رسول جعفریان

دفاع جاحظ از ساده نویسی برای قابل فهم کردن متون

مباحث مربوط به علم در فلسفه اسلامی، بیشتر جنبه معرفت شناسی و هستی شناسی دارد، و این هر دو البته مهم هستند. اما جنبه دیگر از آن مباحث، مسائل تربیتی مربوط به «علم» است. عنوان تربیتی، شامل بسیاری از مسائل می شود، و بخشی از آن همان است که امروزه در گرایش های علمی متعدد در باره روش آموزش و آموختن اهمیت دارد.
متاسفانه در تمدن اسلامی، سخته نویسی رایج بوده و بسیاری از افراد به دلایل مختلف دشوار نویس بوده اند، و برای خود استدلالهایی داشته اند. از جمله، این که علم نباید در اختیار هر کسی قرار گیرد، و هر دون پایه ای هوس آموختن کند. این نکته که افراد خاصی شایسته آموختن هستند، در دانش تربیتی رایج میان مسلمانان، بسیار فراگیر بوده و توان گفت که آسیب هایی هم زده است. شاید الان هم کسانی از آن دفاع کنند.
اشکال سخته نویسی به طور عمده در کتابهای درسی بوده، و این سبب شده است تا دانشجو و طلبه، وقت زیادی را در فهمیدن آن تلف کند. حتی برخی از بزرگان با شرح نویسی برخی از متون درسی هم که به قصد آسان کردن آنها بوده، مخالف بوده و هستند. به نظر می رسد این سبب می شد و می شود که بسیاری از دانش رویگردان شوند.
این در حالی است که دردنیای جدید، نه فقط آموختن برای همه در نظر گرفته و جنبه طبقاتی آن با هر نوع تفسیری، حتی اخلاقی، کنار گذاشته شده، بلکه ساده نویسی مطالب علمی، و تلاش برای روان کردن متن ها، بسیار حائز اهمیت است. شاید بهترین نوع نگارش در دایره المعارف هاست که سعی می کنند گزارش از یک مفهوم را بسیار ساده ارائه دهند تا ضمن آن که علمی بودن آن حفظ می شود، سطح آن هم حفظ شود.
امروز که برای چندمین بار جلد اول کتاب الحیوان جاحظ را می دیدم، باز نگاهم به توصیه وی به ساده نویسی، روان نویسی، و سهم آن در ترویج علم افتاد. ای کاش، نویسندگان ما، این توصیه او را جدی گرفته بودند. مطالب او دقیق و جالب است. اما من گزارش وار چند سطری را نقل می کنم:
کسی که کتاب می نویسد باید همه مردم را دشمن آن بداند [ناقد آن]، و این که آنان عالم به امور هستند، و برای این کار وقت گذاشته اند. [کلهم متفرغ له].
دیگر آن که کتاب را به گونه ای بنویسد که معانی را دقیقا به مخاطب تفهیم کند، و مطالعه کننده را برای فهم آن به دردسر نیندازد. این که کتاب گونه ای نوشته شود که بدون دردسر قابل فهم باشد. سعی کند مطالب را خالص و بدون حشو و زوائد بیان کند، ... اما از عبارات آن قدر حذف نکند که فهم عبارت را دشوار کند، و چنان آن را پیراسته و خلاصه نکند که با فشار به عقل فهمیده شود و نیاز به گفتن مکرر در مکرر باشد. [فانّه إن فعل ذکل، لم یفهم عنه إلا بأن یجدّد لهم إفهاما مراراً و تکرارا]. نمونه اش کتاب منطق اقلیدس است که به گفته وی بسیاری از خطبا هم نمی فهمند و حتی آنها که می خواهند تدریس کنند، درکش نمی کنند. جاحظ می گوید: ایجاز به معنای این نیست که کوتاه نوشته از عدد کلمات و حروف کم کند.
جاحظ در اینجا برای مثال، در باره سخته نویسی اخفش می گوید: از ابوالحسن اخفش پرسیدم: تو عالم ترین مردم به دانش نحو هستی، چرا کتابهای خود را به گونه ای نمی نویسی که همه مطالب آن مفهوم باشد. چرا ما برخی را می فهمیم و اکثر آن را نمی فهمیم؟ اخفش گفت: من که کتاب برای خدا نمی نویسم، کتابهای من که کتاب دین نیست، اگر چنان که تو گویی بنویسم، دیگر به من احتیاج نخواهد بود. چنین می کنم تا شیرینی آن مطالبی را که می فهمند، آنان را تحریک به مطالعه بخشی کند که نمی فهمند و به هر روی هدف من «تکسّب» یا کاسبی است (1/ 62-63).
@jafarian1964

کتابخانه های ما عتیقه خانه خواهد شد، اگر.....
یک زمانی، تمام علم، در کتابهابی بود که با دست نوشته می شد و ما آنها را به عنوان دستنوشته یا خطی می شناسیم. آن زمان، خطی نه از وجهه عتیقه بودن، بلکه به عنوان منبعی برای علم و دانش مورد استفاده بود. اما با توسعه علم، نیز آمدن چاپ و رواج کتب در حدی که یک نسخه خطی، در تیراژ چند هزار منتشر می شد و علم را بسط می داد، نسخه خطی از دایره علم خارج شد و مجموعه های خطی به صورت شیء عتیقه و موزه ای در آمد. پیشرفت و تغییر در نظام دانش در نظامات جدید سبب شد که محتوای غالب آن هم از دایره نظم علمی جوامع جدید بشری خارج شود و حتی عشری از اعشار آنها هم ارزش تصحیح و نشر نداشته باشد. اینجا مقصودم این است که کتابخانه های ما هم که به مجموعه ای گفته می شود که کتاب چاپی و فیزیکی در آن است، عن قریب به عتیقه خانه تبدیل خواهد شد. درد کتاب نخواندن که همه از آن می نالند، پایین آمدن تیراژ کتابها و اموری از این دست، صرفا ریشه در تنبلی و بی میلی نسل جدید ندارد، بلکه به خاطر تغییراتی است که درنوع نظام دانش وارائه آن صورت می گیرد. این را تقریبا همه می فهمند، اما «عادت» به نظام گذشته یعنی نشستن و کتاب خواندن، درست مثل همان است که در باره خطی ها گذشت و صدها سال بر حفظ آنها به عنوان راه دستیابی به دانش تأکید شده و قرنها ـ دست کم برای بسیاری از مردم عالم ـ طول کشید تا به اجبار تن به چاپ بدهند. این که چه باید کرد، نمی دانم، اما معلوم است که آن نظام رفتنی است، و هر کسی زودتر فکر بکری بکند و نظام آموزشی و تعلیم و تعلم خود را تغییر دهد و برای آن هزینه کند، برنده خواهد بود. مسابقه سرعت اینترنت در کشورها و شاخص های از این قبیل برای پیشرفت، حکم اسباب بازی و تفریح که ندارد، بلکه راه دریافت سریعت تر دانش جدید است. بدین ترتیب، باید منتظر باشیم کتابخانه های بزرگ ما عتیقه خانه شود، اگر نتوانیم تغییراتی در اینجا ایجاد کنیم که درراستای نظام جدید تعلیم و تعلم باشد. شاید این تحول، زین پس در کتابخانه ها صورت نگیرد و در نقطه ای دیگر متمرکز شود، اما به هر جا، می باید نقطه وصلی میان دانشگاه و علم و محلی که این تحول در آن صورت می گیرد، باشد. باید فکر کنیم چه باید بکنیم.
@jafarian1964

