه نجف هستند که حدود نیمی از آنها در دروس خارج فقه و اصول شرکت می کنند.

🔹می گوید حدود 9 سال است در نجف ساکن شده است و ارتباطات بین المللی نجف برایش عجیب بوده است روزی نیست که از جهان اسلام و کشورهایی غربی، نجف میهمان علمی نداشته باشد، این مساله بقدری برایش جالب است که می گوید قم خود را با دیوارهایی محصور کرده است.

🔹می گوید با وجود اینکه حوزه نجف دوره سختی را در دوره صدام سپری کرده است اما شور و حال علمی از بین نرفته است و دقت های فقهی و اصولی و اشتیاق علمی برقرار است.

🔹حوزه نجف را شهر معتدلین است و عقل جمعی و مشورت را از محورهای زندگی در حوزه نجف می داند و می گوید افراد تندرو بصورت اتوماتیک وار به حاشیه می روند.

🔹حوزه علمیه نجف ساختار سنتی خود را حفظ کرده است در حد فاصل نجف تا کوفه، مراکز علمی یا مراکز پژوهشی سنتی و مدرن وجود دارد و در کوفه دانشگاه ها برقرار هستند می گوید حوزه مراکز اکادمیک را به رسمیت می شناسد و نگاهش این است که حوزه سنتی باید سنتی بماند و مراکز دانشگاهی باید دانشگاهی بمانند نه حوزه دانشگاه شود و نه دانشگاه حوزه شود.

🔹از دانشگاهی شدن حوزه علمیه قم نگران است و می گوید ساختار جدید وزنه های علمی نمی تواند تربیت کند. از نظر او توزیع افکار شیعه از قم خوب انجام می شود اما تربیت طلاب با آسیب هایی مواجه شده است.

🔹می گوید طلبه های نجف منطق می خوانند شاید بیشتر از طلاب قم، فلسفه درس رسمی نیست و در برخی خانه ها و محافل خصوصی تحصیل می شود می گوید از نگاه نجفی ها، حوزه علمیه باید مدرسه امام صادق باشد نه مدرسه ارسطو، البته می گوید مخالف ها با فلسفه سفت و سخت نیست و مخالفتی ندارند اما نباید محور باشد. می گوید یک درس کلامی تدریس می کند و حدود 250 شاگرد حاضر می شوند.

🔹می گوید حدود 50 طلبه ایرانی را می شناسد که در همین سالهای اخیر به نجف رفته اند و آنجا ساکن شده اند از نظر او باید زمینه ای ایجاد کرد طلاب قم در صورت تمایل بتوانند در نجف تحصیل کنند حتی می گوید باید فکری کرد پژوهشگران و فضلای حوزوی بتوانند مثلا شش ماه در نجف ساکن شوند و پروژه های علمی خود را پیش ببرند.

🔹بین مراکز قم و نجف ارتباط محدود است می گوید برخی از مراکز علمی حداقل کتابهایشان را در نجف عرضه کنند.

🔹یکی از دوستان می پرسد تا چه زمانی قم حضور دارند و پاسخ می دهد عازم نجف هستم زیرا دروس نجف شروع می شود و باید درس را شروع کنیم.

🔹یکی از دوستان از آینده مرجعیت می پرسد او می گوید نگرانی از این بایت وجود ندارد و تا دروس سنتی برقرار است حوزه می تواند مراجع بزرگ تقلید تربیت کند🔺

@namehayehawzavi

بر اساس نقل های شیعیان حوزه علمیه نجف قدمتی هزار ساله دارد. از زمانی که شیخ طوسی پایاه های اولیه این حوزه علمیه در نجف را بنیان نهاد تا به امروز این سیر ادامه داشته است. مولف در این مقاله به بررسی این مساله می پردازد که آیا حوزه علمیه در نجف قدمت هزار ساله داشته است؟ سیر تطور شکل گیری این نهاد در عراق به چه صورت بوده است؟
@ganjinemaktoob

نوآوری در حوزه با سه ابتکار / آیت‌الله محسن غرویان
|۹:۳۷,۱۳۹۶/۱۱/۱۱| بازدید : 31 بار



