رسول جعفریان

کتاب سه جلدی تحفه الازهار، در انساب سادات و نوشته ضامن بن شدقم مدنی است که به گفته مصحح سال 1090 زنده بوده است. این کتاب به خصوص جلد سوم آن یکی از منابع مهم تاریخ ایران، هم دولت صفوی و هم منطقه هویزه و خوزستان و ارتباط نواحی ایران با حیدرآباد و بلاد عربی و مدینه است. فکر می کنم سال 1376 بود در لبنان آقای کامل سلمان جبوری را دیدم. این کتاب را آورده بود تا به ناشری بدهد. کسی یافت نشد. از او گرفتم و آوردم ایران. میراث مکتوب با همکاری کتابخانه تاریخ آن را چاپ کرد. سال بعد هم کتاب سال شد. غرض این که این کتاب یک دانشجوی دکتری تاریخ ایران را می طلبد تا تمامی آنچه در آن در باره تاریخ ایران وجود دارد استخراج کرده و با منابع دیگر بسنجد. عربی بودن، و به طور خاص انساب، سبب شده تا دور از چشم صفوی شناسانی باشد که البته تعدادشان در ایران بسیار اندک است.
@jafarain1964

از نگاه خطی و کلیشه ای به تاریخ معاصر و رجال آن پرهیز کنیم

اولین بار که تاریخ معاصر را خواندیم، درسهای دکتر حسن آیت بود که در تیراژ بسیار وسیع و گسترده با عنوان درسهایی از تاریخ معاصر ایران از قم منتشر شد. آن زمان، در باره تاریخ معاصر مطلب زیادی نمی دانستیم و بیشتر به تناسب تحولات روز، به بخش هایی از تاریخ گذشته ایران توجه می کردیم. از جمله توجه به مسائل جبهه ملی و ماجرای مصدق و کاشانی را همین آقای آیت و آقای مدنی فراهم کردند. حسن آیت شیفته مظفر بقایی بود و به همین دلیل کاملا ضد مصدق. ورق را برگرداند. مسائل مربوط به شیخ فضل الله هم کما بیش ذهن را معطوف به دوران مشروطه کرد، به طوری که ماجرای مشروطه را عمدتا از زاویه دخالت خارجی و رواج غربزدگی می نگریستیم و اصلا به میراث آخوند خراسانی و نائینی و دیگر علمای بلاد و روشنفکران مذهبی توجه نداشتیم. خود این بنده خدا در سال 64 رساله کوچکی بر اساس منابع تاریخ مشروطه در باره تحصن در سفارت انگلیس نوشتم! همان وقت ها، تاریخ دوره معاصر و نزدیک تر را آقای ابوالحسنی هم می نوشت. داستان نزدیک به انقلاب، عمدتا علیه شریعتی و حسینیه ارشاد، در چارچوب زندگی آقای مطهری توسط ایشان نوشته شد. یک طرف الحاد بود یک طرف دینداری. بعدها کارهای ایشان به دوره مشروطه هم سرایت کرد. حکایات تاریخی متعدد را که با زحمت بدست می آورد، سوراخ می کرد، نخی از داخل آنها عبور می داد، و همه را دسته بندی می کرد و کلیشه می ساخت. شاید واکنشی به آدمیت که او هم در تاریخنگاری دنبال رگه های الحاد می گشت. فرقی میان آنها نبود. او هم همه را به هم گره می زد تا یک تصویر الحادی از روشنفکری ایران بدهد. امتداد تاریخ نگاری خطی با همان مدل آیت، بیش از همه در کتاب تاریخ معاصر دبیرستان بود. مقاطع خاص، آدم های خاص و برش های ویژه از تاریخ معاصر انتخاب، با تحلیل های ویژه عرضه می شد. یک بار هم که در سال 66 یا 67 غوغایی سر بحث مشروطه در این کتاب پیش آمد. جنگ بر این که بالاخره سید عبدالله بهبهانی بالای منبر قلیان کشید یا نه. این که به روحانیت توهین شده است. کتاب یاد شده این بار با اصلاحات عجیب تر، یکسره طی دو دهه چاپ می شد، و آخرین ورژن را هم کسی نوشت که اصلا مورخ نبود. مقاطع مهم تاریخ ایران، از تنباکو، مشروطه، کودتای 1299، سقوط رضاشاه، نهضت ملی، پانزدهم خرداد، و انقلاب اسلامی با تفسیری یک دست و در قالب های مشخص پیش می رفت. در این میان، چند چهره سیاه و سفید مهم یا مهم شده بودند که همه چیز با آنها سنجیده می شد. از مشروطه تا انقلاب اسلامی. قالب ها و کلیشه هایی وجود داشت که هر کسی را می شد در خط فلان شخصیت تاریخی دانست، و مثال زد و تکلیفش را یکسره کرد. چون آن شخصیت تبدیل به یک کلیشه شده بود. درست همان طور که در باره تاریخ اسلام هم همین کار را کرده بودیم و می کردیم. هر کسی ممکن بود، طلحه و یا زبیر باشد، درست همان طور که ممکن بود، شیخ فضل الله یا شیخ ابراهیم زنجانی باشد. مصدق و کاشانی جایشان از سال 58 تا 61 عوض شد. هرچه و هرکجا به نام مصدق بود، تبدیل به نام کاشانی شد. این تغییر دنبال همان داستانی بود که آیت در درسهایی از تاریخ معاصر خود که هزاران نسخه آن را انتشارات جامعه مدرسین در قم منتشر کرد، عرضه کرده بود. حالا سالهاست که دیگر اسم آیت به کلی از تقویم ایران حذف شده و دیگر کسی یادی از او نمی کند. اما میراث او و افراد مشابه آن، و افکار خودمان که در دل آن رشد کردیم، در ذهن و فکر جامعه مان مانده است. اکنون که چهل سال گذشته، متوجه شدیم که آن کلیشه ها خیلی اساسی نداشته است. ما مطالعات درست و کاملی در باره بسیاری از آن افراد نداشتیم. با گسترش این مطالعات دریافته ایم که آن آدمها، خیلی هم و آن طور که ما فکر می کردیم، بد یا خوب نبوده اند. ما تاریخ را سیاسی کردیم و از سودمندی آن کاستیم.ما که می گویم بیشتر تاریخ نگاری معاصر از چپ و راست آن چنین است و حدس می زنم اصلش هم از لحاظ روش، کار کمونیستهاست. در شرایط روز هم همین تجربه کردیم، خیلی آدمها در خیلی از دوره های هم عصر ما خوب بودند، حالا با تبلیغات چهره شان خراب شده است. یک وقتی هاشمی رفسنجانی، چنان مقدس بود که کسی بدون اجازه او آب نمی خورد، و درست یک وقت دیگر، چنان شد که فلان مرکز اسناد، مأموریت یافت چندین کتاب علیه او بر اساس منابع تاریخی متقن مانند کیهان بنویسد. مستند برای او می سازیم که دیگران را لجن مال کنیم که مثلا در خط او هستند. طبعا آینده هم بستگی دارد که ما چه کلیشه ای از او داشته باشیم. در کلیشه سازی استادیم. راستش، صدها چهره موثر در تاریخ و فرهنگ و سیاست ایران از مشروطه به این طرف بوده است که باید این بار، از نو در باره آنها مطالعه کنیم. نگاه سیاه و سفید مطلق را کنار بگذاریم و با دقت و یک بینش منطقی در باره آنها مطالعه کنیم. کسی از خواندن ضرر نمی کند.
(ادامه در بخش بعدی) ???
@jafarian1964