چند نکته در باره کتابهای درسی دوره قاجار

روز شنبه 16 دی ماه، نشستی در کتابخانه مرکزی دانشگاه داشتیم که مناسبت آن نمایشگاهی ازکتابهای درسی دوره قاجاری بود. بنده هم برای خیر مقدم و ورود به بحث، چند نکته ای را خدمت دوستان عرض کردم که به این شرح است:
1. توجه به کتابهای درسی از قدیم محل توجه بوده و این هوشیاری وجود داشته است که برای تعلیم و تربیت بهتر، باید به این موضوع توجه کرد. در این زمینه، دست کم از قرن پنجم به این سو، نوشته هایی وجود دارد که ما را در انتخاب کتابهای درسی کمک می کند. این بحث ضمن مباحثی که در باره «علم» مطرح می شده، و کتابهای ویژه ای که در این زمینه بوده، طرح می شده است. آثاری به عنوان آداب المتعلمین که همچنان در دسترس است، در همین زمینه نوشته شده است. این مسأله به بحث طبقه بندی علوم هم ارتباط دارد، این طبقه بندی، هم به اهمیت و ارزش علوم از نظر مسلمانان می پردازد، و هم مسأله تعلیم و تربیت و تقدم و تأخر آنها را مورد توجه قرار می دهد. این روشها معمولا بر اساس تسهیل آموزش، رعایت اهداف تعلیم و تربیت که اغلب هم دینی بوه، و این که طلبه از کجا شروع کند و چه کتابهایی را بخواند، دنبال می شد. یک رساله از این دست را با عنوان «تربیة الاولاد» از جلال الدین دوانی من چاپ کرده ام که در وبلاگم قابل دسترسی است، طبعا نمونه های دیگری هم دارد. رساله ای هم در باره کتابهای درسی قدیم در فرهنگ ایران زمین سال 23 منتشر شده که جالب است.
2. اما در عصر جدید، به اقتضای آموزش های نو که از فرنگ آمد، تحولی هم در کتابهای درسی پدیدار شد. ایجاد مدرسه جدید، کتاب جدید می طلبید و دارالفنون، نخستین مرکزی بود که این اقتضاء را داشت. شماری از استادان فرنگی و ایرانی، شروع به تألیف کتابهای درسی کردند. مسلما می توان گفت جنبش عظیمی در این زمینه پدید آمد و امروزه، صدها کتاب درسی میراث آن دوره است. اینها، هیچ سنخیتی با کتب درسی قدیمی ندارد، دلیلش هم این بود که مدرسه مروی که زمان قاجار بزرگترین مدرسه علوم دینی و قدیمی تهران بود، کنار گذاشته شد، و نه از درون آن، بلکه روبروی آن، مدرسه دارالفنون بنا گردید. آن زمان فکر می شد اینها چندان به هم ربطی ندارند، اما به تدریج، مشکلاتی در این زمینه پدید آمد.
3. می شود گفت یک جنبش عظیم علمی در زمینه کتابهای درسی پدید آمد که پایه علم جدید در ایران شد. در این زمینه طی سه دهه پایانی قرن سیزدهم و دو دهه اول قرن چهاردهم رخ داده که هنوز دامنه آن شناخته نشده است. می دانیم که کتابهای درسی مدرن همه چاپ نشده اند بلکه شمار زیادی از آنها همچنان خطی هستند. این نکته ای است که باید توجه داشت و باید همتی کرد تا این آثار شناخته شوند، گرچه همه ارزش چاپ کردن ندارند، اما به هر حال، این متن ها، تاریخ علم در کشور ماست و هنوز جای کار فراوان دارد. در نخستین مرحله باید یک کتابشناسی دقیقی از این آثار صورت گیرد. این کتابها، حاوی اطلاعات خوبی در زمینه شکل گیری علم جدید در ایران هستند.
4. نکته دیگر حمایت دستگاه قاجاری از روند رشد علم جدید و تألیف کتابهای درسی است. معمولا روی این نکته تأکید می شود که ناصرالدین شاه، پس از سالهای نخست، به تدریج، هم نسبت به اعزام دانشجو به خارج و هم تقویت دارالفنون تردید کرد و اثر منفی هم گذاشت، اما با این حال، وقتی ما مقدمه این کتابهای درسی را در آن سالها می بینیم، در می یابیم که حمایت جدی پشت سر اینها بوده است. البته که کار دولت ها همین بوده و دولت قاجار هم شرایط جدید را توجه داشت. به هر حال، دوره اول مدارس و تغییرات نظامات آموزشی و ترویج کتابهای درسی جدید، نوعی حمایت ویژه را می طلبید و با توجه به این که در نظام شاهی، نقطه محور خود اعلیحضرت بود، طبیعی بود که در آن مداخله کند و نامش هم در مقدمه این کتابها بیاید.
5. معمولا گفته می شود که اصلاحات در ایران از زمینه های نظامی یا به عبارتی شکست های نظامی ما در جنگهای ایران و روسیه آغاز شده و در نخستین مرحله، ما کتابهای درسی نظامی تدوین کرده ایم. این حرف درست است و ما در حوزه درسی و آموزشی، حجم بسیار بسیار بالایی از جزوات و کتابهای آموزشی و درسی در این زمینه داریم. این قبیل آثار معمولا ترجمه آثار فرنگی بود و بسیار منظم و مبوب، همراه با نقشه ها و اشکال آموزشی بود. اما همان کتابها، حاوی بخش های مهمی در باره دانش فیزیک و شیمی و حتی پزشکی بود که این مورد اخیر مورد نیاز هم و البته نظامیان هم بود. (ادامه در پایین 👇👇)
@jafarian1964

6. نکته دیگر این است که شماری از کتابهای درسی این دوره، جزوات استادان فرنگی بود که به فارسی ترجمه می شد. در این زمینه هم نوشته های فراوانی دارد. برای مثال می توان از کتتاب پاتولوژی از دکتر کریزل فرانسوی که در سال 1308که از کتابهای درسی دارالفنون بوده، یاد کرد. مترجم آن میرزا رضا دکتر است. (نسخه مرعشی، 277). به واقع، در یک دوره، متون درسی فرنگی ها، به صورت تألیف یا تدوین جزوات درسی از تدریس آنها اهمیت داشت. به تدریج آثاری بین تألیف و ترجمه پدید آمد و در نهایت به سمت تألیف پیش رفت. کتاب قانون ناصری میرزا عبدالغفار، نمونه ای از ترکیب ترجمه ـ تألیف است که نویسنده به تفصیل از منابع خود که در این کتاب آورده، یاد کرده است. او در مقدمه قانون ناصری و این که چرا تألیف این کتابش طول کشیده می نویسد: « سبب انقضای مدت مدیده در تالیف کتاب آن است که حقیر همه روزه مباحثات چند در مدرسه مبارکه داشتم، از اصول ریاضی و جغرافی و ضمنا لغت انگلیسی را با قلیلی از ایطالی بر لغت فرانسه قدیم خود ملحق ساختم، و علاوه بر کتبی که سابق ترجمه و تالیف نموده بودم، در عرض این مدت چند کتاب نیز برای متعلمین خود نوشتم؛ از قبیل علم مثلثات مستقیمه... و علم نقشه کشی و مساحت و تسطیح و علم جغرافی. و هر وقت مجالی به چنگ می آوردم، مشغول به این کتاب می شدم، و لهذا سه سال به طول انجامید، و به تکافی آن کتابی شد کامل و شامل جمیع مسائل کلیه و جزئیه هیأت و نجوم.»
7. کتابهای درسی از زوایای دیگری هم اهمیت دارد. یک مورد آن پیدایش زبان علم در ایران و ایجاد اصطلاحات است که از همان آغاز مطرح بود و می توان تحول آن را در کتابهای درسی برجای مانده از دوره قاجار دید. همین نیاز بود که چندین دهه بعد از آغاز تدوین کتابهای درسی، به تأسیس فرهنگستان منجر شد و این کار با نظم بیشتری دنبال شد.
8. یکی دیگر از فواید کتابهای درسی، ارزش آنها در باره تاریخ چاپ در ایران است. چنان که این آثار، مخصوصا آثار نظامی و پزشکی از نظر هنری هم جالب هستند. درست مانند کتابهای نجوم قدیم که نقاشی در آنها نهایت اهمیت را داشت، یا کتابهای عجایب المخلوقات، کتابهای نظامی درسی جدید و نیز پزشکی ها، از حجم قابل توجهی نقاشی استفاده می شد که برای ترسیم نقشه های نظامی یا آناتومی مورد استفاده قرار می گرفت.
@jafarian1964

