مكتبة المجلسي ودارالتراث

✉️جمالزده: گمان می کنم بمیرم و این کتاب را چاپ شده نبینم

زن و پسر مرحوم معرفت هنوز کتاب "هزار دستان" مرا که به چاپ هم رسیده و نسخۀ مطبعه را که مرحوم حاج معرفت برایم فرستاده بود و اصلاح هم کرده بودم (مجّانی) و چند بار خودش و دو فرزندش و اخیراً همسرش (اشرفه خانم) صریحاً قول شرف داده بودند که بزودی هر چه زودتر به چاپ خواهد رسانید اثری از آن پیدا نیست. آدمهای بسیار عجیبی هستند. گمان می کنم بمیرم و این کتاب را چاپ شده نبینم.

منبع: نامه های ژنو: از سید محمدعلی جمالزاده به ایرج افشار، ص600.
@Ketabpazhohi

📚 فایل پی دی اف کتاب النبوة تألیف شیخ صدوق رحمه الله به زبان عربی برای اهل تحقیق

📝 در میان آثار متعدد شیخ صدوق، کتاب النبوة از آثارى است که این شخصیت گرانمایه آن را در شرح و بسط تاریخ انبیاى عظام و تحولاتى که در طول اعصار و زندگانى ایشان رخ داده، تألیف کرده و در قالب بیان احادیث مستند و با اشاره به سلسله سندى هر حدیث، به بیان مقصود خود مبادرت ورزیده است.

مجموعه مقالاتی است در باره تاریخ علم در ایران که وزارت آموزش عالی آن را در سال 1351 به عنوان جشن های شاهنشاهی چاپ کرده است. نویسندگان آن اکثرا از چهره های شاخص علمی کشور در آن وقت هستند. این کتاب کمتر در دسترس بود و لذا آن را به شما عزیزان و به ویژه کسانی که به مبحث تاریخ علم علاقه مند هستند تقدیم می کنم.
@jafarian1964

پیوست ها در کتاب امامت و غیبت (چاپ بریل)

همانطور که در مقدمه پیوست کتاب توضیح داده ام متن های عربی از رساله های بازسازی شده در کتاب تنها به منظور گردآوری نقل های مفروض از آثار گمشده مورد بحث فراهم شده و مقصود من ویرایش دقیق این متن ها نبوده است. به همین منظور در گردآوری نقل ها صرفاً به چاپ های موجود (تا سال ۲۰۰۹) نظر کرده ام و عیناً همان ها را نقل و اقتباس کرده ام. تصحیح دقیق این متن ها نیازمند مراجعه به آثار خطی هر یک از این منابع و تصحیحات اجتهادی و متنی دقیقی است که خارج از اهداف کتاب من بوده است.

@barrasihayetarikhi

غیبت نعمانی و نسخه کهنسال آن

حدود دو سال پیش از دوستی درخواست کردم نسخه ای از کتاب غیبت نعمانی که در آستان قدس نگهداری می شود را برای من تهیه کند. این نسخه کهنه ترین نسخه موجود از کتاب غیبت نعمانی است و با نسخه های دیگر کتاب تفاوت های مهم دارد. تاکنون جز به شکل ناقص از این نسخه در تصحیح کتاب بهره گرفته نشده است. حدود یک سال و نیم پیش قرار بر تصحیح کتاب گذاشته شد و بنا شد که من مقدمه ای تفصیلی درباره غیبت نعمانی و منابع آن که از قبل تهیه کرده بودم همراه با تحلیل این نسخه از کتاب را در مقدمه آن قرار دهم. این چند روز خبری دریافت کردم که تصحیح کتاب به جایی نرسیده و از طرف دیگر به همت فاضل محترم آقای رحیمی ریسه چاپ عکسی این نسخه در شمارگان محدودی منتشر شده و در اختیار علاقمندان است. بنابراین همینک انتشار آن تحقیق پیشگفته با توجه به دسترسی مخاطبان به نسخه کتاب مبرر است و نیازی به چاپ متن مصحح نسخه برای ارائه آن تحقیق وجود ندارد. در کاتبان تحقیق خود درباره این نسخه و اصل متن کتاب غیبت نعمانی را در شکل حلقاتی قرار خواهم داد. بخشی از این تحقیق قبلا به زبان فرانسه از سوی نویسنده این سطور منتشر شده است.