تاریخ تلگرافی: از یک زمان بخصوصی این تعبیر درست شده است که مثلا فلان مطلب را تلگرافی به فلان شخص گفتم. این مربوط به دوره ای است که درمقایسه میان زمان انتقال یک تلگراف با یک نامه آن هم با وسائل رفت و آمد آن روزی، فاصله زمانی زیادی بوده و تلگراف و زمان کوتاه آن، به صورت ضرب المثل درآمده است. یکی از مهم ترین تفاوت های دنیای جدید با قدیم بر سر همین مفهوم «زمان» هست. یک ماه سفر با شتر و اسب و قاطر تا مشهد با یک ساعت و ربع پرواز. امروزه که این زمان کوتاه تر هم شده است. این را عرض کردم بگم که در سال 1325 ق / 1286ش اولین بار به ذهن کسی آمده است تا یک کتاب تحت عنوان «تاریخ تلگرافی» نوشته و تارخی ایران را از قدیم ترین اعصار تا عصر محمدعلی شاه قاجار نوشته است. همه اینها در 49 صفحه نوشته شده و بنابرین حق دارد که بگوید یک تاریخ تلگرافی نوشته است. این را هم عرض کنم که در دوره قاجار تاریخ های عمومی ایران بسیار بسیار زیاد بود و من هنوز ندیدم کسی در باره زمینه های آن و چگونگی این آثار کاری انجام دهد. به هر حال این هم یکی از آنهاست و البته منظوم.

تاریخ تلگرافی: از یک زمان بخصوصی این تعبیر درست شده است که مثلا فلان مطلب را تلگرافی به فلان شخص گفتم. این مربوط به دوره ای است که درمقایسه میان زمان انتقال یک تلگراف با یک نامه آن هم با وسائل رفت و آمد آن روزی، فاصله زمانی زیادی بوده و تلگراف و زمان کوتاه آن، به صورت ضرب المثل درآمده است. یکی از مهم ترین تفاوت های دنیای جدید با قدیم بر سر همین مفهوم «زمان» هست. یک ماه سفر با شتر و اسب و قاطر تا مشهد با یک ساعت و ربع پرواز. امروزه که این زمان کوتاه تر هم شده است. این را عرض کردم بگم که در سال 1325 ق / 1286ش اولین بار به ذهن کسی آمده است تا یک کتاب تحت عنوان «تاریخ تلگرافی» نوشته و تارخی ایران را از قدیم ترین اعصار تا عصر محمدعلی شاه قاجار نوشته است. همه اینها در 49 صفحه نوشته شده و بنابرین حق دارد که بگوید یک تاریخ تلگرافی نوشته است. این را هم عرض کنم که در دوره قاجار تاریخ های عمومی ایران بسیار بسیار زیاد بود و من هنوز ندیدم کسی در باره زمینه های آن و چگونگی این آثار کاری انجام دهد. به هر حال این هم یکی از آنهاست و البته منظوم.

اما دانش: در ارتباط با دانش، باید گفت، اصولا در دوره صفوی، یک معضل مهم، نبودن چاپ در ایران بود. با این حال آنچه به صورت سنتی کار انتقال علم را انجام می داد، علما، مدرسه، و نسخه خطی و نظام آموزشی از نظر شکل و محتوا بودند. در دوره صفوی، نسخه خطی به وفور تولید می شد و در اختیار بود. شمار فراوان نسخ خطی، آن چه تاکنون باقی مانده، حاکی از آن است که در دوره صفوی اهمیت و اعتنای زیادی به آن می شده است. با این حال، پیشرفت علم تنها به شرایطی که در یک مقطع خاص برای آن فراهم می آوریم نیست. پیشرفت علم، مدیون سنت های علمی و آموزشی و دانسته ها و آموخته ها و باورهایی است که همه آنها باید در مسیری قرار گیرد که بتواند علم را توسعه دهد. فلسفه، فلسفه دین، کتب اخلاقی و اجتماعی، باورهای مذهبی، و نیز سیاست های آموزشی که توسط علما اعمال می شود، و آن هم خود محصول روندی است طولانی که بر مسیرپیشرفت علم حاکم است، همه و همه در امر توسعه علمی نقش دارد. به نظر می رسد در دوره صفویه، آنچه که حکومت از مدرسه و وقف و دادن اعتبار به علم و عالم و علما لازم بوده داشته اما فضای ذهنی که برگرفته از آموخته ها و روش های پیشین بوده، آماده گی نداشته است. برای مثال، ما یقین داریم هزاران فرنگی که به اصفهان رفت و آمد داشتند، و این از پایتختی این شهر تا اواخر دوره صفوی است، از دانش های نوین در غرب آگاهی داشتند، اما مع الاسف چیزی از این آگاهی ها به عالمان ایرانی انتقال نیافته است. پرسش این است که چرا؟ آنها نخواستند یا اینان راه ندادند؟ هر چه هست این مشکل، حتی در ارتباط با چاپ هم صورت گرفته و هیچ تلاشی برای توسعه این فن که می توانست نقش اول را در توسعه علم ایفا کند، صورت نگرفته است. متاسفانه تاکنون دیده نشده است که از این قبیل متون علمی که در اروپا منتشر می شده، اثری در آثار مولفان این دوره گذاشته شده و از آنها یادی شده یا به آنها ارجاعی صورت گرفته باشد. تنها حوزه مباحثات دینی را باید استثناء کرد که کشیشان مسیحی به دلیل تلاش برای ترویج مسیحیت، آثاری در این باره به اصفهان آورده و در اصفهان نیز کسانی علیه آنها مطالبی می نوشتند.
آنچه در دوره صفوی از علم و دانش وجود داشت، میراثی بود که از عصر پیش از آن از هرات و شیراز به ارث به آن رسیده بود. بخش فقهی آن هم از حله بود. اما علومی مانند نجوم، ریاضی، موسیفی و به ویژه طب، در قالب همان اصول پیشین یا به اصطلاح بر اساس همان نظام و پارادایمی که از پیش از آن وجود داشت پیش می رفت.
@jafarian1964

اما نکته مهم این بود که از میان دو طیف از عالمان شیعی که برخی در باره این مسائل نو ورود در مذهب، سختگیر بوده و بسادگی نمی پذیرند و طیف دیگر که در این باره سهل گیر هستند، چه موضعی در این باره داشته اند. در واقع، بخشی از ماجرا، سندی و علم الحدیثی است. برخی مربوط به مواضع دو طیف از رهبران جامعه شیعی و گرایش های آنها است. یک بخش هم جنبه های مردمی و عمومی آن است. عامه مردم همیشه در این باره نقش مهمی دارند. جالب است که این مساله از سوی دیگر، سبب طعن، برخی از سایت های سنی شده که عالمان شیعه خود اعتراف به جعل حدیث دارند. خوب البته، بسیاری از علمای شیعه هم انکار و مقاومت می کنند. خاستگاه مخالفت با آنچه در حرم عبدالعظیم اتفاق افتاد، هم مختلف است. این فرض هست که عامه مخالف با آن، به تحریک برخی از چهره های بانفوذ جامعه شیعه پرداخته باشند. اما مهم این است که مخالفان و موافقان از چه طیفی هستند. به صورت مطلق نمی شود گفت که مثلا اخباری ها موافق با این قبیل موارد هستند. چرا که در میان اخباری ها هم کسانی با توجه به قواعد حدیث، در این باره سخت گیر هستند. در کلاس از مرحوم مجلسی مثال زدم که گاه مطالب داستانی را نقل می کند اما در نهایت تردید ها و نقدهایی هم دارد. در میان علما و فضلای شیعه، کسانی داستان گرا هستند و قصص را بیشتر نقل میکنند، مخصوصا گروهی از آنها که به مخاطبان عامی اهمیت بیشتری می دهد. برخی هم در این باره سختگیر هستند. نسبت به روایات هم آن دسته که داستانی و شگفت است، گاه مقبول تر است. چنان که برخی مانند علامه تستری در این باره تردیدها و نقدها دارند. اصولا و از یک نگاه این مساله منحصر به جامعه شیعه نیست، و در نوع ادیان مشابه دارد اما درس تاریخ تشیع، به خصوص توجه به جنبه های فکری آن و تطوری که داشته، از این زاویه می تواند تجربه پژوهشی در اختیار دانشجویان قرار دهد.
@jafarian1964