یکی از روشهای بی اعتبار کردن علم در همه روزگاران
راغب اصفهانی، عالم فاضل قرن چهارم ـ پنجم، بیست و سه شرط را برای موفقیت یک دانش آموز بر می شمرد نکاتی که همه آنها نکات مهم اند. هستند. در میان این 23 نکته، یک توصیه از نظر بنده، بسیار مهم است، و اهمیت آن هم به خاطر نگاه دقیق و عالمانه ای است که در آن وجود دارد.
برای شرح آن لازم است یک مقدمه کوتاه عرض کنم و آن این که از ابتدای تغییر روشهای علمی در عصر جدید، به ویژه در دانش هایی مانند طب، افرادی که معارض و مخالف بودند، انگشت روی اشتباهات پزشکان می گذاشتند و آن را دلیل بر بطلان آن علم می دانستند. این روش، هنوز هم ادامه دارد، و مورد استفاده کسانی است که اعتماد به این دانش ندارند، و این بی اعتمادی را با زدن همین مثالها ترویج می کنند.
مدل دیگر این نوع برخورد منفی گرایانه، طرح این نکته هست که متخصصان این دانش هر روز نظرشان را عوض می کنند، یا پزشکان مختلف، حرفهای مخالف همدیگر می زنند؛ نیز این که تجربه های آنها، روزانه عوض می شود. یک روز این را می گویند و روز دیگر، مطلب دیگری را. بدین ترتیب معلوم می شود که اینها علم نیست.
مدل بالاتری هم هست، و این که در کنار جنبه های مثبت فراوان آن علوم، انگشت روی جنبه های منفی اش گذاشته به برخی از پیامدهای آن که غالبا هم توهمی و تحلیل های ناشی از عوض شدن فضای های جاری از شکل سنتی به مدرن است، می پردازند.
راغب اصفهانی در بیان شرایط موفقیت یک دانشجو، در نکته بیستم، روی همین مساله انگشت نهاده به دانشجوی واقعی توصیه می کند در این زمینه مراقب باشد. وی روش پیشگفته را کار «عوام» می داند، این که وقتی یک طبیب یا منجم در صدور حکمی اشتباهی مرتکب می شود، عوام، اصل دانش را زیر سوال می برند.
راغب می گوید، دانشجویی طالب علم واقعی است که مانند عوام نباشد و اشتباه یک پزشک را به پای اصل علم نگذارد. او باید بداند یک علم، اصول خاص خود را دارد، اصلی که آن علم بر اساس آنها سنجیده می شود نه بر اساس تجربه غلط یک کسی که در حال تمرین و تخصص آموزی در این علم و عمل بر اساس آموخته های جاری است.
راغب می گوید: دانشجو، نباید اشتباه یک شاغل در این علم، او را وادار به فساد آن علم و اعلام بی فایدگی آن کند، کاری که عوام انجام می دهند. اینان چنین اند که وقتی یک طبیب یا منجمی را می بینند که حکم اشتباهی می کند، اصل دانش طب و نجوم را خوار می شمارند. دانشجو باید صحت و سقم هر فنی را با آنچه که ذات آن اقتضاء دارد، بسنجند. بنابر این، حکم اشتباه یک شاغل در آن، دلیل بر ناتوانی آن دانش نیست، چون مناسبتی میان این دو وجود ندارد جز این که او با تمرین و اشتغال خود به آن علم، راست یا ناراست، حکایت از آن کار دارد.
به دیگر سخن، توصیه راغب این است که اصل علم، نباید با خطاهای جاری در گزاره های یک شاغل در این علم، سنجیده و تحقیر شود، بلکه علم باید فی حد نفسه، با اصول خودش، ارزیابی شود.
این تأکید وی که این روش عوام است، نکته بسیار لطیفی است؛ چنان که امروزه ما نیز شاهد این امر هستیم که بسیاری از مخالفان علوم جدید، عوامانه، به همین خطاهای جاری استدلال کرده اصل این دانش ها را زیر سوال می برند و حکم به بطلان این علوم می کنند و بی اعتبارشان می سازند. از قضا در روزگار ما این روش، یکی از پر رونق ترین روشها، برای دشمنان علوم جدید است که قصد دارند با این انتقادها، به دکان بی رنگ خود رونق دهند. این کار یعنی تحقیر این علم، یکی از بدترین کارهایی است که نتیجه مستقیم روی عقب ماندگی علمی ما دارد، زیرا اعتماد را از میان می برد. (رسول جعفریان)
@historylibrary

استاد شفیعی کدکنی می فرمودند: تقریبا هر هفته یک دروغ در باره من در سایت ها منتشر می شود. اما این یکی که تحت عنوان خاطره پند آموز استاد شفیعی کدکنی بود و دهها بلکه صدها جا در اینترنت نقل شد از اساس دروغ دروغ دروغ بود. منشأ آن هم یعنی وقتی من خبردار شدم، این بود که گویا در یکی از کتابهای درسی منتشر شده بود. یک بار دیدم مادری همراه با پسرش پشت در آپارتمان من ایستاده اند. درخواستش این بود که کتاب این بچه را امضا کنید. گفتم: چرا. گفتند در باره شماست. خواندم و دیدم سرتا پا دروغ است. مثلا نوشته آن سال همه خواهر و برادرام از تهران آمدند مشهد؟؟؟ اصلا من تک فرزند هستم. نوشته اولین حقوقش را به مادرش داد. اصلا من ده ساله بودم مادرم به رحمت خدا رفت. و دهها دروغ دگر. ایشان می گفتند: من به این دروغ ها عادت کرده ام و تکذیب هم نمی کنم. فروزانفر می گفت وقتی من تهران آمدم و گاه این طرف و آن طرف سخنرانی می کردم کسانی از روی حسادت و جز این مطالبی در باره من می گفتند. من ترجیح می دادم در این وقت ها به جای جواب، بروم یک کتاب خوب بخرم و به دانشم بیفزایم و حس خودم را اقناع کنم که دایره معرفت وجودیم را توسعه داده ام و از آن فکرها که آن اتهامات درست می کرد بیرون روم. حالا من هم در مقابل این حرفها همین طور رفتار می کنم.

تزیین نسخه خطی و البته برای متنی که با شعر است. این صفحه از مخزن الانشاء ملاحسین کاشفی یکی از کتابهای درسی در باره انشاء است، همان که اساس درس انشا در مدارس جدید هم شد.
@jafarian1964

یکی از درسهای این ترم بنده، تاریخ تشیع برای دانشجویان دکتری است که عجالتا یک دانشجو بیشتر ندارم و آن هم دانشجوی درسخوانی است. امروز دو مهمان هم داشتیم. جلسه قبل توضیح دادم که یکی از جذاب ترین بخش های تاریخ تشیع، شناخت برخی از وقایع فکری است که در مقطعی خاص پدید آمده است. تاریخ تشیع از همان آغاز به این طرف سرشار از این مسائل و وقایع فکری است که می شود تا حدی عنوان جنجالی یا بحث انگیز را هم به آن داد. بخشی از اینها در عناوین کتابهایی که در رجال نجاشی آمده منعکس شده است. این که چه مساله ای سبب برآمدن این وقایع فکری جنجالی می شود، مثلا طرح یک اندیشه، یک رخداد سیاسی، یک اتفاق ساده در مسیر امامت و جانشینی و بسیاری از مسائل دیگر، همیشه برای تاریخ تشیع جذاب هستند. گاهی این مساله به انشعاب های فر قه ای هم منجر شده، اما اغلب، آتش آنها پس از چند سال یا چند دهه، خاموش شده و میراث آنها که چند رساله و کتاب یا حرف و حدیث و برآشفتن و مباحثه بوده، برجای مانده است. در این باره نمونه های متعددی در تاریخ تشیع هست که برخی را مثال زدم. در روزگار ما هم که به خاطر داریم این مسائل کم نبوده است. بسیاری از اختلاف فکری در دو قرن گذشته در اصفهان چنین بوده است. گاهی در مشهد بساط این اختلافات برپا می شده است. حتی در تبریز و برخی از شهرهای دیگر هم نمونه دارد. گاهی تجدد در برآمدن آنها نقش دارد، گاهی افراط و غلو، و گاهی عوام زدگی بی اندازه. در جریان انقلاب هم که مسأله اصلاح برخی از باورهای رایج مطرح شد، سبب برخاستن اختلافات شد. در باره اذان، یا خمس، یا تصویری از تشیع، یا بحث مهدویت و رجعت، جزیره خضرا، و جنبه هایی از مهدویت مانند ظهور و سپاه خراسانی و بسیاری از مسائل دیگر. یکی از بهترین نشانه های این وقایع فکری جنجالی این است که معمولا چند رساله و مقاله در باره آن موضوع نوشته می شود. مثلا وقتی رجعت انکار شد، چندین نفر در اوائل دهه بیست در این باره کتاب و مقاله نوشتند. داستان شهید جاوید یک نمونه دیگر است که دهها نقد از کتاب ومقاله داشت و هنوز هم ترکش های آن وجود دارد. جالب است که گاه از دل یک «واقعه فکری» وقایع دیگری بر می آید. گاهی هم محورش اشخاص است. مثلا ردیه نویسی علیه یک شخص خاص مثل دکتر شریعتی. حتی کتاب مساله حجاب آقای مطهری هم یک نمونه دیگر بود. داستان ولایت تکوینی و تشریعی در یک دهه پیش از انقلاب همین طور بود. گاهی منبری ها درگیر آن می شوند و ما مدتها بر سر منابر در باره آنها بحث می شود. برخی از وقایع فکری هم به نوعی با سیاست پیوند می خورد، مثل ماجرای رای دادن زنان در سال 39 که چندین کتاب و مقاله در باره آن نوشته شد. البته نمی خواهم همه اختلاف فکری در جامعه را که سبب برخاستن گرد و غبار شده از این دست بدانم، در واقع، مقصودم وقایع فکری خاص اندیشه های شیعی است. داستان کسروی و کتابچه شیعی گری او از همین دست بود که جدای از بحث های علمی، حذف فیزیکی وی را هم در دنبال داشت. بحث از حجابیه که دهها مورد آن را بنده در رسائل حجابیه چاپ کردم و همه مربوط به بعد از مشروطه است همین طور بود. این مساله بیشتر جنبه اسلامی داشت تا شیعی. این وقایع، گاه با مداخله مراجع تقلید همراه است و همان هم خود منشأ کشاکش های دیگر می شود، گاهی هم این مداخله ها سبب فرونشستن آن می شود. هفته قبل که این مطالب را گفتم، از جمله به داستان حدیث کساء در سالهای 1383 ـ 1384 و بعد از آن اشاره کردم که سبب شد تا یک ماجرای جالبی در حوزه تشیع پدید آید. خلاصه آن این بود که آن وقت در حرم شاه عبدالعظیم به استناد سخن مرحوم شیخ عباس قمی، مولف مفاتیح که در پایان مفاتیح، هشت نکته را که جا انداخته بوده افزوده و بعد لعنت بر کسانی فرستاده که چیزی بر مفاتیح بیفزایند، ـ و خودش حدیث کساء را نیاورده بوده و کسانی بر مفاتیح افزوده بودند ـ این ضمیمه از مفاتیح جدا شد. عده زیادی از مسأله ناراحت شده و برآشفتند. مصاحبه های متعددی صورت گرفت، یادداشت هایی نوشته شد. مراجعی علیه این کار سخن گفتند. برخی هم سکوت کردند. قرار شد دانشجوی محترم جناب آقای توحیدی جستجویی انجام دهد که خوشبختانه انجام داده بود. بنده هم جستجویی کردم. نکات جالبی به دست آمد که تجربه جالبی برای شناخت این قبیل وقایع فکری بود. این که جدای از حدیث معروف کساء که در خانه ام سلمه بوده و متفقٌ علیه محدثان سنی و شیعی است، آنچه اکنون به عنوان حدیث کساء در سیما و رادیو و مراسم های خانگی خوانده می شود از کجا آمده است. معلوم شد قدیمی ترین منبع منتخب طریحی و عوالم العلوم است. می دانیم که منتخت اصلا قابل اعتماد نیست. عوالم هم گویا از آن گرفته است. گفته شد سندی هم بر سر آن درآمده که باید ریشه آن را بدست آورد. جزئیات این باید بیشتر بحث می شد.
@jafarian1964