درباره انتساب تصحیح اعتقادات الامامیه به شیخ مفید

در اینکه تصحیح اعتقادات الامامیه که در حقیقت ردیه ای بر اعتقادات شیخ صدوق است تألیفی اصیل از شیخ مفید است هیچ تردیدی وجود ندارد. با این وجود عنوانی که در فهرست آثار شیخ مفید به این کتاب داده شده بوده به صورت كتاب جوابات أبي جعفر القمي ضبط شده و درست آن هم همین است (جوابات به معنی ردیه هم به کار می رود. یعنی پاسخ دادن به معنای اعم آن و نه صرفا پاسخ دادن به پرسش کسی. به طور نمونه من احتمال می دهم جوابات نوبختی نسبت به ابن قبه که نجاشی از آن یاد کرده از این قبیل بوده و در واقع ردیه ای بوده از نوبختی بر ابن قبه نه اینکه ابن قبه از نوبختی پرسش هایی کرده و طالب پاسخ بوده باشد). در خود متن کتاب تصحیح الاعتقادات هم همه جا اقوال شیخ صدوق با عنوان گفته های ابو جعفر ذکر شده و در مقام پاسخ هم شیخ مفید در بسیاری مواقع از شیخ صدوق با همین تعبیر ابو جعفر یاد کرده. در بغداد شیخ صدوق را در زمان شیخ مفید با عنوان محدثی از قم می شناخته اند و این به دلیل شهرت پدر او به قمی بودن و اصل و منشأ شیخ صدوق بود که از قم بوده است.

نکته ای که اینجا باید اضافه کنم این است که این کتاب در واقع اثر مستقلی از شیخ مفید نیست (و بنابراین نامگذاری کتاب هم از سوی خود شیخ مفید صورت نگرفته) و مانا که به صورت حاشیه هایی بوده که شیخ بر نسخه ای از کتاب اعتقادات شیخ صدوق نگاشته بوده و بعدا شکل مدون یافته است. به همین دلیل هم کتاب خطبه و مقدمه ای ندارد. بعدا وقتی خواسته اند این حاشیه های مدون شده را با عنوانی بخوانند آن را به دلیل اینکه در آن اقوال شیخ صدوق با عنوان ابو جعفر در سرتاسر کتاب مورد حاشیه و رد قرار گرفته جوابات ابی جعفر القمی خوانده اند.

در مورد غيبت دوم بايد گفت که در آغاز از آن بيشتر تعبير به "الغيبة التامة" می شده است و نه "الغيبة الکبری"، برای مثال نک: توقيع منسوب به امام غائب برای نائب چهارم، در شيخ طوسي، الغيبة، ص ۳۹۵ (مقايسه با همان در ابن بابويه، کمال الدين، ص ۵۱۶ که در آن تحريفی رخ داده است)؛ نيز گاهی حتی تعبير "الغيبة الطويلة" در منابع ديده می شود؛ نک: ابن طاووس، فتح الأبواب، ص ۲۰۷.


برای نخستين سندها برای اعلام آغاز غيبت کبری يا غيبت "تامه" در منابع امامی، نک: نعماني، الغيبة، ص ۱۷۳-۱۷۴ که از دو غيبت سخن می گويد که يکی از آن دو کوتاه بوده و در آن از طريق سفراء خود امام غائب با شيعيان مرتبط است و ديگری که در آن اين ارتباط قطع شده است. نعماني می نويسد که در هنگام تأليف کتابش امام از دوران غيبت نخست خارج شده و وارد دوران دوم گرديده است. کتاب نعماني تنها چند سالی پس از ۳۲۹ق نوشته شده است. با اين وجود در کتاب الغيبة نعماني مطلقا اشاره ای به نام نواب و سفرای امام غائب نشده است؛ نيز نک: ابن بابويه، کمال الدين، ص ۴۳۲-۴۳۳؛ ۵۱۶ (نقل توقيعی که پايان دوران وکالت را نشان می دهد و آغاز غيبت کامل را با مرگ نائب چهارم، يعنی علي بن محمد السمري اعلام می دارد)؛ برای تاريخ مرگ السمري به روايت ابن بابويه صدوق که نخستين بار از مسئله اين توقيع خبر داده است، نک: همان، ص ۵۰۳. او تاريخ مرگ السمري را در ۱۵ شعبان ۳۲۸ق می داند. پس بنابراين آغاز غيبت دوم از اين تاريخ است؛ مقايسه کنيد با تاريخ نيمه شعبان ۳۲۹ در روايت شيخ طوسي، ص ۳۹۶ که آن را به واسطه ابن نوح سيرافي نقل می کند. اما شيخ طوسي خود روايت تاريخ مرگ السمري را آن طور که ابن بابويه در کمال الدين نقل کرده به نقل از او می آورد، اما اين بار در نسخه شيخ طوسي، به جای ۳۲۸ ق سال ۳۲۹ ق آمده است. به نظر می رسد که بايد به روايت شيخ طوسي در اين مورد اعتماد بيشتری داشته باشيم