این که مرحوم «آیت‌الله شیخ عبدالکریم حائری یزدی» درمیان عالمان دین و مورخان به «آیت‌الله مؤسس» معروف شده‌اند، علاوه بر تأسیس و اداره حوزه علمیه قم، ناظر بر ویژگی‌های شخصیتی و مدیریتی ایشان نیز هست.در این بین، سه ویژگی برجستگی بیشتری دارد. نکته اول به اندیشه‌ها و افکارنوین ایشان در زمان اداره حوزه علمیه بازمی گردد.حاج‌شیخ عبدالکریم معتقد بود که طلاب، در هنگام تحصیل علوم دینی باید ملزم شوند که یک یا دو زبان زنده دنیا را هم فرا بگیرند. ایشان دو دهه پیش از مرحوم آیت‌الله العظمی بروجردی، به ضرورت یادگیری زبان خارجی توسط طلاب جوان پی بردند و در این زمینه گام‌هایی نیز برداشتند. آشنا شدن طلاب و فضلا با زبان‌های خارجی به معنای آشنایی با آثار علمی خارجی، علوم روز و جهان خارج است و این خود یکی از تفاوت‌های عمده حوزه علمیه قم تحت نظارت ایشان و حوزه علمیه نجف در آن زمان بود.

مسأله بعدی تأکید شیخ عبدالکریم بر تخصصی شدن دروس حوزه بود و اینکه این نهاد بتواند محقق و مجتهد متخصص در ابواب مختلف فقهی یا همان «مجتهد متجزی» را به نحو احسن پرورش دهد. یعنی بخش قابل توجهی از خروجی حوزه، فضلایی باشند که در یک باب خاص به شیوه تخصصی مسلط باشند. نکته دیگری که نباید فراموش کرد، توجه ویژه ایشان به اهمیت علوم عقلی در حوزه بود. آیت‌الله حائری تحت تأثیر استادشان «مرحوم میرزای شیرازی» در تدریس پیرو «مکتب سامراء» بودند.در این شیوه، مسأله‌ای طرح می‌شد و شاگردان نظرات و نقدهای خود را ابراز می‌کردند و در پایان استاد نظر خود را ارائه کرده و در معرض نقد می‌گذاشت. اما درآنچه امروزه سرفصل‌های درسی می‌نامیم، به نسبت حوزه سامرا و نجف نگاه بازتری داشتند. تا حدی در محتوای دروس تغییراتی را به نفع علوم عقلی و فلسفه اعمال کردند. با در نظر گرفتن مکاتب متعدد فلسفی و تفاوت فلسفه و فقه، میدان را برای بحث‌ها، مکاتب و اندیشه‌های فلسفی در قم بازکردند؛ در حالی که در حوزه نجف فقط تدریس فقه و اصول و علوم نقلی در دستورکاربود.زمینه‌های توجه بزرگان حوزه به علوم عقلی از زمان شیخ عبدالکریم حائری یزدی فراهم آمد که البته با مخالفت‌هایی هم رو به رو شد. امروز هم می‌بینیم که در قم دروس و مباحث فلسفی به نسبت نجف و مشهد قوت بیشتری دارد. این وضعیت در دوران زعامت آیت‌الله بروجردی خود را بیشتر نشان داد. آیت‌الله بروجردی هم یک بینش باز جهانی داشتند.

آن زمان علامه طباطبایی چراغ فلسفه و مکاتب فلسفی را با وجود سنگ‌اندازی‌های فراوان روشن نگه داشتند. شاگردان فراوانی تربیت کردند و با چهره‌های بین‌المللی همچون «هانری کربن» مباحثات علمی داشتند. آیت‌الله بروجردی با بزرگان اهل سنت همچون «شیخ محمد شلتوت» یا شخصیت‌های علمی جهانی ملاقات می‌کردند.

زمینه چنین رویکردها و اقداماتی در حوزه علمیه قم که بتدریج به علوم عقلی پرو بال داد، با اندیشه‌ها واقدمات «آیت‌الله مؤسس» امکانپذیرشد. پس درخصوص وجه تسمیه مؤسس بودن ایشان این موارد را باید در نظرگرفت.این نکات مهم نشان می‌دهد که آیت‌الله حائری یزدی در پی یک تحول اساسی در نحوه مدیریت سنتی حوزه‌های علمیه در قالب حوزه تازه تأسیس قم بودند.