به جان دانشگاه ها نیفتیم، حمایتشان کنیم
این چند روز، دو بار مطلبی در باره باز کردن زخم مجادلات قدیمی در باره تصوف و تفقه و نگره های بحث انگیز مختلف در درون ادبیات دینی نوشتم. بهانه آن هم بیانیه ای بود که گویی از روی سوز دیندارانه، انگشت انتقاد علیه گروهی، روی یک رویه کهن در متهم کردن فرقه های مختلف به به مسائل جنسی گذاشته بود. در این باره، در گروهی که دوستان ما دارند، مطالبی از سوی یکی از دوستان منعکس شد. بنای این که کانال تلگرامی خودم را که درگیر این مباحثات نکنم، ندارم، اما به هر حال، برای سومین بار سعی می کنم دیدگاهم را در این باره توضیح دهم. در آغاز این را عرض می کنم، زاویه دید بنده، زاویه ای که قصد ارائه تئوری پردازی از درون آن باشد، نیست. تنها نکته مورد تأکید این است که مراقب باشیم، مباحثات طولانی در باره برخی از موضوعات، حتی اگر تاریخ چند هزار ساله داشته باشد، معنایش این نیست که ما هم دوباره در آنها غرق شویم. این مدعای اصلی آن دو یادداشت و نکاتی است که اینجا می خواهم بیان کنم.
این که ما خیل عظیمی از عالمان برجسته را نام ببریم و دلمشغولی قرون گذشته آنان را در باره طرح مباحثات عدیده به رخ بکشیم که و شگفت وار بگوییم که آیا آنها مطالب بیهوده گفته اند یا هوده دار، به نظرم فایده ای ندارد. پیداست که باید مرزها را در آنچه طرح کرده اند تعیین کرد، اما به طور کلی عرض می کنم اگر یکی از ما در گذشته تاریخ ایران تا اوائل دوره قاجاریه بودیم، آن وقت که هنوز بساط بسیاری از شبه علم ها برچیده نشده بود، می دیدیم که بیش از بیست علم از کف بینی و تنجیم و کیمیا و سیما و غیره و غیره وجود داشت که صدها و هزاران نفر به آن مشغول بودند و امروز صدها هزار صفحه از میراث فارسی و عربی ما را در کتابخانه ها تشکیل می دهد. و اما با ظهور علم جدید، پنبه این هم علم یکباره زده شده و به زباله دان تاریخ رفت. تاریخ و مردم مسیر خود را می روند و ما یک بار دیگر باید علت تاسیس دارالفنون را بفهمیم، این که کاری از مدرسه مروی برنیامد و مردم مجبور شدند دارالفنون را درست کنند. امروزه آن دهها علم بی فایده، از بین رفته و دیگر نه کسی آنها را می خواند، نه درس می دهد. فقط افرادی از متخصصان تاریخ علم، با هزار زحمت متون آنها را تصحیح می کنند صرفا برای این که ببینند چه مطالبی میان عالمان آن دوره در جریان بوده است. همین مسأله در باره پزشکی هم جریان دارد. مبانی این علم، در آن روزگار، بر اساس نگره های قیاسی و غیره و گاه حدیثی، خطا بود، اما بر اساس آن، صدها نفر کتابها نوشتند که برخی از آنها از هزار صفحه متجاوز است، اما حتی و مانند کتابی که آن مجنون در باره راه رفتن اسب در هزار صفحه نوشته بود و در واقع چیزی جز صدای پای اسب نبود، یک گزاره درست در آن ها نیست. عرض بنده این است که توجه داشته باشید که بسیاری از این مباحث، مبانی غلط دارد و چنان که خودتان به خاطر تعلق به یک جریان، بخشی مهم از میراث یونانی را نقد می کنید، عکس آن هم صادق است و بنده که در این بحث، به هیچ کدام تعلق خاطر ندارم، در این نگاه، فقط اشاره ام این است که گرفتار آن خروارها بحث بیهوده نشویم و اجازه دهیم که علم درست و اصیل، راه خود را برود.
@jafarian1964

گفتگوی علم و دین در باره حدیث ذباب (مگس)