به جان دانشگاه ها نیفتیم، حمایتشان کنیم
این چند روز، دو بار مطلبی در باره باز کردن زخم مجادلات قدیمی در باره تصوف و تفقه و نگره های بحث انگیز مختلف در درون ادبیات دینی نوشتم. بهانه آن هم بیانیه ای بود که گویی از روی سوز دیندارانه، انگشت انتقاد علیه گروهی، روی یک رویه کهن در متهم کردن فرقه های مختلف به به مسائل جنسی گذاشته بود. در این باره، در گروهی که دوستان ما دارند، مطالبی از سوی یکی از دوستان منعکس شد. بنای این که کانال تلگرامی خودم را که درگیر این مباحثات نکنم، ندارم، اما به هر حال، برای سومین بار سعی می کنم دیدگاهم را در این باره توضیح دهم. در آغاز این را عرض می کنم، زاویه دید بنده، زاویه ای که قصد ارائه تئوری پردازی از درون آن باشد، نیست. تنها نکته مورد تأکید این است که مراقب باشیم، مباحثات طولانی در باره برخی از موضوعات، حتی اگر تاریخ چند هزار ساله داشته باشد، معنایش این نیست که ما هم دوباره در آنها غرق شویم. این مدعای اصلی آن دو یادداشت و نکاتی است که اینجا می خواهم بیان کنم.
این که ما خیل عظیمی از عالمان برجسته را نام ببریم و دلمشغولی قرون گذشته آنان را در باره طرح مباحثات عدیده به رخ بکشیم که و شگفت وار بگوییم که آیا آنها مطالب بیهوده گفته اند یا هوده دار، به نظرم فایده ای ندارد. پیداست که باید مرزها را در آنچه طرح کرده اند تعیین کرد، اما به طور کلی عرض می کنم اگر یکی از ما در گذشته تاریخ ایران تا اوائل دوره قاجاریه بودیم، آن وقت که هنوز بساط بسیاری از شبه علم ها برچیده نشده بود، می دیدیم که بیش از بیست علم از کف بینی و تنجیم و کیمیا و سیما و غیره و غیره وجود داشت که صدها و هزاران نفر به آن مشغول بودند و امروز صدها هزار صفحه از میراث فارسی و عربی ما را در کتابخانه ها تشکیل می دهد. و اما با ظهور علم جدید، پنبه این هم علم یکباره زده شده و به زباله دان تاریخ رفت. تاریخ و مردم مسیر خود را می روند و ما یک بار دیگر باید علت تاسیس دارالفنون را بفهمیم، این که کاری از مدرسه مروی برنیامد و مردم مجبور شدند دارالفنون را درست کنند. امروزه آن دهها علم بی فایده، از بین رفته و دیگر نه کسی آنها را می خواند، نه درس می دهد. فقط افرادی از متخصصان تاریخ علم، با هزار زحمت متون آنها را تصحیح می کنند صرفا برای این که ببینند چه مطالبی میان عالمان آن دوره در جریان بوده است. همین مسأله در باره پزشکی هم جریان دارد. مبانی این علم، در آن روزگار، بر اساس نگره های قیاسی و غیره و گاه حدیثی، خطا بود، اما بر اساس آن، صدها نفر کتابها نوشتند که برخی از آنها از هزار صفحه متجاوز است، اما حتی و مانند کتابی که آن مجنون در باره راه رفتن اسب در هزار صفحه نوشته بود و در واقع چیزی جز صدای پای اسب نبود، یک گزاره درست در آن ها نیست. عرض بنده این است که توجه داشته باشید که بسیاری از این مباحث، مبانی غلط دارد و چنان که خودتان به خاطر تعلق به یک جریان، بخشی مهم از میراث یونانی را نقد می کنید، عکس آن هم صادق است و بنده که در این بحث، به هیچ کدام تعلق خاطر ندارم، در این نگاه، فقط اشاره ام این است که گرفتار آن خروارها بحث بیهوده نشویم و اجازه دهیم که علم درست و اصیل، راه خود را برود.
@jafarian1964

کتاب سه جلدی تحفه الازهار، در انساب سادات و نوشته ضامن بن شدقم مدنی است که به گفته مصحح سال 1090 زنده بوده است. این کتاب به خصوص جلد سوم آن یکی از منابع مهم تاریخ ایران، هم دولت صفوی و هم منطقه هویزه و خوزستان و ارتباط نواحی ایران با حیدرآباد و بلاد عربی و مدینه است. فکر می کنم سال 1376 بود در لبنان آقای کامل سلمان جبوری را دیدم. این کتاب را آورده بود تا به ناشری بدهد. کسی یافت نشد. از او گرفتم و آوردم ایران. میراث مکتوب با همکاری کتابخانه تاریخ آن را چاپ کرد. سال بعد هم کتاب سال شد. غرض این که این کتاب یک دانشجوی دکتری تاریخ ایران را می طلبد تا تمامی آنچه در آن در باره تاریخ ایران وجود دارد استخراج کرده و با منابع دیگر بسنجد. عربی بودن، و به طور خاص انساب، سبب شده تا دور از چشم صفوی شناسانی باشد که البته تعدادشان در ایران بسیار اندک است.
@jafarain1964