درباره توقيعات امام غائب (عج) در زمان غيبت اول کتابهايی نوشته شده است؛ مثلا می دانيم که محدث مشهور امامی سده سوم در قم که خود سهمی مهم در مسائل عصر غيبت دارد، يعنی ابوالعباس عبدالله بن جعفر الحميري القمي، کتابی نوشته بوده است به نام کتاب قرب الإسناد الی صاحب الامر که در رابطه با روايات و توقيعات منسوب به امام غائب بوده است. او سلسله کتابهايی با عنوان قرب الإسناد و يا المسائل و نيز التوقيعات دارد که در آنها روايات امامان رضا به بعد را در کتابهای مجزا فراهم کرده بوده است؛ نک: نجاشی، ص ۲۱۹-۲۲۰، شماره ۵۷۳ ؛ طوسي، ف، ص ۲۹۴، شماره ۴۴۰ . بخشی از کتاب قرب الاسناد که به نام او چاپ شده (قم، ۱۴۱۳ق)، مشتمل بر بخش امام رضا است و ما بقی آن کتاب ارتباطی با مجموعه کتابهای قرب الاسناد حميري، آنطور که در منابع از آنها نام برده شده ندارد. نيز می دانيم که شيخ صدوق (د. ۳۸۱ق)، در کتابی موسوم به المصابيح، بخشی (کتابی) را به ذکر توقيعات اختصاص داده بوده است؛ نک: نجاشی، ص ۳۹۰- ۳۹۱ شماره ۱۰۴۹. در مورد توقيعات، نک: مدخل "توقيع" در دانشنامه جهان اسلام.

يک پرسش: شيخ صدوق کتاب های حديثی خود را چگونه می نوشت؟ (1)

من ان شاء الله در طی چند يادداشت به اين پرسش پاسخ خواهم داد. پرسش ما اين است: می دانيم که شيخ صدوق سفرهای زيادی رفته و تعدادی از کتاب های خود را در همين سفرها و خاصه در سفرهايش به خراسان بزرگ نوشته. آيا او در اين سفرها کتاب ها و اصول و مصنفاتی که منابع اصلی کتاب هايش بوده را همراه خود می برده؟ يا اينکه از حافظه خود احاديث را در تأليفاتش نقل می کرده؟ احتمال ديگر اين است که در سفرهای خود در شهرهایی مانند نيشابور از کتابخانه های محدثان امامی و غير امامی آن شهرها برای کتاب هايش استفاده می کرده. مسلم است که در آن روزگاران و با مشکلات سفر حمل تعداد زيادی کتاب کار آسانی نبوده؛ وانگهی اين کار با احتياط توأم نبوده و مخاطراتی را در پی داشته؛ چرا که مهمترين سرمايه ي محدث اصول و مصنفات و منابع روايی اش است که حاصل سال ها تحصيل و سماع و قرائت حديث و تحصيل نسخه های گواهی شده و پاکيزه از نسخه ها بود. بنابراين کاملا دور از ذهن است که شيخ صدوق در سفرهای خود اين نسخه ها را با خود همراه کرده باشد. صدوق حافظ حديث بود. اما باز معقول نيست که برای تدوين آثارش دائما از حافظه خود ياری بگيرد. پس تنها راه اين می ماند که او در تأليف کتابهايش که در سفرهايش می نوشته به نسخه های کتابخانه های عمومی و خصوصی شهرهای میان راه اعتماد می کرده. اما این هم از محدثی منضبط و متبحر مانند صدوق بسیار بعید است چرا که محدثان تنها به اصول روایی خود اعتماد داشتند و نقل وجاده از کتاب های خطی دیگران را شایسته نمی دانستند. پس منابع حديثی اين کتاب ها چه بوده؟ پاسخ بدين پرسش درک ما را از ساختار وسنت تدوين حديث در عصر قدمای شيعه بهتر می کند. در يادداشتی ديگر به اين پرسش پاسخ خواهيم داد؛ ان شاء الله