داستان علم و دین در میان ما مسلمانان، از لحاظ اصول، نقاط مشترک با آنچه در اروپا میان علم و دین گذشت دارد، اما از برخی جهات، با مسیری که در اروپا بر آن گذشت متفاوت است. هرچه هست، داستانی است که تاثیر زیادی در وضعیت علمی و دینی ما داشته و دارد و لازم است در این زمینه مروری بر آنچه گذشته داشته باشیم.
بخشی از این داستان این است که علم جدید، به لحاظ روش و محتوا، در برخورد با فرهنگ دینی ما مواجه با چالش هایی شد که حاصل آن پدید آمدن لرزه هایی در فرهنگ ایرانی ما شد. وقتی در میان متون دینی ما ـ در اینجا یعنی آنچه به نام دین عرضه و در ذهن ها تثبیت شده ـ نقلی و مطلبی بود که با روش علم جدید یا داده های آن سازگار نبود، به طور طبیعی نزاعی در می گرفت. در این میان، ما ، یا باید طرف علم را می گرفتیم یا طرف آنچه به نام دین میان ما وجود داشت. البته ممکن بود توجیهاتی هم دست و پا کرده وجه جمعی میان آنها درست می کردیم.
در این زمینه به تناسب مواردی که پیش می آمد، برخوردهای متفاوتی داشتیم. گاهی داشت های پیشین را رد می کردیم و تسلیم علم ـ و در اینجا خصوص مواردی که حاصل علوم تجربی است منظور است ـ می شدیم. استدلال ما در اینجا، مثلا اگر مستمسک بحث یک حدیث بود، این بود که مثلا سند آن درست نیست یا مضمونش با عقل سازگاری ندارد و مواردی نظیر اینها.
اما در مواردی، و کسانی، مقاومت کرده، علم جدید را دروغ دانسته و با انواع استدلالها که همان استدلالها نیز جالب و خواندنی است، به رد داده های علم می پرداختند. از جمله می گفتند اینها فرضیه بوده و هنوز اثبات نشده است. همه آگاهیم که از این دست اظهارات فراوان است. در مواردی هم، می کوشیدیم راه حلی میانی بیایم. این امر مورد به مورد متفاوت بود، اما هرچه بود، از لحاظ کلی، نشأت گرفته از نگاهی بود که می خواست، راهی میان اینها بیابد.
به هر حال، از یک سو اعتماد به متون دینی بود، و از سوی دیگر، علم در حال ترقی و رشد بود و به سادگی می شد آثار آن را در زندگی روزمره خود و دیگران دید. البته، این که غرب موجد این علوم بود، عاملی برای ورود این موارد و بحث ها به مسائل فرهنگی و تمدنی نیز می شد. دشمنی طولانی غرب با اسلام از جنگهای صلیبی و بعدها استعمار، نوعی سوء ظن را نسبت به غرب ایجاد کرده بود. بالاخره علم جدید هم بخشی از غرب بود و به راحتی می شد، آن هم در قالب ادب خطابی، وضع آن را با وضع جنگهای صلیبی و استعمار گره زده و محکومش کرد. کم نبودند افرادی که طی دو قرن گذشته این قبیل استدلالها را مطرح می کردند و هنوز هم می کنند. یک داستان جالب: یکی از بستگان نزدیک بنده، هفته قبل سکته کرد، و پس از انژیوگرافی مقرر شد قرص هایی را بخورد تا خون در رگهای وی لخته نشود. دکتر گفته بود سه ماه اول، حتما نوع امریکایی یا خارجی آن را بخورد. اما ایشان که تربیت شده، تفکر خودی و سنتی است، حاضر به استفاده از آن نشد تا اینکه امروز یعنی پس از ده روز، دوبار سکته کرده و بستری شد. استدلال وی این بود که این امریکایی ها با این قرص ها می خواهند ما را نابود کنند!
این مثال را از این بابت عرض کردم که حتی در روزگار ما هم این احساس به صورت نیرومند در میان مردم ما وجود دارد.
اما بحث فقط دشمنی با غرب نبود، بلکه اعتماد به نفس ما و داشت های ما که به هر حال دینی بودند، اجازه نمی داد به سادگی دست از آنها برداریم. ما راه های دیگری هم رفتیم. در مواردی، این موارد را معجزه دانسته و شروع به کاوش علمی (اینجا یعنی مطالعه همان آثار فرنگی ها) کردیم تا نشان دهیم، آنچه در متون ما آمده است، چیزی جز معجزه های علمی نیست و حالا حالا طول می کشد که غرب آنها را درک کند! اگر بخواهیم از این دست مطالب میان مسلمانان بیابیم، هزاران صفحه را می توانیم سیاه کنیم.
به اصل بحث برگردیم. اشاره کردم مقصودم از داشت های دینی، همه آن چیزهایی است که رنگ تقدس دینی به خود گرفته است. چون می خواهم نمونه خاصی را مثال بزنم، زیاد در این باره بحث نمی کنم.
مثال خاصی که در این باره بتواند راهگشای این بحث باشد، حدیثی است که بخاری و منابع دیگر از قول ابوهریره و حتی برخی از صحابه دیگر (که به نظر من همه باید از ابوهریره گرفته باشند) نقل کرده اند.
این روایت که به حدیث ذباب معروف است، در باره مگس و متن آن این است:
حَدَّثَنِي عُتْبَةُ بْنُ مُسْلِمٍ، قَالَ: أَخْبَرَنِي عُبَيْدُ بْنُ حُنَيْنٍ، قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا هُرَيْرَةَ- رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُ- يَقُولُ: قَالَ النَّبِيُّ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَ سَلَّمَ: «إِذَا وَقَعَ الذُّبَابُ فِي شَرَابِ أَحَدِكُمْ، فَلْيَغْمِسْهُ، ثُمَّ لِيَنْزِعْهُ‏، فَإِنَّ فِي إِحْدَى جَنَاحَيْهِ دَاءً، وَ الْأُخْرَى شِفَاءً». (صحیح بخاری: 5/315).
@jafarian1964

از ابوهریره نقل شده است که رسول گفت: وقتی مگس روی نوشیدنی شما می نشیند، او را در آن نوشیدنی فرو برید، سپس بیرون آورید. در یکی از بالهای آن بیماری و در دیگری شفا است.
این روایت مطلبی را در باره مگس بیان کرده که تا پیش از طب جدید به راحتی امکان باور کردن آن بود. بیشتر از این زاویه که به هر حال سخنی است که در بخاری، کتاب مورد اعتماد بسیاری از مسلمانان، آمده و پشتوانه آن حضرت رسالت پناهی است. اما در علم پزشکی جدید که از اواخر قرن نوزدهم به دست مسلمانان رسید، و سپس همزمان با پیشرفت علم و بحث میکرب و انتقال آن و نقش مگس در این انتقال و جز اینها، شرایطی را فراهم کرد که دیگر بسادگی امکان قبول آن حدیث وجود نداشت. بنابرین، میان روشنفکران مسلمان، که کارشان بخیه زدن این موارد و اصلاح فیما بین است، بحث هایی درگرفت. می دانیم برخی از این جماعت، سنت گرا هستند و تلاش می کنند راهی برای حفظ اعتماد بیابند. برخی دیگر به گونه ای دیگر رفتار می کنند.
گزارشی که دکتر شکری بوشعّاله در کتاب الدین و العلم فی الثقافة العربیة الحدیثة به ما داده، خواندنی است. تجربه ای است از رفتاری که با یک حدیث این چنینی شده است. این کتاب، اساسا مروری است بر مسأله علم و دین از نظر مجلات دینی مهم جهان عرب در قرن بیستم. این مورد، یعنی حدیث ذباب که ظاهرش با آنچه علوم جدید در باره مگس مطرح می کردند، قابل قبول نمی آمد، سبب نگارش مقاله ای در مجله الزیتونیه در تونس شد که مربوط به سال 1955 میلادی است.
این مقاله را محمد بشیر النفیر نوشت و حدیث ذباب یا همان مگس را به لحاظ سند مورد بررسی قرار داده و تأیید کرد که نه تنها ابوهریره بلکه شماری دیگر از صحابه هم آن را روایت کرده اند. بنابرین از نظر علم الحدیث، الزاما باید آن را تأیید کرد. این موضع در تأیید این حدیث، تأیید یک نگاه سنتی در درستی محتوای حدیث ذباب بود، مطلبی که ششصد سال قبل از آن، ابن قیم الجوزیه در باره این حدیث و درستی آن و این که از «آیات النبوه» است، نوشت. ابن قیم (بر اساس توضیح محمد بشیر در همان مقاله) توضیحی شگفت در باره داشت که مگس یک قوه سمی دارد که وقتی جایی را از پوست می گزد، و ورم می کند، می توان آن قوه سمّی را شناخت. درست برابر این وضعیت، یک بال دیگر آن حالت شفا دارد که مقابله با آن حالت سمّی است. این دو نیرو برابر هم قرار داده شده است به طوری که جنبه نفع، جنبه ضرر آن را برطرف می کند. این توضیح این قیم الجوزیه در قرن هشتم هجری است و نشانی از این که به هر حال، لازم بوده توجیهی در درستی آن حتی در چارچوب همان معلومات صورت گیرد.
نکته دیگر این است که هزار سال قبل، کسانی بوده اند که در این حدیث، از لحاظ محتوا تردید کرده اند. این مطلب را امام ابوسلیمان احمد بُستی (م 388) از قول کسانی نقل کرده چطور می شود دو جنبه کاملا متفاوت در مگس باشد. البته امام ابوسلیمان آنها را مشتی جاهل دانسته است. از نظر قدرت الهی، هیچ امر غریبی نیست که دو جنبه کاملا متضاد «داء و شفا» در مگس قرار داده شود.
دکتر بشیر دست به دامان تحقیقات جدید پزشکی زمان خود نیز شد ، برای این که درستی حدیث را نشان دهد. بحث از این ماده سمی که از مگس ترشح می کند و این دارای قدرت دفاعی بالایی علیه انواع بیماری های مضر به حال انسان است. این هم بخش دیگری از هدف وی برای این بود که نشان دهد این حدیث در مخالفت با علم جدید نیست، بلکه به عکس موید آن و نشانی از اثبات نبوت و معجزه علمی در روایات است.
این مباحث و به خصوص تاکید بر درستی این که در مگس، جنبه های شفا وجود دارد، اکنون و همچنان ادامه دارد. در این زمینه، مدافعان درستی این حدیث، به انواع نقلها و مطالب که غالب آنها سند و منبع مشخص هم ندارد، تمسک می کنند تا دقیقا درستی این حدیث را ثابت کنند.
نمونه آن گزارشی است که در سال 1391 خبرگزاری مهر تحت عنوان خواص بال مگس منتشر کرد.
جهت گیری این گزارشها دقیقا معلوم و نشان از آن دارد که هنوز گروه زیادی در صدد هستند عوض تلاش برای گسترش و تعمیق علم، زمینه اثبات این باورها را فراهم کنند.
صد البته بنده مخالف این موارد نیستم، و هر امکانی را هم در این زمینه رد نمی کنم، و اساسا در مقامی هم نیستم که آن را رد یا قبول کنم، تنها هدفم در این گزارش این بود که ما درگیر باورهایی هستیم که بیش از آن که به علم بپردازیم وظیفه خود را راست و ریست کردن این امور می دانیم و اغلب با ذهنیت، دنبال علم هستیم تا آن را در خدمت باورهای رایج خودمان در آوریم.
همین وضع در نجوم هم بوده و دهها سال تلاش می کردیم تا بقایای علومی را از قدیم مانده بود و رنگ دینی و تقدس به خود گرفته بود، حفظ کنیم.
@jafarian1964