از نسل ناسخ التواریخ تا نسل نور السیره
امروز نخستین روز درس منابع تاریخ اسلام بود. به طور معمول روزهای اول شروع ترم، تعداد کمتری از دانشجویان به کلاس می آیند. با این حال کلاس ما تشکیل شد و پنج دانشجو حاضر بودند. بحث امروز در باره ای این نکته بود که تصور نسل ما از تاریخ اسلام، چه تفاوتی با تصور نسلهای قبلی دارد. این سوال، مبتنی بر مساله کتاب و منبع است، به این معنا که هر نسلی، برای خود تاریخ اسلام می نویسد، تواریخی که با منابعی که مثلا چهار یا پنج دهه قبل نوشته شده، متفاوت است. سابقا در ایران، تاریخ اسلام یک رشته تخصصی مطرح نبوده، اما مردم غالبا به تاریخ علاقه داشته اند. اکنون مساله این است که در دهه های بیست و سی شمسی، بعدها در دهه چهل و پنجاه و سپس دهه شصت و هفتاد، هر کدام متن های نوشته شده در تاریخ اسلام، نویسندگانی با سلایق ادبی و فکری مختلف هستند. ما دقیقا می توانیم زمان یک نوشته و متفکر آن را با تعلق خاطرش به وضع جاری و زمانه، تبیین کنیم. اگر ما به اطراف مشروطه برویم، یا نیمه دوم قرن سیزدهم هجری و حتی پیش از آن، باز همین مساله را داریم. نسل ناسخ التواریخ، یک نسل ویژه ای در نگارش و درک تاریخ اسلام است. در این بررسی سه نکته مهم در باره هر دوره هست. یکی این که با چه نثری نوشته شده ، دوم بر اساس چه منابعی نوشته شده و سوم با چه گرایشی نوشته شده است. ما می توانیم این پرسش را داشته باشیم که در دوره قاجاری، چه نوع کتابهایی در تاریخ اسلام نوشته شد. این مساله هم در باره کتابهای فراگیر و عمومی و هم آثاری که در باره بخش هایی از تاریخ اسلام نوشته می شده، مطرح است. روشن است که تعداد قابل توجهی اثر در دوره قاجاری در باره کربلا نوشته شده است، همین طور در باره امامان. گاهی هم آثاری عمومی در باره تاریخ اسلام. مانند همین پرسش و بررسی را برای دوره صفوی هم می توان کرد. البته دوره صفوی مانند دوره قاجار، می تواند به چند دوره فرعی تر تقسیم شود. اما فعلا در کل، بحث ما این است که توجه داشته باشیم، آثار تاریخی در هر دوره، نسبت به صدر اسلام، از نظر نثر و منابع و اندیشه، قابل بحث هستند. اگر شما دو قرن جلوتر بروید، یعنی دوره ایلخانی، آثاری در تاریخ اسلام نوشته شده که متناسب با همان دوره است. تاریخ اسلام رشید الدین فضل الله و نیز تاریخ اسلام حافظ ابرو و شماری دیگر، از این دست هستند. از نظر منابع تاریخ اسلام، ما باید توجه داشته باشیم که آنچه پیش از سقوط بغداد نوشته شده با آنچه بعد از آن هست، به کلی متفاوت است. بخش قابل توجهی از این مساله، به این مربوط می شود که بسیاری از منابع کهن تاریخ اسلام که تا حوالی قرن های پنجم و ششم استفاده می شد، از پس از حمله مغول از دسترس خارج شد. این خارج شدن تا دوره های اخیر که دوباره متون خطی بازیافت، تصحیح و نشر شده، ادامه داشت. به این معنا که ما تا پنج شش دهه قبل، به صورت عمومی، تواریخ اصلی صدر اسلام را در اختیار نداشتیم. بنابرین منابعی که نوشته می شد، از منابع دست چندم استفاده می کردند. این وضعیت در بسیاری از موارد هنوز هم ادامه دارد و بسیاری از افراد، همچنان و به جای این که از مآخذ اصلی استفاده کنند، از منابع دوره صفوی بهره گرفته به نوشتن تاریخ می پردازند. توجه پیدا کردن به نسخ قدیم خطی، معلول توجه یا نهضت تازه ای بود که از لحاظ منبع شناسی نسبت به آثار قدیم صورت گرفت و تاکنون ادامه دارد. برای بحث اصلی مان، و برای مثال، می توان اشاره به روضه الشهداء کرد که وقتی در حوالی 910 نوشته شد، منابعش، همان آثار مشهور دوره تیموری بود. این نکته که فقط از همان منابع استفاده کند طبیعی است، چون این منابع مورد نظر، در دسترس نویسنده بوده، و علاوه، از نظر نثر و تفکر هم، با مولفانش به هم نزدیک بوده اند. مجموعه در دوره تیموری، تاریخ اسلام به سبک و سیاق خاصی است و آثار آن شباهت کامل با دیگر داشته و کسانی که در آن فضای فکری زیست می کردند، آن آثار را می پذیرفتند و در نگارش آثار جدید هم استفاده می کردند. همین مثال، در دوره و روزگار ما هم صدق می کند. آثاری که در دهه شصت در تاریخ اسلام نوشته شد، از منابع مشخصی استفاده کرده و تحت تاثیر دیدگاه های مشخصی بود. ما به تدریج باید تفاوت منابع متفاوت را که متعلق به قرون مختلف است، بشناسیم و به خصوص نسبت به منابع دست اول و سبک و سیاق نگارش آنها، بحث کنیم. حالا نسل جدید، نسل نورالسیره ای هستند، یعنی ا زمنابعی استفاده می کنند که در نور السیره آمده است. با توجه به این که تولید این کتاب از نزدیک به دو دهه پیش است، و آثار فراوان دیگری از متون قدیم تصحیح و منتشر شده، باید بگوییم نسل نورالسیره از آن آثار کم تر استفاده می کنند. این مساله البته ارتباط نزدیکی با بحث ما ندارد اما از جهتی دیگر، در درس منابع، محل توجه است.
@jafarian1964

وقتی سفیر پرتغال، شاه صفوی را از کشف ینگه دنیا یعنی امریکا آگاه کرده است

یکی دو بار دیگر در این کانال، این نکته را مطرح کرده ام که دوست داریم بدانیم خبر کشف امریکا، چه زمانی به گوش ایرانیان رسیده است. همیشه از این نکته در تعجب بودم که چرا ما اطلاعاتی از دوره صفوی در این باره نداریم. کشف امریکا در سال 1492 میلادی (897ق) یعنی ده سال قبل از روی کار آمدن صفویان بوده است. بعد از آن، و طی دوره ای طولانی، نمایندگان دول اروپایی، به طور مداوم به ایران و نزد شاهان صفوی رفت و آمد داشتند. سوال این است که آیا هیچ کدام آنها گزارشی از کشف امریکا به سلاطین صفویان نداده اند? تاکنون نشانی در این باره نیافته بودم، ضمن آن که می دانیم در اواخر دوره صفوی، اجناسی از ینگه دنیا یعنی امریکا به ایران می آمده است.
امروز متنی را از دوره زندیه یافتم که خبر از گفتگوی یکی از سفرای پرتغال با شاهی از شاهان صفوی در باره کشف امریکا داشته است. این خبر بسیار جالب است و نشان می دهد که در این باره، میان سفرای اروپایی و شاهان صفوی، گفتگوهایی بوده است. نامی هم در این متن آمده باید در باره آن تحقیق کرد. به هر حال، به نظرم، خبر تازه ای از انعکاس خبر کشف امریکا در ایران دوره صفوی آن هم در زمان شاه اسماعیل است؛ زیرا چنان که در متن آمده ۳۵ سال از اتفاق کشف امریکا گذشته بوده است:

در زمان یکی از پادشاهان صفویه از جانب پرتکال ایلچی آمده بود که سی و پنج سال پیش، مَینوپا نام ، به خدمت پادشاه فرنگ آمد و گفت از روی علم نجوم و قول استادان، پیش ما معلوم شده که در جانب شمال مایل به مغرب، آبادانی هست، و صنفی از آدم که به نظر ما نرسیده است. اگر پادشاه مدد کند، این را بدست می توان آورد. پادشاه، کشتی با پانصد نفر آدم و آذوقه دو ساله به ایشان داد، و روانه دریا شدند. شش ماه و بیست و یک روز می رفتند و به خشکی نرسیدند، اهل کشتی بر آن مرد شوریدند. او مهلت سه روز خواست. از قضا چاشت روز سیم مرغان سفید که خوراک ایشان ماهی است نمایان شدند. گفتند تعیّش این مرغان بی خشکی محال است. چند روز دیگر رفتند. خشکی به نظر ایشان پیدا شد. چون بیرون آمدند، خلقی به نظر ایشان رسید. چون حیوانات درنده، برهنه و آلت حرب ایشان به غیر از سنگ چیزی نبود. و آن سنگ همه، پارچه های طلا و نقره بود. بعد از جنگ و محاربه چند روز، آنها را مطیع خود نمودند، و حاصل آنها جز طلا و نقره چیزی نبود، و گندم و جو ندیده و نشنیده بودند. و غذای ایشان میوه و گوشت حیوانات بود. بعده در آنجا قلعه ها ساختند و زراعت نمودند و نامش ینگه دنیا گذاشتند.
@jafarian1964