درباره رویکرد سیاسی و مواضع ایشان نسبت به رضا شاه که امروزه یا درهمان زمان شاید منفعلانه به نظر بیاید، باید گفت که حراست از حوزه در آن شرایط شکننده و غیرقابل پیش‌بینی دوران حکومت رضاشاه برای شیخ عبدالکریم اولویت اول و آخر بود. در نتیجه وارد سیاست و مسائل سیاسی نشدند. دغدغه اصلی آیت‌الله حائری حفظ درس و بحث بود. درگیری مستقیم با حکومت احتمالاً با ریشه کن شدن این نهال نو رس به دست رضاشاه مواجه می‌شد. تشخیص ایشان این بود که به مسائل علمی بپردازند. بعدها می‌بینیم که در همین فضای دور ازسیاست چهره‌هایی همچون امام خمینی(ره)، مرحوم آیت‌الله اراکی، شهید مطهری و آیت‌الله شریعتمداری تربیت می‌شوند که همزمان در فقه و مسائل سیاسی برای خود وزنه‌های قابل توجهی هستند. مرحوم امام که تبلور عینی یک فقیه سیاسی هستند از شاگردان ویژه حاج شیخ بودند و همواره از ایشان به نیکی یاد می‌کردند. پس آیت‌الله حائری یزدی اگرچه خود از حضور مستقیم در مسائل سیاسی پرهیز داشتند، اما برخلاف حوزه نجف، حوزه قم را به سمت مسائل سیاسی و اجتماعی سوق می‌دادند.

منبع: روزنامه ایران

برچسب ها :

⚡یکی از سیاست های آیت الله سیستانی این بود که وجوهات را به جامعه برمی گرداند و اجازه می داد خودش شخص آنرا صرف فقرا کند.
⚡آیت الله سیستانی در زمینه تعیین مرجعیت به روش سنتی حوزه اعتقاد دارند.
⚡در حال حاضر حوزه علمیه قم حوزه بانشاطی است.

✔سیدمنیر خباز استاد حوزه علمیه قم و از شاگردان آیت الله سیستانی، در گفتگو با عصر اندیشه🔻

◾️بخش دوم

🔹سیدسیستانی از زمان آیت الله خوئی انتقاداتی به روش ایشان در تعامل با اوضاع عراق داشت و با وجود احترام فراوانی که برای او قائل بود و میدانست که با توجه به شرایط موجود این روش را برگزیده است، اما بر این باور بود که مدیریت و رهبری ایشان در سطح مرجعیت و تعامل با اوضاع کشور و جامعه عراق میتوانست به گونهای متفاوت و بهتر از این باشد. به همین خاطر پس از درگذشت آیت الله خوئی به محض اینکه به مرجعیت رسید، تلاش کرد با مردم در ارتباط باشد و فاصله میان مردم و مرجعیت را بردارد. از این رو بسیاری از کسانی که در زمان سید خوئی وکلای مرجعیت بودند را تغییر داد و به جای آنها فضلای جوان منصوب کرد زیرا آنها به مردم نزدیکتر بودند و آشنایی بیشتری با مشکلات مردم داشتند.

🔹یکی از کارهایی که ایشان بلافاصله پس از رسیدن به مرجعیت انجام داد، این بود که وجوهات شرعی را به خود جامعه بازمی گرداند و وجوهات دریافت نمیکرد و هرکسی که وجوه شرعی نزد او می برد و قصد پرداخت داشت، به او میگفت خودش آن را میان فقرا توزیع کند و وجوهات را نزد ایشان نیاورد. تاکنون نیز فتوای ایشان در عراق همین است که هر شهروند عراقی که وجوهات شرعی دارد، مجاز است به هر شکلی که صلاح میداند آن را میان فقرای شهر و منطقه خود توزیع کند و این روش ایشان توانسته است بسیاری از فقرها و ناتوانیهای مردم جامعه را برطرف کند.