دفاع جاحظ از ساده نویسی برای قابل فهم کردن متون

مباحث مربوط به علم در فلسفه اسلامی، بیشتر جنبه معرفت شناسی و هستی شناسی دارد، و این هر دو البته مهم هستند. اما جنبه دیگر از آن مباحث، مسائل تربیتی مربوط به «علم» است. عنوان تربیتی، شامل بسیاری از مسائل می شود، و بخشی از آن همان است که امروزه در گرایش های علمی متعدد در باره روش آموزش و آموختن اهمیت دارد.
متاسفانه در تمدن اسلامی، دشوار نویسی رایج بوده و بسیاری از افراد به دلایل مختلف دشوار نویس بوده اند، و برای خود استدلالهایی داشته اند. از جمله، این که علم نباید در اختیار هر کسی قرار گیرد، و هر دون پایه ای هوس آموختن کند. این نکته که افراد خاصی شایسته آموختن هستند، در دانش تربیتی رایج میان مسلمانان، بسیار فراگیر بوده و توان گفت که آسیب هایی هم زده است. شاید الان هم کسانی از آن دفاع کنند.
اشکال دوشوار نویسی به طور عمده در کتابهای درسی بوده، و این سبب شده است تا دانشجو و طلبه، وقت زیادی را در فهمیدن آن تلف کند. حتی برخی از بزرگان با شرح نویسی برخی از متون درسی هم که به قصد آسان کردن آنها بوده، مخالف بوده و هستند. به نظر می رسد این سبب می شد و می شود که بسیاری از دانش رویگردان شوند.
این در حالی است که دردنیای جدید، نه فقط آموختن برای همه در نظر گرفته و جنبه طبقاتی آن با هر نوع تفسیری، حتی اخلاقی، کنار گذاشته شده، بلکه ساده نویسی مطالب علمی، و تلاش برای روان کردن متن ها، بسیار حائز اهمیت است. شاید بهترین نوع نگارش در دایره المعارف هاست که سعی می کنند گزارش از یک مفهوم را بسیار ساده ارائه دهند تا ضمن آن که علمی بودن آن حفظ می شود، سطح آن هم حفظ شود.
امروز که برای چندمین بار جلد اول کتاب الحیوان جاحظ را می دیدم، باز نگاهم به توصیه وی به ساده نویسی، روان نویسی، و سهم آن در ترویج علم افتاد. ای کاش، نویسندگان ما، این توصیه او را جدی گرفته بودند. مطالب او دقیق و جالب است. اما من گزارش وار چند سطری را نقل می کنم:
کسی که کتاب می نویسد باید همه مردم را دشمن آن بداند [ناقد آن]، و این که آنان عالم به امور هستند، و برای این کار وقت گذاشته اند. [کلهم متفرغ له].
دیگر آن که کتاب را به گونه ای بنویسد که معانی را دقیقا به مخاطب تفهیم کند، و مطالعه کننده را برای فهم آن به دردسر نیندازد. این که کتاب گونه ای نوشته شود که بدون دردسر قابل فهم باشد. سعی کند مطالب را خالص و بدون حشو و زوائد بیان کند، ... اما از عبارات آن قدر حذف نکند که فهم عبارت را دشوار کند، و چنان آن را پیراسته و خلاصه نکند که با فشار به عقل فهمیده شود و نیاز به گفتن مکرر در مکرر باشد. [فانّه إن فعل ذکل، لم یفهم عنه إلا بأن یجدّد لهم إفهاما مراراً و تکرارا]. نمونه اش کتاب منطق اقلیدس است که به گفته وی بسیاری از خطبا هم نمی فهمند و حتی آنها که می خواهند تدریس کنند، درکش نمی کنند. جاحظ می گوید: ایجاز به معنای این نیست که کوتاه نوشته از عدد کلمات و حروف کم کند.
جاحظ در اینجا برای مثال، در باره دشوار نویسی اخفش می گوید: از ابوالحسن اخفش پرسیدم: تو عالم ترین مردم به دانش نحو هستی، چرا کتابهای خود را به گونه ای نمی نویسی که همه مطالب آن مفهوم باشد. چرا ما برخی را می فهمیم و اکثر آن را نمی فهمیم؟ اخفش گفت: من که کتاب برای خدا نمی نویسم، کتابهای من که کتاب دین نیست، اگر چنان که تو گویی بنویسم، دیگر به من احتیاج نخواهد بود. چنین می کنم تا شیرینی آن مطالبی را که می فهمند، آنان را تحریک به مطالعه بخشی کند که نمی فهمند و به هر روی هدف من «تکسّب» یا کاسبی است (1/ 62-63).
@jafarian1964

تخریب دانش تجربی در کتاب جامعه شناسی 2 آموزش و پرورش برای کلاس یازدهم

آموزش و پرورش چه قدر کار خوبی کرده است. کتابهای درسی خود را به صورت پی دی اف روی وبسایت Talif.sch.ir گذاشته و شما می توانید آنها را دانلود کرده و مطالعه کنید. هوس کردم، جامعه شناسی 2 را که مربوط به پایه یازدهم، دوره متوسطه و چاپ سال 1396 است ملاحظه کنم. فصل های متنوعی داشت. فصل دوم آن فرهنگ معاصر غرب و نظام نوین جهانی بود. صفحات 36 ـ 43. اول فکر کردم این بخش را مرحوم فردید نوشته است. از قدیم با این مبانی آشنا بودم. همانها که از سی سال پیش هم در آموزش پرورش با حضور دو دهه ای بلکه بیشتر آن استاد عزیز در سازمان پژوهش و تدوین کتابهای درسی بود. بعد که اسامی مولفین را دیدم، آن مقدار که شناختم، متوجه شدم که دقیقا همان خط است. معلوم است این دولت جدید، حتی به اندازه سر سوزنی در این چهار سال، بر این امور نظارتی ندارد. آنچه به آن علاقه داشتم این بود که در تعریفی که از غرب شده، از دانش جدید چه گفته شده است. جملات کوتاه، کوبنده و از سر تا ته غرب را نجس وبحران زده، دنیاگرا و ضد ارزشهای انسانی معرفی کرده است. حتی علم جدید هم که تیتر یکی از بخشهاست، البته با عنوان «روشنگری و علم جدید» و دقیقا همان مبانی فردیدی، یک کلمه از «علم جدید» و ستایش آن، در آن نیست که به عکس است. البته انبیاء هم روشنگرند، این را گفته تا شما تصور نکنید با کلمه روشنگری دشمن هستید. اما بلافاصله با همان گفتمان پیش از آن در این که غرب همه اش بی دینی است، نفی وحی است، رویکرد دنیوی است، و... یک سره این عبارات تکرار شده است. پس علم جدید کجاست؟ ما چطور به بچه هایمان لااقل همان مبانی صد و پنجاه سال قبل سید جمال را بگوییم که علم چیز خوبی است؟ این هم نیست، به عکس، علم تجربی جدید، «علم تجربی سکولار» است. یعنی دانش فیزیک و شیمی هم سکولار می شود. جای مرحوم سید منیرالدین و اخیرا آقای میرباقری خالی که بحث تراکتور سازی اسلامی هم به میان آید. در باره علم تجربی می گوید: «این نوع علم، توان داوری در باره ارزشها و آرمانهای انسانی را ندارد» بنابر این باید علمی را یعنی نوعی فیزیک و شیمی درست کنیم، که بتواند ارزشهای انسانی و الهی را نشان دهد. وقتی این تعریف از علم در ذهن صدها هزار دانش آموز بیاید، چه رغبتی به علم جدید خواهد بود؟ آیا شما دانشی در حوزه علوم تجربی دارید که به قول خودتان سکولار نباشد، یا در دانشگاه همه اش باید علم و دانش جدید آمده از آن طرف آب را تدریس کنید. به نظرم این کتاب، و این بخش آن، نوعی نفرت پراکنی علیه دانش جدید است، و اگر کسی در هر مقامی در مملکت از علم و ا همیت آن می گوید، بداند که با این روشها، هیچ گاه علم ترقی نخواهد کرد. فرهنگستان علوم و ریاست محترم آن هم بداند که با این رویه، ول معطل است و بهتر است فرهنگستان را هم به محلی برای تبدیل علوم تجربی سکولار به علوم تجربی ارزشی تبدیل کند. البته من هم با این شعارها آشنا هستم. ما می خواهیم علومی داشته باشیم که الهی باشد .... مگر ما نمی خواهیم؟ اما اینها چه ربطی به دانش تجربی جاری در دنیا دارد که یک جوی آن از ما نیست و همه ما مجبوریم بخوانیم. لااقل آن را تحریف نکنیم و دست بچه هایمان بدهیم. رئیس جمهور که روز اول مهر آن سخنرانی می کند، بهتر است بنگرد که زیردستان آو چگونه با عقل و روح و تربیت علمی بچه های ما بازی می کنند. بنده کاری به دین و اخلاق در غرب ندارم، مقصودم علوم تجربی است که نباید این طور زیر دست و پای این عبارات نفرت پراکن نسبت به علم، له شود.
@jafarian1964