(ادامه طلب بالا)
تسلط اخباری گری در بخش علمی مانند نجوم این بود که آنها بتوانند روش منجمان قدیم را در سعد و نحس کنار گذاشته، و به جای آن سیستم تازه ای مبتنی بر روایات ایجاد کنند. این امر در مسأله تقویم، اهمیت یافتن روزهای سال و ماه و هفته، و نیز سعد و نحس خاص حدیثی و دینی خود را باید نشان می داد. در این بحث، نجوم علمی، کمتر مورد نیاز بود. حتی برخی از معلوماتی که در احادیث بود، و موافق با معلومات منجمان قدیمی نبود، بر آنها مقدم داشته شد. تصمیم بر آن بود تا در زمینه علم نجوم، متون تازه ای ایجاد شود که جای منجمان قدیم را که در دربارها و میان مردم بودند، بگیرد. همچنین به جای تقویم های روزانه منجمان قدیم، تقویم های ثابت شرعی درست شود که مبنای آن سعد و نحس ایام بر حسب شرع و حدیث بود. در این دوره، به تدریج اخبار، منبع مستقل علوم حتی از نوع طبیعی آن شد و این مسأله به مجادله میان منجمان و علمای اخباری شیعه منجر شد. در واقع «حکما» نماینده یک گروه و «اهل شرع» نماینده گروه دوم بودند. طبعا دولت صفوی در دوره اخیر، از «اهل شرع» حمایت می کرد، و آنها توانستند نوعی نجوم اسلامی ایجاد کنند.این حمایت را در رساله های فراوانی داریم.
نتیجه تسلط نگرش اخباری در ایجاد فضای دانشی جدید در این حوزه علمی خاص، یعنی نجوم، پدید آمدن، دهها عنوان کتاب در حوزه «اختیارات نجومی» بحث های تقویمی، و نوشته هایی در باره تقویم مذهبی بود که تقریبا غالب علمای بزرگ دوره اخیر صفوی، مانند آقا جمال خوانساری، محقق سبزواری، فیض کاشانی و علامه مجلسی دست به نگارش هایی در این زمینه ها زدند. کتاب اختیارات علامه مجلسی، یکی از پرنسخه ترین این آثار و موثرترین آنها برای تسلط یک نوع نگرش نجومی شرعی در مقابل جریان حکمایی است. این داستان در حوزه فلسفه هم در برخورد اهل شرع با حکما و متکلمان در همین دوره رواج داشت و رساله های فراوانی در نقد فلسفه و دفاع از نوعی کلام شرعی و حدیثی نوشته شد. (ما این روزها دقیقا این قبیل موارد را در حوزه کلام شرعی و طب تجربه می کنیم). من مقاله ای در باره اختیارات علامه مجلسی نوشته ام که این روزها منتشر خواهد شد.
علمای ما در این دوره، و در همین بحث نجوم، آن قدر غرق در اندیشه های خود بودند، که به رغم گذشتن بیش از دویست سال از کشفیات جدید نجومی، کلمه ای از آن نمی دانستند. در میان آثار علمای این دوره، حتی یک سطر هم نیافتم که اشاره به نجوم جدید باشد. ذهن آنها و پارادایم علمی ـ دینی حاکم، چنان سیطره ای بر آن ها داشت که با وجود صدها مسافر فرنگی در اصفهان که برخی اقامت های چند ده ساله داشتند، علمای این دوره کلمه ای از نجوم جدید نشنیده بودند. نمونه آن کتاب اختیارات علمای مجلسی است که با این که اعلم علمای این دوره است، اشارتی به این نظام کیهانی جدید ندارد. آنها حتی نیاز به نجوم قدیم را هم منکر بودند، و فکر می کردند از دل این احادیث، به اندازه کافی اطلاعات و دانشی وجود دارد که آنها برای مصارف اخلاقی و هدایتی جامعه دینی بتوانند از آن استفاده کنند. اگر این حرف و تحلیل درست باشد، می تواند ما را در فهمیدن این که چرا ما حتی الان هم قادر به درک درست علوم جدید نیستیم کمک کند.
بنده در باره متون نجومی ـ شرعی این دوره رساله مفصلی نوشته ام که ان شاءالله منتشر خواهد شد.
@jafarian1964

دلایل ضعف منابع تاریخ عاشورا از پس سه قرن نخست اسلامی

دوشنبه شب، یکم آبان 96، پس از نماز مغرب، در محل باشگاه اندیشه، در خیابان وصال، برای جمعی از حضار، سخنانی در باره منابع تاریخ عاشورا ارائه کردم. متن زیر خلاصه آن عرایض است که امیدوارم لابلای آن نکات تازه ای باشد.

علمی بودن منابع عصر اول
منابع عاشورا بسیار فراوان، متنوع و هر کدام نیازمند توضیح ویژه خود هستند، اما پیش از هر چیز باید آنها را طبقه بندی کرد. یکی از رایج ترین دسته بندی ها در منابع، این است که زمان نگارش هر کدام را معین کرده و پس از زمان بندی آنها به اعتبار تاریخ نگارش، به منابع دست اول و دوسته دوم، طبقه بندی کنیم.
اگر معیار زمان تألیف را در آثار تاریخی مربوط به کربلا در نظر بگیریم، می توانیم بر حسب قرن یا دوره های نزدیک به هم، به طبقه بندی آنها بپردازیم. مثلا آثار قرن دوم، یا سوم، و به همین ترتیب قرون بعد. هر دوره تاریخی می تواند دسته ای از منابع عاشورا را در خود جای دهد.
از نظر ویژگی های آثار از هر یک از این قرون، این امکان وجود دارد که برخی از آنها را در یک دوره تاریخی شامل از یک قرن تا سه قرن قرار دهیم. مثلا آثار نوشته شده در قرون نخستین اسلامی، برای مثال تا قرن سوم؛ سپس آثار ادوار بعد، برای مثال، قرن پنجم تا ششم، دوره ایلخانی و تیموری، و سپس آثار نگاشته شده در دوره صفوی یا قاجاری، یا پهلوی یا دوران پس از انقلاب. این تقسیم خوبی است و می توان در باره آن توضیح داد.
این ادوار، می تواند بر اساس شاخص های فکری، و نیز ویژگی های خود این آثار و تعریف آنها بر اساس آن ویژگی ها باشد. شاید رایج ترین ویژگی، (الف( استحکام علمی آنها از نظر درونی، و (ب) تسلط افکار خاص بیرونی در یک دوره تاریخی بر آنها باشد.
اما در باره نکته الف:
نخستین نکته مهم در این طبقه بندی، شناخت این دوره ها، از نظر سطح علمی دانش تاریخ است. اینکه دانش تاریخ، در آن مقطع، در چه سطحی بوده، چه روشی از نظر نگارش در آثار تاریخی داشته، و تا چه اندا زه تاریخ نگاری ما عالمانه بوده است. عالمانه بودن یک متن تاریخی هم، خود شاخص هایی دارد.
این را می دانیم که مسلمانان به مستند بودن نقلها، بیش از هر چیزی بها می دادند، با این حال، در پی آن بودند که از حادثه، گزارش دقیقی بدهند، گزارشی همه جانبه که بتواند روشنگر چگونگی حادثه، علل آن، ونیز آثار و نتایجش باشد. این نکته مهمی از نظر علمی بودن تاریخ است. نگارش آثاری قرص و محکم، مسند، آن گونه که مشتمل بر مواد اصلی یک رویداد تاریخی باشد.
نگارش های این مقطع، از نظر شکلی، مانند احادیث، و به صورت تقطیع شده عرضه شده و به رغم آن که در کل از نوعی تسلسل تاریخی برخوردار است، اما شکافهایی میان روایات دیده می شود. در مواردی چینش نقلها نیز سلیقه ای است، هرچند در مواردی، این سلیقه از پایه ای منطقی برخودار است که باید کشف کرد. دست کم باید روشی را در یک دوره تاریخی از نظر نگارش شناخت تا راحت تر بتوان در باره آنها قضاوت کرد. در میان نقاط قوت و ضعف، باید ارزیابی کرد که سطح علمی این آثار چه قدر است. آثار دوره های بعدی، از این علمیّت، کمتر برخودار هستند. البته خود این یک امتیاز است که اینها نزدیک حادثه هستند، و آثار دوره های، به دلیل دور بودن، اصولا ارزش علمی زیادی نمی توانند داشته باشند.
با همین معیار، اگر به تاریخ نگاری اسلامی در دوره هایی مانند ایلخانی ـ تیموری نگاه کنیم، نسبت به تغییر نگاه به ذکر سند و انداختن آنها، نگارش آثار سست گزارشی برگرفته از سایر متون و اغلب بدون ارجاع، نیز بی دقتی و غلبه نگاه داستانی بر نگارش ها می توان به عنوان برخی از ویژگی ها اشاره کرد.👇👇
@jafarian1964