🔹سیدسیستانی اکنون بر این باور است که نمی شود ایشان شخص خاصی را به عنوان مرجع پس از خود تعیین کند، بلکه معتقد است روش قدیمی و معروف حوزهها در این زمینه قابل اطمینانتر است از اینکه ایشان بخواهد شخصاً مرجع پس از خود را تعیین کند. روش قدیمی حوزه ها نیز این گونه بود که پس از رحلت یک مرجع، فضلا و اهل خبره جمع میشدند و در میان خود شخصی را به عنوان اعلم و تواناتر در استنباط حکم شرعی تعیین میکردند. همانطور که میدانید، اکنون در حوزه علمیه نحف مراجع دیگری نیز همچون آیت الله سید محمدسعید حکیم، آیت الله محمد اسحاق الفیاض و آیت الله شیخ بشیر نجفی حضور دارند که همه مرجع هستند گرچه برخی از آنها از لحاظ سنی به سید سیستانی نزدیکترند، اما بعضی جوانتر هستند و به نظر میرسد پس از سید سیستانی مرجعیت به یکی از این مراجع برسد. اما در مورد اینکه آیا مرجعیت به همان قدرتِ مرجعیت سید سیستانی باقی خواهد ماند و اینکه آیا جانشین ایشان دارای بصیرت و آگاهی و توانایی کافی در اداره امور خواهد بود یا نه، این امری است که من نمیتوانم درباره آن سخن بگویم.

🔹از زمانی که پس از رحلت سید خوئی به قم آمدم تا کنون که حدود 27 سال از آن میگذرد، این شهر از نظر فرهنگی و علمی متنوعتر از نجف است و علاوه بر این در قم دروس مختلفِ تفسیر، فلسفه و علوم قرآن و مکاتب دیگر وجود دارد که حوزه نجف اشرف تا کنون نتوانسته به این سطح و گستردگی در مکاتب علمی مختلف برسد. همچنین فراوانی تعداد طلاب و علما از ویژگیهای حوزه علمیه قم است؛ این فراوانی نشانه آبادی و نشاط و رونق یک حوزه به شمار می آید که امری روشن و بدیهی است زیرا حوزه نجف در دهه هشتاد یعنی اوایل جنگ رژیم بعث علیه ایران تا زمان سرنگونی صدام رو به ضعف گذاشت اما حوزه قم در این سالها شکوفا شد و از این رو به نظر من حرکت علمی حوزوی همچنان در قم قویتر و گسترده تر از نجف اشرف است.

🔹مؤسسات علمی موجود در قم ضروری هستند. ما از طلاب حوزه نمی خواهیم با دانش و آگاهی صد سال پیش زندگی کنند بلکه از آنها انتظار داریم با فرهنگ ها و دیدگاه ها و نظریات مخلتلف جهان آشنا بوده و به شرایط زمان خود احاطه داشته باشند نه اینکه در سطح صد سال یا پنجاه سال پیش خود باقی بمانند. من بر این باورم که این تنوع و گستردگی رشته ها و علوم موجود در قم امری ضروری است تا شخصیت علمی طلاب حوزوی پربارتر از پیش باشد.

🔹حوزه نجف اشرف هم قابلیت و بستر لازم برای پیشرفت و رسیدن دوباره به رونق گذشته را دارد و میتواند اولین حوزه جهان تشیع با قابلیتها و تواناییهای فراوان باشد و شاید این حوزه بتواند در سالهای آینده با تکیه بر قدرت و شایستگیهای خود به این سطح برسد.

@namehayehawzavi

درباره تأسیس حوزه علمیه نجف دو نظر اساسی وجود دارد. گروه نخست بر این باورند که پس از هجرت شیخ طوسی در ۴۴۸ق از بغداد به نجف، وی حوزه علمیه را بنا نهاد. شماری دیگر معتقدند پیش از آمدن شیخ، در نجف حلقه‌های بحث و درس در جوار مرقد امیرمؤمنان علیه‌السلام برقرار و حوزه علمیه شکل گرفته بوده است.[۱] این عده شواهدی در اثبات مدعای خود ذکر می‌کنند؛ از جمله:

بنابه گزارش ابن طاووس،[۲] به هنگام دیدار عضدالدوله دیلمی از نجف در سال ۳۷۱ق، ۱۷۰۰ فقیه در این شهر بوده‌اند.
نجاشی[۳] به ملاقات خود با دانشمندان شیعه، از جمله محدّث بزرگ، هبة الله بن احمد کاتب، مشهور به ابن برنِیة، اشاره کرده است. وی[۴] همچنین اظهار کرده که در سال ۴۰۰ق در نجف از ابن خُمری کوفی اجازه روایت دریافت داشته است.
نجاشی[۵] در شرح حال ابوالحسین اسحاق بن حسن عقرائی تمار گفته که او را معتکف در کوفه دیده که کتاب کلینی را از خود وی روایت می‌کرده است.
حضور شخصیت‌های دینی و علمی دیگر در نجف، همچون شیخ صدوق و شنیدن حدیث از محمد بن علی بن فضل دهقان[۶] و نیز اقامت برخی نقبای شیعیان همانند ابن سدره، و اسکان تعدادی از خاندان‌های اهل علم، مثل آل طحّان، در نجف[۷] در زمره مستندات وجود حرکت علمی در نجف، پیش از شیخ الطائفه طوسی، ذکر شده است.[۸]
حوزه علمیه نجف پس از ورود شیخ طوسی تاریخ با فراز و نشیبی را سپری کرده است که مراحل آن عبارت‌اند از:

دوره تکوین و تثبیت
این دوره با حضور شیخ طوسی در نجف (۴۴۸ـ۴۶۰ق) مقارن است. وی که از شاگردانِ برجسته شیخ مفید (متوفی ۴۱۳) و سید مرتضی علم الهدی (متوفی ۴۳۶) بود، پس از وفات علم الهدی ریاست علمی شیعیان بغداد را برعهده گرفت. اندکی پس از ورود طغرل سلجوقی به بغداد، در ۴۴۹ خانه و کتابخانه او را در حالی که خود وی قبلا به نجف مهاجرت کرده بود آتش زدند. مدتی بعد، شیخ فعالیت علمی خود را در این شهر آغاز کرد و حوزه بزرگ نجف با تلاش‌های او پاگرفت. شیخ توانست اوضاع تحصیلی آشفته و نابسامان نجف را تحت نظم درآورد و حلقه‌های درسی را تشکل بخشد. عده‌ای اندک، از کسانی که همراه شیخ از بغداد به نجف رفته یا شهرتش را شنیده بودند، به او پیوستند و دیری نپایید که شهر نجف مرکزیت علمی و فکری تشیع را از آن خود کرد. کتاب امالی یا المجالس شیخ گواهِ انضباطی است که او در حوزه نو تأسیس نجف در انتقال علوم به شاگردانش برقرار کرده بود.[۹] کار سترگ دیگر شیخ، سوق دادن علما و شاگردان خود به فقه استدلالی و اجتهادی بود.

دوره تبعیت و رکود
این دوره طولانی با وفات شیخ طوسی آغاز شد و تا اوایل قرن دهم ادامه یافت. عوامل متعددی در ایجاد رکود پس از شیخ دخیل بودند.