البته در باره این که مفهوم علم در جامعه اسلامی، از قرن پنجم به بعد، یا به تعبیر ایشان از سال 450 به بعد (آمدن سلجوقیان به بغداد) تغییر کرده باشد، انتقاد کوچکی دارم و به ایشان هم نوشتم. اما در کل، در این که مفهوم علم به معنای امروزی آن، با آنچه در پارادایم قدیمی ما از این مفهوم بوده، متفاوت است و نیازمند آن هستیم تا تفکیک کنیم، نکته قابل تأملی است. یادداشتی که برای استاد نوشتم این بود: در باره مفهوم علم و شکل گیری آن در قرون اولیه، و این که اساسا مفهوم علم از«علم حدیث» آغاز شد، مطالبی نوشته ام. این که علم صرفا به علوم دینی اطلاق می شد و به فرمایش شما در تمام تمدن اسلامی تا این اواخر جاری بود، مروبوط به آغاز علم در دنیای اسلام بود که برگرفته از احادیث بود. آنجه تحت عنوان کتاب العلم در متون کهن داریم، تقریبا قریب به اتفاقش علم حدیث است. در قرن پنجم و بعد از آن، آن مقدار دانش متفاوتی هم که طی قرن سوم و چهارم پدید آمد بود از بین رفت و از این زاویه درست همان است که فرمودید. فرصتی شد آن مقالات را همین جا تقدیم خواهم کرد.
@jafarian1964

کتابخانه های ما عتیقه خانه خواهد شد، اگر.....
یک زمانی، تمام علم، در کتابهابی بود که با دست نوشته می شد و ما آنها را به عنوان دستنوشته یا خطی می شناسیم. آن زمان، خطی نه از وجهه عتیقه بودن، بلکه به عنوان منبعی برای علم و دانش مورد استفاده بود. اما با توسعه علم، نیز آمدن چاپ و رواج کتب در حدی که یک نسخه خطی، تصحیح و در تیراژ چند هزار منتشر می شد و علم را بسط می داد، نسخه خطی از دایره علم خارج شد و مجموعه های خطی به صورت شیء عتیقه و موزه ای در آمد. پیشرفت و تغییر در نظام دانش در نظامات جدید سبب شد که محتوای غالب آن هم از دایره نظم علمی جوامع جدید بشری خارج شود و حتی عشری از اعشار آنها هم ارزش تصحیح و نشر نداشته باشد. اینجا مقصودم این است که کتابخانه های ما هم که به مجموعه ای گفته می شود که کتاب چاپی و فیزیکی در آن است، عن قریب به عتیقه خانه تبدیل خواهد شد. درد کتاب نخواندن که همه از آن می نالند، پایین آمدن تیراژ کتابها و اموری از این دست، صرفا ریشه در تنبلی و بی میلی نسل جدید ندارد، بلکه به خاطر تغییراتی است که درنوع نظام دانش وارائه آن صورت می گیرد. این را تقریبا همه می فهمند، اما «عادت» به نظام گذشته یعنی نشستن و کتاب خواندن، درست مثل همان است که در باره خطی ها گذشت و صدها سال بر حفظ آنها به عنوان راه دستیابی به دانش تأکید شده و قرنها ـ دست کم برای بسیاری از مردم عالم ـ طول کشید تا به اجبار تن به چاپ بدهند. این که چه باید کرد، نمی دانم، اما معلوم است که آن نظام رفتنی است، و هر کسی زودتر فکر بکری بکند و نظام آموزشی و تعلیم و تعلم خود را تغییر دهد و برای آن هزینه کند، برنده خواهد بود. مسابقه سرعت اینترنت در کشورها و شاخص های از این قبیل برای پیشرفت، حکم اسباب بازی و تفریح ندارد، بلکه راه و نشان دریافت سریع تر دانش جدید است. بدین ترتیب، باید منتظر باشیم کتابخانه های بزرگ ما عتیقه خانه شود، اگر نتوانیم تغییراتی در اینجا ایجاد کنیم که درراستای نظام جدید تعلیم و تعلم باشد. شاید این تحول، زین پس در کتابخانه ها صورت نگیرد و در نقطه ای دیگر متمرکز شود، اما به هر جا، می باید نقطه وصلی میان دانشگاه و علم و محلی که این تحول در آن صورت می گیرد، باشد. باید فکر کنیم چه باید بکنیم.
@jafarian1964

امروز مراسم اعطای جوایز به واقفین کتاب و اشیاء موزه ای مانند سکه و آثار هنری و مدالها در خانه کتاب بود. من هم دقایقی صحبت کردم. چند نکته گفتم. یکی این که کتابی در باره «وقف نامه های کتاب صفوی» همراه دوستم آقای جزینی نوشته ام و متن بیش از سیصد وقف نامه کتاب را در آن آورده و در مقدمه آنها را تحلیل کرده ام. خیلی نکات را از آنها می شود بدست آورد. از جمله این که بر اساس آنها می توانیم دریابیم که شاهزاده ها و شاهدخت های صفوی، و همین طور امرا و رجال نقش مهمی در وقف کتاب داشته اند. نکته دیگر این که وقف کتاب، به خصوص نیمه دوم، بیشتر در کتابهای دینی است، و نسبت به کتابهای ریاضی و پزشکی اندک است. دیگر افزودم که در دوره قاجار هم کتاب فراوان وقف شده، اما هنوز این وقف نامه ها گردآوری نشده است. نکته مهم دیگر این است که وقف یک طرف قضیه است، مهم نشر محتوای آنهاست، کاری که بسیاری از آن ابا دارند. همه ادعای به اشتراک گذاشتن علم را دارند، اما بسیار کم در این باره عمل می کنند. یادآوری دیگر در باره وقف کتاب دیجیتال بود. عرض کردم که الان یک مشکل دانشگاهها استفاده از پایگاه های اطلاعاتی و فایل های کتابها و مقالات است، امری که بسیار هزینه بر است. باید در این باره هم کاری کرد. نکته آخر این که وقف کتاب، به خصوص کتابهای قدیمی مانده در خانه ها، کمک زیادی به حفظ متون قدیم چاپ می کند که در شرف نابودی است. بسیاری از کتابهایی که صد سال یا بیشتر و کمتر چاپ شده در خانه هاست و در کتابخانه که سالها بعد از چاپ آنها تأسیس شده، وجود ندارد. باید به مردم بگوییم حتی اگر ده بیست عنوان کتاب چاپی قدیمی هم دارند دور نریزند و اینها را به کتابخانه ها بسپارند، و البته آنها هم قدر اینها را بدانند، چون بسیاری از اوقات، آثار چاپی محلی، بسیار نادر است و با اهدا یا وفف و نگه داری آنها می شود، آنها را نگه داشت