☝️☝️
گزینش اخبار و غلبه تحلیل در منابع دوره های بعدی
نکته دوم، یعنی ب، مربوط به تأثیر جنبه های بیرونی، بر آثار است. غلبه افکار و اندیشه های خاص در این دوره های تاریخی منوط به شناخت طرز تفکر رایج میان مردم و عالمان است. برای مثال در دوره های ایلخانی ـ تیموری، به تدریج رنگ تصوف بر فرهنگ جامعه غلبه می کند. این رنگ، پیامدهایی در عرصه نگاه به تاریخ، تحلیل آن دارد. اثری مانند روضه الشهداء کاملا زیر سیطره تفکر عرفانی است. این البته جدا از رنگ ادبی اثر یاد شده است که خود بحث دیگری است و تسلط آن هم، منبع را از «علمی بودن» دور می کند.
در دوره های نخست، برای مثال در قرون نخستین اسلامی، چیزی به نام تحلیل تاریخی به صورت مستقل مورد نظر نیست، و گزارش اصل حادثه محور اصلی است. در این متن ها، جز در مواردی اندک، اغلب نمی توان گرایش راوی رابدست آورد، چرا که گویی هدف ثبت اصل حادثه بوده است. در این باره، بیش از همه مقایسه آن آثار با آثار ادوار بعد مهم هستند.
یک مسأله مهم در تفاوت میان دوره اول (سه قرن نخست اسلامی) با ادوار بعدی این است که تسلط نگرش ها در ادوار بعدی، رو به تزاید است، در حالی که در نسل اول، تقریبا کمتر است. می دانیم که در هر دوره، نقلهای مربوط به یک رویداد تاریخی، بسته به اهمیت آن برای نسل حاضر که شنونده و خواننده هستند، تفسیر خاص خود را دارد. بدون شک این امر روی نگارش اثر می گذارد، به طور کلی می توان گفت که هرچه به ادوار جدیدتری وارد شویم، فشار این تحلیل ها و تفسیرها بیشتر می شود. در مراحل بعدی، رکن «گزینش» از میان نقلهای قدیمی و در واقع غربالگری در آنها اتفاقی است که می افتد تا تحلیل یعنی تسلط نگرش های نویسنده بر آن رویداد راحت تر انجام شود. طبعا گزینش، یعنی استفاده از برخی از نقلهای مربوط به آن رویداد، ما را با محدودیت های بیشتری در منابع متأخر روبرو می کند. به عبارت دیگر، دوره نخست نگارش، اغلب از شمار بیشتری نقل برخودار بوده و هنوز بار تحلیلی زیادی بر آن سوار نشده است، در حالی که در دوره های بعدی، گزینش بیشتری صورت گرفته، و تحلیل ها افزایش می یابد. این تحلیل ها، بخشی در امتداد همان غلبه نگرش های خاص مانند آنچه در باره تصوف گفته شد، و البته می تواند ایدئولوژی های دیگر هم باشد، خواهد بود.
در زمان صفوی، مفهوم انقلاب بر ضد دولت صفوی، نامفهوم بوده و اصلا مورد توجه کسی نبود. طبیعی است که از عاشورا نظریه انقلابی استخراج نمی شود. در حالی که در دوره نزدیک به انقلاب، مسأله کاملا به عکس است. برای مثال تحلیلی که در آثار شریعتی یا صالحی نجف آبادی در باره عاشورا هست، دقیقا برای ایجاد انقلاب است. در دوره های اول تاریخی، اغلب این نوع تحمیل های فکری و ایدئولوژیک، نمودی ندارد. نهایت چیزی که هست، تأثیر نگره های مذهبی مانند نفوذ نوعی گرایش شیعی عراقی یا عثمانی است.
تحلیل های رایج در دوره های بعد، اغلب با نوعی گزینش از آن رویدادهای نقل شده در منابع اولیه، با تفسیرها و دیدگاه های رایج زمانه صورت می گیرد. به همین دلیل است که این کتابها، برای دوره ای خاص نوشته می شوند و عمرشان هم با پایان یافتن ارزش آن تحلیل ها به پایان می رسد و از محدوده عمومی خارج شده و موزه ای می شوند، در حالی که عمر منابع اولیه، هیچ گاه به پایان نمی رسد.
اغلب در باره این گزینش از میان گذشته، این نکته گفته می شود که آثار اولیه پر از تحریف هستند و ما باید روایات درست را بیاوریم! آنگاه برای انتخاب روایت درست، با استفاده از نگره حاکم بر اندیشه خود، دست به انتخاب می زنند و باقی اخبار مربوطه را تحریف شده عنوان می کنند. برخی هم به عکس آنها عمل می کنند.👇👇
@jafarian1964