نخست آنکه به رغم ابتکارات شگرف او در حوزه اصول، فقه و دفاعش از فقه تفریعی در حوزه شریعت و توفیقش در ترویج و تحکیم روش‌های استدلال و استنباط[۱۰] آرا و نظریات وی تا مدت‌ها به دلیل عظمت شخصیت او در مجامع علمی شیعه بدون معارض و نقدناپذیر رواج یافت و پیروانش بیش از یک قرن درصدد خرده‌گیری و نقد و بررسی نظریاتش برنیامدند. به تعبیر شهید ثانی[۱۱] و صاحب معالم، ابن شهید ثانی[۱۲] همه فقها تنها ناقل گفته‌های او بودند.
عامل دیگر این ایستایی، جوانی حوزه نجف بود که نمی‌توانست همپای مراکزی همچون حوزه علمیه بغداد، در برخورد با آرای گوناگون، پویایی داشته باشد، مخصوصاً آنکه هنگام مهاجرت شیخ از بغداد به نجف، تنها تعدادی کم شمار او را همراهی کرده بودند.[۱۳]
از میان رفتن قدرت آل بویه که پیوسته مراکز و شخصیت‌های علمی شیعه را تحت حمایت خود داشتند، عامل اثرگذار دیگری بر رکود بود و مخصوصاً از همان آغاز تصرف عراق به دست سلجوقیان، شیعه تحت فشارهای روزافزون قرار گرفت.
ظهور محمدبن ادریس حلّی (متوفی ۵۹۸ق) در حلّه رونق حوزه علمیه این شهر را به همراه داشت ولی همین مسئله به رکود حوزه علمیه نجف شتاب بیشتری بخشید. وی توانست به روحیه پیروی بی‌چون و چرای مشایخ امامیه که در برابر آرا و فتاوای شیخ طوسی تسلیم و منقاد بودند، پایان دهد و با نقادی آرا و برخی روش‌های شیخ، روح تحقیق و نقد و تجدیدنظر را به محافل علمی شیعه باز آوَرَد.
دانشمندان و آثار علمی آن‌ها در این دوره

خلاصه مطالب آخرین جلسه درس تشیع
امروز درس تشیع ما برای دو دانشجوی دکتری و یک مهمان که همه کلاسها را آمد، بر محور ارتباط «عتبات و مزار ائمه با حوزه های علمیه» بود. اولین حوزه علمیه از سوی محدثان قمی در قم بوده، اما فکر نمی کنم کاری به مرقد فاطمه معصومه داشته است. اگر هم داشته اشاره ای در این باره در رجال نجاشی در باره اشعری ها نیست. شاید اولین مورد، از این درست، نجف باشد، وقتی شیخ طوسی، خانه اش در حوالی 450 در بغداد مورد حمله قرار گرفت و به نجف رفت. حوزه نجف بر محور مرقد امام علی ع ایجاد شد که حوزه هزار ساله دارد. بعدها در کربلا حوزه علمیه درست شد که در دوره قاجار نقش مهمی در تاریخ شیعه داشت. کاظمین هم در این اواخر حوزه مختصری داشته است. همین طور در دوره قاجار در سامرا که میرزای شیرازی رفت و کنار قبر عسکریین حوزه ای و مدرسه به راه انداخت. در ایران هم در مشهد و قم حوزه های علمیه بوده است. حوزه قم قدیمی است اما حوزه امروز قم از حوالی سال 1300 درست شد و اهمیت آن هم به خاطر حرم حضرت معصومه بود. مشهد هم محل مهاجرت برخی از علما مثل پدر شیخ بهایی و بعدها شیخ حر عاملی بود و به همین دلیل حوزه آنجا گسترش یافت. البته در برخی شهرهای دیگر مثل اصفهان که حوزه بزرگی بوده، ربطی به امام و امامزاده ندارد. آنجا پایتخت صفوی ها بوده و برای همین حوزه علمیه درست شده است. شاید در کل بشود گفت، نیمی از حوزه های علمیه از نظر عدد در اطراف مراقد ائمه درست شده اما از نظر اهمیت، بیشتر آنها چنین بوده است. از نظر بزرگی، دو مورد نجف و قم قابل اعتنا بوده و هست. این اواخر در سوریه هم در حوالی مرقد حضرت زینب، حوزه علمیه بزرگی درست شده بود.