درباره انتساب تصحیح اعتقادات الامامیه به شیخ مفید

در اینکه تصحیح اعتقادات الامامیه که در حقیقت ردیه ای بر اعتقادات شیخ صدوق است تألیفی اصیل از شیخ مفید است هیچ تردیدی وجود ندارد. با این وجود عنوانی که در فهرست آثار شیخ مفید به این کتاب داده شده بوده به صورت كتاب جوابات أبي جعفر القمي ضبط شده و درست آن هم همین است (جوابات به معنی ردیه هم به کار می رود. یعنی پاسخ دادن به معنای اعم آن و نه صرفا پاسخ دادن به پرسش کسی. به طور نمونه من احتمال می دهم جوابات نوبختی نسبت به ابن قبه که نجاشی از آن یاد کرده از این قبیل بوده و در واقع ردیه ای بوده از نوبختی بر ابن قبه نه اینکه ابن قبه از نوبختی پرسش هایی کرده و طالب پاسخ بوده باشد). در خود متن کتاب تصحیح الاعتقادات هم همه جا اقوال شیخ صدوق با عنوان گفته های ابو جعفر ذکر شده و در مقام پاسخ هم شیخ مفید در بسیاری مواقع از شیخ صدوق با همین تعبیر ابو جعفر یاد کرده. در بغداد شیخ صدوق را در زمان شیخ مفید با عنوان محدثی از قم می شناخته اند و این به دلیل شهرت پدر او به قمی بودن و اصل و منشأ شیخ صدوق بود که از قم بوده است.

نکته ای که اینجا باید اضافه کنم این است که این کتاب در واقع اثر مستقلی از شیخ مفید نیست (و بنابراین نامگذاری کتاب هم از سوی خود شیخ مفید صورت نگرفته) و مانا که به صورت حاشیه هایی بوده که شیخ بر نسخه ای از کتاب اعتقادات شیخ صدوق نگاشته بوده و بعدا شکل مدون یافته است. به همین دلیل هم کتاب خطبه و مقدمه ای ندارد. بعدا وقتی خواسته اند این حاشیه های مدون شده را با عنوانی بخوانند آن را به دلیل اینکه در آن اقوال شیخ صدوق با عنوان ابو جعفر در سرتاسر کتاب مورد حاشیه و رد قرار گرفته جوابات ابی جعفر القمی خوانده اند.

کتاب النصوص شيخ صدوق
کتاب النصوص شيخ صدوق از کتابهای مهمی در رابطه با اثبات امامت امامان و تسلسل امامت و روايات دوازده امام بوده که متأسفانه علی الظاهر از ميان رفته است. البته در کتاب الذريعة، آقا بزرگ چند نسخه آن و نيز نسخه منتخبی از آنرا معرفی می کند که ظاهرا همگی نسخه های کتاب کفاية الأثر خزاز قمي هستند. در دوره صفوی نويسندگانی مانند علامه مجلسی و سيد هاشم بحراني، از کتاب النصوص صدوق نقل می کنند که باز ظاهرا همگی موارد به کتاب کفاية الأثر مربوطند؛ گرچه علامه مجلسی از کتاب کفاية الأثر مستقلا و چند سطری پس از النصوص در مقدمه بحار الأنوار نام می برد. در مورد پاره ای از نسخه های کتاب النصوص در ايران، فی المثل در دانشگاه تهران می دانم که تنها نسخه هايی هستند از کفاية الأثر. علت اشتباه اين است که حديث نخستين کتاب خزاز با حديثی از شيخ صدوق آغاز می شود که استاد روايت خزاز بوده و خزاز تعداد قابل توجهی از احاديث احتمالا کتاب النصوص استادش را بدين طريق در کتاب خود نقل کرده بوده است؛ بنابراين به دليل وجود نام صدوق در سند آغازين تصور می شده که کتاب از شيخ صدوق است. در کمال الدين و الخصال و پاره ای کتابهای ديگر احتمالا شيخ صدوق بيشتر احاديث کتاب النصوص خود را ديگر بار، کما اينکه دأب او بوده، نقل کرده است. در کتابهای محدثان متأخر از شيخ صدوق، مانند کتاب دلائل الامامة هم نمونه هايی از همين دسته روايات در موضوع نصوص و منسوب به شيخ صدوق ديده می شود که احتمالا از همين کتاب النصوص اخذ شده بوده است. بنابراين اين امکان وجود دارد که متنی پيشنهادی از کتاب النصوص را باز سازی کنيم.
در کتابخانه ملی پاريس، به شماره ۲۰۱۸ نسخه ای ديدم از کتاب النصوص شيخ صدوق به خط محمد بن ابراهيم بن عبدالله به تاريخ ۱۰۸۶ق ؛ اما اين نسخه هم چيزی نيست جز کفاية الأثر؛ گرچه در فهرست اين کتابخانه به نام شيخ صدوق ثبت شده است. مناسب است که کتاب کفاية الأثر بار ديگر بر اساس نسخه های منسوب به صدوق و نسخه های تازه ای از کتاب کفاية منتشر شود. به خاطر می آورم که نسخه نسبتا کهنه ای از آن در کتابخانه شيراز هست که محقق طباطبايي در فهرست آن کتابخانه معرفی کرده اند. کتاب کفاية الأثر در طبع قم بسيار ناشيانه و مغلوط به چاپ رسيده و تقريبا سندی از اسناد کتاب نيست که در آن غلطی راه نيافته باشد. در بيشتر موارد محقق کتاب، موارد درست را در پاورقی قرار داده و اشتباه را در متن پيشنهاد فرموده اند.
@barrasihayetarikhi