در باره خبری از یک طاعون
در باره طاعون یا مرگ سیاه، کتابها و مقالات متعددی نوشته شده است؛ آثاری که خواندنی هستند و می توانند دایره تعامل مسلمانان را با طاعون به عنوان یک بیماری نشان دهند. متن زیر خبری از یک طاعون از کتاب نهر الذهب فی تاریخ حلب است که سال 749 آمده و دامنه تلفات آن بسیار گسترده بوده است.
طاعون، همیشه، ضربات سهمگینی بر جامعه بشری در شرق و غرب زده است، اما عبرت گرفتن از گذشته و تلاش برای کاستن از دشواری های آن، بسیار سودمند است. دانش بشر در باره بیماری های واگیر دار تا اواخر قرن نوزدهم بسیار اندک بود، و برای حل آن جز قرنطینه و جداسازی، راهی نمی شناخت. امروزه می دانیم، تمام راه حل های قدیمی که در کتابهای طبی در این زمینه داده می شده، مبنای غلطی داشته است، زیرا اساسا شناخت درستی از ماهیت بیماری و ویروس ها وجود نداشته، و در واقع، اطلاعات پزشکی قدیمی در این زمینه، صفر بوده است.
و اما در قرن اخیر هم به رغم کشف های بزرگ علمی، ساختن ابزارهای دقیق، و حل بسیاری از مشکلات واگیردار شناخته شده و ساختن انواع واکسن ها، به قول بیل گیتس، قدرت بشر، در برابر یبماری های فراگیر ناشناخته عاجز است، بیماری هایی که ممکن است در یک زمان کوتاه، تا نیمی از مردم جهان را گرفتار مرگ کند.
و اما سادگی های ما در این زمینه که ناشی از عقب ماندگی های ذهنی است، همچنان در این روزگار هم دیده می شود، مسائلی که سبب می شود مسائل را سبک بگیریم و برای آنها هزینه و وقت و دقت و آموزش و پژوهش کافی اختصاص ندهیم. مشکل ما ساده انگاشتن مسائل، اعتماد به نفس بیهوده، و بکار بردن راه حلهای قدیمی و کهنه و بی خاصیت، و از همه مهم تر فلسفه های کلی در این زمینه است.
چنان که گذشت، متن زیر، گزارش یک خبر در باره یک بیماری فراگیر است و از جهات مختلف می توان در آن تأمل کرد.
سال 749 طاعون بزرگی آمد که مرگ و میر فراوانی به دنبال داشت، و بسیار فراگیر بود و در گذر زمان، مثل آن شنیده نشده بود. بسیاری از سرزمین ها و خانه ها را خالی کرد و مردمان را گرفتار بیماری سکوت نمود. وقتی کسی به این طاعون گرفتار می شد، یک ساعت شنی بیشتر دوام نمی آورد. همان وقت با خانواده اش وداع می کرد، آسیابش را تعطیل می کرد، قبرش را آماده می کرد، به خانه می رفت و می مرد. گاهی تلفات یک روز شهر حلب تا 500 نفر می رسید. در دمشق تا 1000 نفر می رسید. در دیار مصر، در یک روز، تا 20 هزار نفر هم مردند. این خبری است که رسیده است. این طاعون یک سال طول کشید و طی آن یک ثلث مردم عالم از بین رفتند.
در این وقت بود که رزق و روزی شاغلان به کفن و دفن زیاد شد، و خوشی زیر دل آنها زده به لهو و لعب مشغول شدند... آن وقت می دیدید که بزرگان حلب نشسته اند و کتاب های سنگین طبی را مطالعه می کنند [و هم يطالعون من كتب الطب الغوامض ] و با خوردن ترشیجات خود را درمان می کنند، و از خاک ارمنی استمداد می گیرند و خانه هایشان را با عنبر و کافور و صندل بخور می دهند، و انگشتری از یاقوت درست می کنند، و در خوراکشان از سرکه و پیاز استفاده می نمایند. گویند که مبدأ این طاعون از ظلمات [سمت مغرب و اقیانوس اطلس] بوده؛ آن هم پانزده سال پیش از آن که به حلب برسد. این ششمین طاعون در اسلام است. (نهر الذهب فی تاریخ حلب: 3/152)

در باره خبری از یک طاعون
در باره طاعون یا مرگ سیاه، کتابها و مقالات متعددی نوشته شده است؛ آثاری که خواندنی هستند و می توانند دایره تعامل مسلمانان را با طاعون به عنوان یک بیماری نشان دهند. متن زیر خبری از یک طاعون از کتاب نهر الذهب فی تاریخ حلب است که سال 749 آمده و دامنه تلفات آن بسیار گسترده بوده است.
طاعون، همیشه، ضربات سهمگینی بر جامعه بشری در شرق و غرب زده است، اما عبرت گرفتن از گذشته و تلاش برای کاستن از دشواری های آن، بسیار سودمند است. دانش بشر در باره بیماری های واگیر دار تا اواخر قرن نوزدهم بسیار اندک بود، و برای حل آن جز قرنطینه و جداسازی، راهی نمی شناخت. امروزه می دانیم، تمام راه حل های قدیمی که در کتابهای طبی در این زمینه داده می شده، مبنای غلطی داشته است، زیرا اساسا شناخت درستی از ماهیت بیماری و ویروس ها وجود نداشته، و در واقع، اطلاعات پزشکی قدیمی در این زمینه، صفر بوده است.
و اما در قرن اخیر هم به رغم کشف های بزرگ علمی، ساختن ابزارهای دقیق، و حل بسیاری از مشکلات واگیردار شناخته شده و ساختن انواع واکسن ها، به قول بیل گیتس، قدرت بشر، در برابر یبماری های فراگیر ناشناخته عاجز است، بیماری هایی که ممکن است در یک زمان کوتاه، تا نیمی از مردم جهان را گرفتار مرگ کند.
و اما سادگی های ما در این زمینه که ناشی از عقب ماندگی های ذهنی است، همچنان در این روزگار هم دیده می شود، مسائلی که سبب می شود مسائل را سبک بگیریم و برای آنها هزینه و وقت و دقت و آموزش و پژوهش کافی اختصاص ندهیم. مشکل ما ساده انگاشتن مسائل، اعتماد به نفس بیهوده، و بکار بردن راه حلهای قدیمی و کهنه و بی خاصیت، و از همه مهم تر فلسفه های کلی در این زمینه است.
چنان که گذشت، متن زیر، گزارش یک خبر در باره یک بیماری فراگیر است و از جهات مختلف می توان در آن تأمل کرد.
سال 749 طاعون بزرگی آمد که مرگ و میر فراوانی به دنبال داشت، و بسیار فراگیر بود و در گذر زمان، مثل آن شنیده نشده بود. بسیاری از سرزمین ها و خانه ها را خالی کرد و مردمان را گرفتار بیماری سکوت نمود. وقتی کسی به این طاعون گرفتار می شد، یک ساعت شنی بیشتر دوام نمی آورد. همان وقت با خانواده اش وداع می کرد، آسیابش را تعطیل می کرد، قبرش را آماده می کرد، به خانه می رفت و می مرد. گاهی تلفات یک روز شهر حلب تا 500 نفر می رسید. در دمشق تا 1000 نفر می رسید. در دیار مصر، در یک روز، تا 20 هزار نفر هم مردند. این خبری است که رسیده است. این طاعون یک سال طول کشید و طی آن یک ثلث مردم عالم از بین رفتند.
در این وقت بود که رزق و روزی شاغلان به کفن و دفن زیاد شد، و خوشی زیر دل آنها زده به لهو و لعب مشغول کند... آن وقت می دیدید که بزرگان حلب نشسته اند و کتاب های سنگین طبی را مطالعه می کنند [و هم يطالعون من كتب الطب الغوامض ] و با خوردن ترشیجات خود را درمان می کنند، و از خاک ارمنی استمداد می گیرند و خانه هایشان را با عنبر و کافور و صندل بخور می دهند، و انگشتری از یاقوت درست می کنند، و در خوراکشان از سرکه و پیاز استفاده می نمایند. گویند که مبدأ این طاعون از ظلمات [سمت مغرب و اقیانوس اطلس] بوده؛ آن هم پانزده سال پیش از آن که به حلب برسد. این ششمین طاعون در اسلام است. (نهر الذهب فی تاریخ حلب: 3/152)