اما این که چه مسائلی در این میانه می تواند مورد توجه باشد، یکی ارتباط دو جنبه «زیارت و ارتباط با مرجعیت» است. در واقع، هر کسی برای زیارت به این شهرها می رود، زمینه تماس با حوزه علمیه را هم دارد و سری هم به مراجع علمی می زند. دیگر ایجاد نوعی «تقدس» در میان طلبه هاست که هر از چندی برای زیارت به حرم می روند و اینها در مقایسه با حوزه هایی که جای زیارت ندارد، قدری زمینه تقدس بیشتری دارد. داشتن موقعیت امام جماعتی در حرم، یکی از مسائل مطرح بوده است. از این دست نمونه های دیگری هم هست. جنبه دیگر این بحث، مسائل اقتصادی است که به از وقف و نذوراتی که به این شهرها می رسد، بهره ای هم به حوزه های علمیه می رسیده است. در دوره قاجار، اغلب وقف هایی که برای عتبات می شده، سهمی را هم برای کمک به علمای فقیر در نظر می گرفته اند. افرادی که به عتبات می رفتند، معمولا تصفیه حساب های شرعی خود را هم با مراجع انجام می دادند.
یک جنبه دیگر، دفن علما در این حرم هاست که به هر روی، ایجاد نوعی ارتباط میان علم و حرم هم هست. الان قبور مراجع گذشته در حرم حضرت معصومه، اهمیت زیادی دارد. در حرم امام علی (ع)، کاظمین و کربلا هم این مساله بوده است. اصولا از نظر شیعه خاک این شهرها نوعی تبرک دارد و این باور سبب می شد تا بسیاری از مقدسین از شهرهای دیگر هم آن جا بیایند. علما در این باره اصرار داشته اند که مثلا در مشهد الرضا یا مشهد امام علی (ع) یا کربلا دفن شوند. داستان بردن جنازه ها به عتبات، مساله مهمی در تمام دوره صفوی و قاجار است. در این باره رساله هایی هم هست که در باره انتقال میت به مشاهد مشرفه نوشته شده است. این مساله یعنی انتقال جنائز به عتبات، از دیرباز بوده و در دوره صفوی و بعد قاجار خیلی شدت پیدا کرد. علما در این باره بحث می کردند که میت را قبل از دفن و حتی بعد از دفن می توان از قبردرآورد و جنازه اش را به عتبات فرستاد. محمد حسین بن عبدالباقی خاتون آبادی از نوادگان دختری مجلسی رساله ای در این باره دارد. نکته دیگر این که بسیاری از مردم عادی، برای سکونت به عتبات می رفتند و بسا شروع به خواندن درس طلبگی هم می کردند. گاهی بچه های آنها طلبه می شدند و این هم زمینه ای برای توسعه بود. ارتباط شیعیان هندی با عتبات برای زیارت، منجر به گسترش ارتباط حوزوی آنها با نجف شد و تأثیر زیادی گسترش تشیع در هند داشت.