برخی از آثاری که وی تحقیق، تصحیح و منتشر کرده، عبارتند از: من لایحضره الفقیه، الاستبصار، تهذیب الاحکام، ترجمه مقاتل الطالبیین، تحف العقول عن آل الرسول، تفسیر ابوالفتوح رازی، و کمال الدین و تمام النعمة.

علی‌اکبر غفاری، درباره انگیزه‌اش از احیای کمال الدین شیخ صدوق، می‌گوید:« همسرم مبتلا به سرطان شد، توسل جستم و از خدا خواستم تا همسرم را شفا دهد، در عوض کتاب کمال الدین شیخ صدوق را احیا و چاپ کنم. خداوند متعال دعایم را مستجاب نمود. من هم این کتاب را چاپ نمودم.»

غیبت نعمانی و نسخه کهنسال آن

حدود دو سال پیش از دوستی درخواست کردم نسخه ای از کتاب غیبت نعمانی که در آستان قدس نگهداری می شود را برای من تهیه کند. این نسخه کهنه ترین نسخه موجود از کتاب غیبت نعمانی است و با نسخه های دیگر کتاب تفاوت های مهم دارد. تاکنون جز به شکل ناقص از این نسخه در تصحیح کتاب بهره گرفته نشده است. حدود یک سال و نیم پیش قرار بر تصحیح کتاب گذاشته شد و بنا شد که من مقدمه ای تفصیلی درباره غیبت نعمانی و منابع آن که از قبل تهیه کرده بودم همراه با تحلیل این نسخه از کتاب را در مقدمه آن قرار دهم. این چند روز خبری دریافت کردم که تصحیح کتاب به جایی نرسیده و از طرف دیگر به همت فاضل محترم آقای رحیمی ریسه چاپ عکسی این نسخه در شمارگان محدودی منتشر شده و در اختیار علاقمندان است. بنابراین همینک انتشار آن تحقیق پیشگفته با توجه به دسترسی مخاطبان به نسخه کتاب مبرر است و نیازی به چاپ متن مصحح نسخه برای ارائه آن تحقیق وجود ندارد. در کاتبان تحقیق خود درباره این نسخه و اصل متن کتاب غیبت نعمانی را در شکل حلقاتی قرار خواهم داد. بخشی از این تحقیق قبلا به زبان فرانسه از سوی نویسنده این سطور منتشر شده است.

اگر از علاقمندان کسی علاقه دارد متن کتاب را بر اساس این نسخه تصحیح مجدد کند پیام بگذارد تا عکس نسخه را تقدیم کنم. به هرحال خوب است کسی بدین کار همت کند.

چاپ های مختلف رجال کشی و تحقیقات آن:

1. مهم¬ترین و معروف¬ترین تحقیق این کتاب، برای مرحوم علامه مصطفویست که ایشان با استفاده از قدیمی¬ترین نسخۀ این کتاب و اضافه نمودن فهرست¬های گوناگون به آن، توانست معتبر¬ترین تحقیق این اثر ارزشمند را ارائه دهد.