آیا تشیع در حال زایش جدید است؟
در بحث از ادوار تاریخی تفکر شیعی، از این زاویه که این ادوار هر کدام ممیزات ویژه خود را داشته باشند، می توان پژوهشهای گسترده ای کرد. در باره ی برخی از این ادوار کارهایی انجام شده و بسته به وسعت ارجاعات، دقت در تحلیل، و نشانه شناسی، و نیز شناخت متن های موجود، آثار خوبی پدید آمده است.از این ادوار، گاه به نام «مکتب» یاد می شود، برای مثال مکتب حله، دوره و جایی که حالا کتابهای فراوانی در باره آن نوشته شده است. در باره مکتب نجف، پس از مکتب حله و پیش از عصر صفوی، کمتر کار شده و اصولا از قرن نهم هجری، اطلاعات و تحلیل های کمتری در اختیار است. در باره دوره صفوی، در دهه های اخیر، هم توسط فرنگی ها و هم کم و بیش ایرانی ها، کارهایی انجام شده است. دوره افشاریه و زندیه، به خصوص، و به طور کلی نیمه دوم قرن دوازدهم هجری، یکی از با اهمیت ترین دوره هاست که تقریبا کار مهمی در باره آن به لحاظ تصویر مکتب فکری شیعی، نشده است. همین طور دوره قاجار که کارهای انجام شده بیشتر به دلیل عدم استفاده از متن های موجود از این دوره ناقص و ضعیف است. شاید یکی از مهم ترین دوره ها، دوره سلطنت فتحعلی شاه (1211 ـ 1250) باشد. در این دوره، چهره های مهمی در این دوره برآمدند که در ایجاد شاخصه های جدیدی برای فکر شیعه موثر بودند. این مسأله هم در حوزه سنتی و جریان اجتهادی مطرح بود، و هم در افکار انقلابی و تازه که کوشید رنگ و روی تازه ای به تشیع بدهد. جریان میرزا محمد اخباری و شیخ احمد احسایی، نوآوری های زیادی داشتند. آنها با تکیه بر احادیث قدیمی که قرنها بود کمتر از آنها استفاده های ایدئولوژیک شده بود، سعی کردند بنای تازه ای بسازند. این که بعد از آنها، اندیشه ایجاد شده، به چه سمت و سویی پیش رفت، بحث دیگری است، اما این که اینها، در ساختن یک بنای تازه بر اساس نگرشی که می شود آن را «اخباری ـ عرفانی» نامید، تلاش کردند، و مولفه های کاملا تازه ای را البته به سبک غالیان قدیمی، بروز شده، وارد تفکر شیعی کردند، دوره تازه ای در تفکر شیعی است. شاید هانری کربن نخستین کسی بود که به طور سیستماتیک در تاریخ تفکر امامی به این جنبه ها توجه کرد و با نگرش پدیدارشناسانه خود، سعی کرد مذهب شیخی را که خروجی آن تلاشهای فکری بود، به عنوان محور تشیع ـ به زعم خود ـ معرفی کند. به نظر می رسد، نوآوری های عالمان دوره فتحعلی شاه، از نظر جریان شناسی و مکتب شناسی شیعی، و به عنوان یک تجربه در تاریخ تفکر امامی اهمیت زیادی دارد. هم خودش یک تجربه جالب است، و هم شناخت آن، الگویی است که می تواند ما را در شناخت ادوار دیگر هم کمک کند. تکیه بر تفکر محلی که میراث نیرومندی دارد، بازاندیشی در آن و استخراج عناصر فراموش شده، ترکیب های تازه میان مفاهیم برای تولید سنتزهای جدید، و همزمان، توجه به مناسبات فکر و اوضاع سیاسی، به تفکر ایجاد شده در آن دوره ویژگی خاصی بخشیده است. من فکر می کنم، الان هم ما در حال زایش جریان تازه ای در شیعه هستیم. برخی که سنتی تر هستند، در اندیشه دفاع از باورهای قبلی هستند [حالا زمان «قبلی» را باید مشخص کرد اما اینجا یعنی آنچه از قبل وجود داشته و نهادینه شده است]، و اینها همان محافظه کارانند که فکر می کنند باید به همان روال قبلی ادامه داد. اما کسانی هستند که با در پیش گرفتن یک روش انقلابی [فارغ از درستی و نادرستی، یعنی متفاوت و طرفدار تغییر سریع] در بازتولید جدید از میراث شیعه، با توجه به مناسبات فکر و اوضاع سیاسی و فضای حاکم بر جامعه، مکتب تازه ای را ایجاد کنند. این اتفاق به هر حال خواهد افتاد، اما این که اولا آینده این افکار و تولیدات چگونه خواهد بود، و این که توفیق شان در غالب آمدن و ایجاد یک گفتمان فراگیر چه اندازه است، باید منتظر ماند. اینها فارغ از این است که آنها را از نظرگاه درون دینی، درست بدانیم یا خیر. این تحولی است که در حال رخ دادن است. برخی دوست دارند فقط از زاویه درستی و نادرستی به این تحولات بنگرند، نگاه این نوشته این نیست. در این قبیل زایش ها، گاه یک نفر محور اصلی است در کنار محورهای فرعی و چند فرد دیگر، گاه مشارکت تعدادی از افراد، عامل زایش و بازتولید جدید است.اما مهم شناخت تمامی عناصری است که همزمان کمک می کند تا این زایش صورت گیرد. بسیاری دوست دارند، چشم خود را بر این تحولات ببندند و همه چیز را مثل قبل بپندارند. گرایش دینی این است که مرتب اثبات کند، آب از آب تکان نخورده و ما همان مطالبی را می گوییم که پیش از این گفته شده است.
@jafarian1964

از نگاه خطی و کلیشه ای به تاریخ معاصر و رجال آن پرهیز کنیم

اولین بار که تاریخ معاصر را خواندیم، درسهای دکتر حسن آیت بود که در تیراژ بسیار وسیع و گسترده با عنوان درسهایی از تاریخ معاصر ایران از قم منتشر شد. آن زمان، در باره تاریخ معاصر مطلب زیادی نمی دانستیم و بیشتر به تناسب تحولات روز، به بخش هایی از تاریخ گذشته ایران توجه می کردیم. از جمله توجه به مسائل جبهه ملی و ماجرای مصدق و کاشانی را همین آقای آیت و آقای مدنی فراهم کردند. حسن آیت شیفته مظفر بقایی بود و به همین دلیل کاملا ضد مصدق. ورق را برگرداند. مسائل مربوط به شیخ فضل الله هم کما بیش ذهن را معطوف به دوران مشروطه کرد، به طوری که ماجرای مشروطه را عمدتا از زاویه دخالت خارجی و رواج غربزدگی می نگریستیم و اصلا به میراث آخوند خراسانی و نائینی و دیگر علمای بلاد و روشنفکران مذهبی توجه نداشتیم. خود این بنده خدا در سال 64 رساله کوچکی بر اساس منابع تاریخ مشروطه در باره تحصن در سفارت انگلیس نوشتم! همان وقت ها، تاریخ دوره معاصر و نزدیک تر را آقای ابوالحسنی هم می نوشت. داستان نزدیک به انقلاب، عمدتا علیه شریعتی و حسینیه ارشاد، در چارچوب زندگی آقای مطهری توسط ایشان نوشته شد. یک طرف الحاد بود یک طرف دینداری. بعدها کارهای ایشان به دوره مشروطه هم سرایت کرد. حکایات تاریخی متعدد را که با زحمت بدست می آورد، سوراخ می کرد، نخی از داخل آنها عبور می داد، و همه را دسته بندی می کرد و کلیشه می ساخت. شاید واکنشی به آدمیت که او هم در تاریخنگاری دنبال رگه های الحاد می گشت. فرقی میان آنها نبود. او هم همه را به هم گره می زد تا یک تصویر الحادی از روشنفکری ایران بدهد. امتداد تاریخ نگاری خطی با همان مدل آیت، بیش از همه در کتاب تاریخ معاصر دبیرستان بود. مقاطع خاص، آدم های خاص و برش های ویژه از تاریخ معاصر انتخاب، با تحلیل های ویژه عرضه می شد. یک بار هم که در سال 66 یا 67 غوغایی سر بحث مشروطه در این کتاب پیش آمد. جنگ بر این که بالاخره سید عبدالله بهبهانی بالای منبر قلیان کشید یا نه. این که به روحانیت توهین شده است. کتاب یاد شده این بار با اصلاحات عجیب تر، یکسره طی دو دهه چاپ می شد، و آخرین ورژن را هم کسی نوشت که اصلا مورخ نبود. مقاطع مهم تاریخ ایران، از تنباکو، مشروطه، کودتای 1299، سقوط رضاشاه، نهضت ملی، پانزدهم خرداد، و انقلاب اسلامی با تفسیری یک دست و در قالب های مشخص پیش می رفت. در این میان، چند چهره سیاه و سفید مهم یا مهم شده بودند که همه چیز با آنها سنجیده می شد. از مشروطه تا انقلاب اسلامی. قالب ها و کلیشه هایی وجود داشت که هر کسی را می شد در خط فلان شخصیت تاریخی دانست، و مثال زد و تکلیفش را یکسره کرد. چون آن شخصیت تبدیل به یک کلیشه شده بود. درست همان طور که در باره تاریخ اسلام هم همین کار را کرده بودیم و می کردیم. هر کسی ممکن بود، طلحه و یا زبیر باشد، درست همان طور که ممکن بود، شیخ فضل الله یا شیخ ابراهیم زنجانی باشد. مصدق و کاشانی جایشان از سال 58 تا 61 عوض شد. هرچه و هرکجا به نام مصدق بود، تبدیل به نام کاشانی شد. این تغییر دنبال همان داستانی بود که آیت در درسهایی از تاریخ معاصر خود که هزاران نسخه آن را انتشارات جامعه مدرسین در قم منتشر کرد، عرضه کرده بود. حالا سالهاست که دیگر اسم آیت به کلی از تقویم ایران حذف شده و دیگر کسی یادی از او نمی کند. اما میراث او و افراد مشابه آن، و افکار خودمان که در دل آن رشد کردیم، در ذهن و فکر جامعه مان مانده است. اکنون که چهل سال گذشته، متوجه شدیم که آن کلیشه ها خیلی اساسی نداشته است. ما مطالعات درست و کاملی در باره بسیاری از آن افراد نداشتیم. با گسترش این مطالعات دریافته ایم که آن آدمها، خیلی هم و آن طور که ما فکر می کردیم، بد یا خوب نبوده اند. ما تاریخ را سیاسی کردیم و از سودمندی آن کاستیم.ما که می گویم بیشتر تاریخ نگاری معاصر از چپ و راست آن چنین است و حدس می زنم اصلش هم از لحاظ روش، کار کمونیستهاست. در شرایط روز هم همین تجربه کردیم، خیلی آدمها در خیلی از دوره های هم عصر ما خوب بودند، حالا با تبلیغات چهره شان خراب شده است. یک وقتی هاشمی رفسنجانی، چنان مقدس بود که کسی بدون اجازه او آب نمی خورد، و درست یک وقت دیگر، چنان شد که فلان مرکز اسناد، مأموریت یافت چندین کتاب علیه او بر اساس منابع تاریخی متقن مانند کیهان بنویسد. مستند برای او می سازیم که دیگران را لجن مال کنیم که مثلا در خط او هستند. طبعا آینده هم بستگی دارد که ما چه کلیشه ای از او داشته باشیم. در کلیشه سازی استادیم. راستش، صدها چهره موثر در تاریخ و فرهنگ و سیاست ایران از مشروطه به این طرف بوده است که باید این بار، از نو در باره آنها مطالعه کنیم. نگاه سیاه و سفید مطلق را کنار بگذاریم و با دقت و یک بینش منطقی در باره آنها مطالعه کنیم. کسی از خواندن ضرر نمی کند.
(ادامه در بخش بعدی) 👇👇👇
@jafarian1964