میراث تاریخی علامه جعفر مرتضی در حوزه تاریخ اسلام

1. علم تاریخ در حوزه های علمیه ما و در سیر علم سنّتی این رشته علمی، طبعا در چارچوب تفکر شیعی، نسبتا فعال بوده است، اما این فعالیت، به خصوص در ایران، به دلیل کم بودن منابع کتابخانه ای، قوت چندانی نداشته و این امر، ناشی از ضعف سنت تاریخ ورزی در ایران به معنای علمی آن است.
2. می توان گفت، حد و قواره «علم تاریخ اسلامی» از لحاظ علمی، قابل مقایسه با علم اصول یا علم فقه نیست، اما به دلیل نیازی که در مباحث کلامی به آن بوده، و درگیر شدن در مناظرات مکتوب و شفاهی، به آن هم پرداخته می شده است. این یک سنت قدیمی بود که متکلمان شیعه، با مطالعه متون کهن از اهل سنت، و با استفاده از آنها، به دفاع تاریخی از باورهای خود می پرداختند و این خود سبب تقویت نگاه تاریخی می شد.
3. در دوره نزدیک به زمان انقلاب، حرکتی علمی در نجف، لبنان و تا حدی ایران در این زمینه آغاز شده است. این حرکت، بعد یک دوره کم فروغ از علم تاریخ از دوره قاجاری است که تاریخ اسلام چندان جدی گرفته نشده بود. علت آن هم عمدتا نبود کتاب و نبودن سنت تعلیم و تربیت در این جهت بود. در همین شرایط از وقتی که میرزا حسین نوری با کتابهای مانند خاتمه مستدرک و لؤلؤ و مرجان ظاهر شد، تا میرحامد حسین، یا سید حسن صدر، یک حلقه علمی ـ تاریخی ـ رجالی در حوزه های شیعی شکل گرفت و نوعی آگاهی تاریخی و سپس علم تاریخ پدید آمد. اینها نقش مهمی در شکل دهی به هویت تاریخی شیعه را در دوره معاصر داشتند. امری که در دوره ما، سید جعفر مرتضی نقش مهمی داشت.
4. از این زاویه چند کار اساسی در نجف صورت گرفت که مهم ترین آن کتاب الغدیر بود. این اثر، یک دوره تاریخ اسلام از وجهه نظر شیعی است. کار بسیار عظیمی است و مهم ترین نکته آن، استفاده از منابع فراوان، رویکردهای پژوهشی در آن و نثر استوار آن است.در این کتاب هیچ کلامی بدون ارجاع نیست و استدلالها، تقریبا تابع منابع است. این به معنای بی اشکال بودن کار نیست، اما اساس کار علمی است، کاری اگر کسی بخواهد آن را رد کند، باز هم نیاز به علم دارد. در ایران این دوره، مرحوم علامه شیخ محمد تقی تستری، با پدید آوردن قاموس الرجال که مملو از تحقیقات تاریخی و رجالی است، نشانی دیگر از این سنت علمی است.
5. سنت پژوهشی در حوزه تاریخ اسلام، در لبنان هم نسبتا قوی بود. سید شرف الدین از چهره های برجسته این سنت است. کتاب الاجتهاد و النص و همین طور المراجعات و آثار دیگر ایشان، کارهایی است که مانند آنها در دوره اخیر، کمتر دیده شده است. برد این کتابها در جهان اسلام جدی بوده و تاکنون چندین نقد بر المراجعات نوشته شده که نشان از تأثیرگذاری آن است.
6. در نجف، علامه مرتضی عسکری هم که معاصر علامه مرتضی بلکه یک نسل جلوتر بود، قدم های جالبی در نقادی تاریخی برداشت. دو اثر گرانبهای او عبدالله بن سبا و کتاب یک صدو پنجاه صحابی ساختگی آثار مهمی از لحاظ روش نقد منابع هستند. این همان دوره ای است که جواد علی، مقالات منبع شناسی طبری را در مجله فرهنگستان علوم عراق می نوشت.
7. حرکت علمی یاد شده و سنت پژوهشی مزبور در حوزه «تاریخ نگاری شیعی» با رویکرد کلامی بوده و البته مبتنی بر ارجاع و تحقیق است. البته که آنان در صدد اثبات دیدگاه های یک مذهب بوده اند ولی به هر حال، و به اجبار، به تاریخ به عنوان یک علم هم کمک کرده اند.
8. سید جعفر مرتضی در این بستر شروع به فعالیت می کند. نخستین اثر او حیات سیاسی امام رضا است که اثری استوار و به طور قطع در حوزه های شیعه، نخستین گام برای یک کار علمی است. البته در چارچوب همان رویکرد تاریخی ـ مذهبی یا تاریخی ـ کلامی. او برای اولین بار نشان داد که ما باید تاریخ عباسیان را بشناسیم تا بتوانیم جایگاه امامان را درک کنیم.
9. ورود او در بحث های تاریخی به خصوص سیره، با نگارش کتاب «حدیث الافک» بود. بررسی ماجرایی که او عمدتا آن را از لحاظ سندی و متنی نقد کرد. تجربه ای بسیار عالی از نقادی در حوزه تاریخ. طبعا همیشه نقد بوده است، اما این کار یک کار منحصر به فرد و منظم در باره یک رویداد بود که هیچ کاری هم پیش از آن در باره اش نشده بود.
10. شکاک بودن آقای مرتضی زمینه پژوهش های جدی را فراهم کرد. در همین ماجرای افک، همه آن را مسلم می انگاشتند، ولی آقای مرتضی با توجه به روحیه شکاک بودن خود، و این که اصل را بر تردید اولیه گذاشت، وارد بررسی آن شد. بخشی از این شکاکیت ناشی از دیدی بود که نسبت به تحریف تاریخ اسلام به دلایل مختلف انجام شده بود. برای مثال، ایشان برای نخستین بار در حوزه تفکر تاریخی شیعه، بحث از اسرائیلیات را مطرح کرد و نشان داد که دست تحریف کعب الاحبار تا کجا نفوذ کرده است. (ادامه را پایین ملاحظه فرمایید 👇👇)