2. دومین چاپ معروف این کتاب، نسخۀ تحقیق شدۀ موسسۀ آل البیت علیهم السلام است که در دو جلد و به همراه شرح و تعلیقه-های مرحوم میرداماد استرآبادی رضوان الله علیه به زیور طبع آراسته شد. محقق این نسخه جناب سید مهدی رجائی می¬باشد.

3. جواد قیومی اصفهانی نیز بر مبنای تحقیق مرحوم مصطفوی و با تغییرات بسیار جزئی و قابل چشم¬پوشی، این کتاب را به اسم خویش در چاپخانۀ انتشارات جامعۀ مدرسین چاپ نمود که خیلی زود نایاب شد.

4. پس از سالها، دو نفر از افاضل به نام¬های «محمد تقی فاضل میبدی» و «سید ابوالفضل موسویان» با مبنا قرار دادن تحقیق مرحوم مصطفوی و با انجام برخی اصلاحات و تحقیقات، این کتاب را نشر دادند که انتشارات وزارت ارشاد اسلامی چاپ آن را بر عهده گرفت.

5. تحقیق کم¬ارزش و بی اهمیتی نیز از این کتاب توسط سید احمد حسینی در موسسة الاعلمی للمطبوعات چاپ شد که هیچ ویژگی خاص و نکتۀ حائز اهمیتی در آن دیده نمی¬شود.

6. اخیرا این کتاب در قالب سه جلد توسط شیخ محمد جاسم الماجدی تحقیق و روانۀ بازار نشر شده است و بنده از کیفیت این تحقیق اطلاعی ندارم.

همچنین باید اشاره کنم که این کتاب توسط استاد محمد باقر ملکیان نیز تحقیق شده که هنوز به چاپ نرسیده؛ استاد حسن انصاری و یکی دیگر از همراهان ایشان نیز مشغول تصحیح و بازنویسی مجددی از این کتاب هستند و بنابر آنچه شنیده¬ام، مجمع امام حسین علیه السلام نیز قصد چاپ مجدد این کتاب در دو جلد را به همراه تحقیق آن دارند.

درباره انتساب تصحیح اعتقادات الامامیه به شیخ مفید

در اینکه تصحیح اعتقادات الامامیه که در حقیقت ردیه ای بر اعتقادات شیخ صدوق است تألیفی اصیل از شیخ مفید است هیچ تردیدی وجود ندارد. با این وجود عنوانی که در فهرست آثار شیخ مفید به این کتاب داده شده بوده به صورت كتاب جوابات أبي جعفر القمي ضبط شده و درست آن هم همین است (جوابات به معنی ردیه هم به کار می رود. یعنی پاسخ دادن به معنای اعم آن و نه صرفا پاسخ دادن به پرسش کسی. به طور نمونه من احتمال می دهم جوابات نوبختی نسبت به ابن قبه که نجاشی از آن یاد کرده از این قبیل بوده و در واقع ردیه ای بوده از نوبختی بر ابن قبه نه اینکه ابن قبه از نوبختی پرسش هایی کرده و طالب پاسخ بوده باشد). در خود متن کتاب تصحیح الاعتقادات هم همه جا اقوال شیخ صدوق با عنوان گفته های ابو جعفر ذکر شده و در مقام پاسخ هم شیخ مفید در بسیاری مواقع از شیخ صدوق با همین تعبیر ابو جعفر یاد کرده. در بغداد شیخ صدوق را در زمان شیخ مفید با عنوان محدثی از قم می شناخته اند و این به دلیل شهرت پدر او به قمی بودن و اصل و منشأ شیخ صدوق بود که از قم بوده است.

نکته ای که اینجا باید اضافه کنم این است که این کتاب در واقع اثر مستقلی از شیخ مفید نیست (و بنابراین نامگذاری کتاب هم از سوی خود شیخ مفید صورت نگرفته) و مانا که به صورت حاشیه هایی بوده که شیخ بر نسخه ای از کتاب اعتقادات شیخ صدوق نگاشته بوده و بعدا شکل مدون یافته است. به همین دلیل هم کتاب خطبه و مقدمه ای ندارد. بعدا وقتی خواسته اند این حاشیه های مدون شده را با عنوانی بخوانند آن را به دلیل اینکه در آن اقوال شیخ صدوق با عنوان ابو جعفر در سرتاسر کتاب مورد حاشیه و رد قرار گرفته جوابات ابی جعفر القمی خوانده اند.