تجربه همکاری و همراهی روحانیت با فتحعلی شاه قاجار

داستان حضور روحانیت در کنار حکومت ها، و به صورت رسمی، از دوره صفوی آغاز شد. این همراهی، از زمان کرکی (م 940) جدی شد و در تمام حکومت دویست و بیست و اندی ساله صفوی (تا سال 1135) با شدت و ضعف ادامه داشت. ممکن است کسانی از گفتن این که علمای بزرگ شیعه با شاهان صفوی همراهی می کردند، خوششان نیاید، یا بخواهند توجیهاتی ارائه دهند که اشکالی هم ندارد، اما این یک واقعیت عینی است که تاریخ این دوره گواه آن است.
با سقوط دولت صفوی توسط افاغنه قندهاری و طبعا سنی، همکاری علما با دولت جدید که عمرش فقط هفت سال طول کشید، قطع شد، و نه تنها قطع که بسیاری از موقوفات از بین رفت، موقوفاتی که ممر درآمد علما و مدارس دینی بود. علما در این دوره، وضع بسیار بدی داشتند و کسان زیادی از اصفهان به شهرهای دیگر و بسا عتبات رفتند.
وقتی نادرشاه، دولت اشرف افغان را در سال 1142 در زرقان فارس به طور کامل از بین برد، به دلایل نظامی و نیز فکری، تمایل زیادی به همکاری با علما نداشت. البته برای ایجاد اتحاد میان سنی و شیعه، از شماری از علما استفاده کرد. در این زمینه، کسانی از علما هم همراهی کردند برخی هم کشته شدند.
نادر در 1160 کشته شد، و آن وقت بود که باز ایران ضعیف شده، اما از مدتی، و بار دیگر با قدرت کریم خان زند تا حدی احیاء شد. علما بیشتر درعتبات بودند و فعالیت کمی در ایران داشتند. در این زمینه، تجربه مهمی از همکاری میان علما و دولت زندیه نداریم. گو این که شماری از علما در شهرها عنوان شیخ الاسلامی و قاضی داشتند.
با روی کار آمدن قاجار، البته با گذر از مرحله نخست زمان آقا محمد خان که دولت قاجاری را تأسیس کرد اما به حکومت داری نرسید و در 1211 کشته شد، عصر جدیدی در همکاری آغاز می شود. عمده این همکاری در دوره برادرزاده او فتحعلی شاه است که به جای وی به سلطنت رسید.
دوره سلطنت فتحعلی شاه قاجار از 1211 تا 1250 یک دوره چهل ساله است که از بسیاری از جهات، شبیه دوره صفوی است. یک دوره کاملا مذهبی و استوار بر دو ستون سلطنت و دین. علمای برجسته و مراجع، در ایران و عراق، به حمایت از دولت برخاستند، به خصوص در دوره ای که او مشغول نبرد با روسها بود. مسائل مربوط به رابطه علما و فتحعلی شاه بسیار زیاد است و یک تاریخ مفصل می خواهد، چنان که در باره آن حرف و حدیث فراوان است. به نظرم، بسیاری از منابع آن هنوز چاپ هم نشده است.
فتحعلی شاه از نظر دینی و مذهبی، شبیه به شاه سلطان حسین بود، هرچند و به احتمال، از نظر سیاسی، با تجربه تر و آدم متفاوتی بود. بماند که همه اهل حرمسرا بودند. این زمان، زمان ظهور مراجع بزرگ اصولی بود، با این حال، به طور کلی روحانیون از اخباری و اصولی با یکدیگر درگیر بودند و فتحعلی شاه، باید توازنی میان آنها برقرار می کرد. سرجمع آنها داد و ستد خوبی با فتحعلی شاه داشتند.
در این دوره، علما مردم را به حمایت از شاه فرا می خواندند و در این باره موضع رسمی داشتند، فتحعلی شاه هم با آنان سخت مهربان بود و به علاقه و میل آنها در ترویج دینداری اقدام می کرد. دوره فتحعلی شاه، از نظر همکاری علما با سلطنت، یک دوره بسیار ممتاز در تمام دوره قاجار است.
در دوره فتحعلی شاه، ادبیات علما در رابطه باهمکاری با دولت ها که از زمان نادر قدری تغییر کرده بود، دوباره نیرومند شد. در کتابهای زیادی از فتحعلی شاه دفاع و حمایت شد. دانستن این مطالب، برای تاریخ روحانیت بسیار مهم است. ادبیاتی که رواج یافت و بنیادش از دوره صفوی بود، در درون جامعه روحانیت به طور کامل نهادینه شد.
این روزها نسخه ای از اصول العقاید الدینیه، محمد جعفر شریعتمدار استرآبادی طهرانی را که در اصفهان بوده، می دیدم. در مقدمه، از فتحعلی شاه و عصر او ستایش زیادی کرده است. وی از علمای درجه اول نیست، اما آثار متعددی از او برجای مانده است.
او در این رساله، از اسلام و پیامبر (ص) و امامان (ع) شروع کرده و از ستایش کسانی در روایات یاد می کند که با این که زمان آن حضرت را درک نکرده اند، به دین وفادار مانده اند. سپس می شاکر است که خداوند «ما را در عصری قرار داده که اسلام ظاهر است و تقیه از برای ما نیست، و این نعمت در عصر هیچ یک از ائمه ع نیز اتفاق نیفتاده است».
آنگاه از «پادشاه والاجاه و وزراء و ارکان دولت و عساکر» یاد می کند که «تمامی از شیعیان و محبان و اهل ایمان می باشند». سپس می نویسد: «لله الحمد در این عصر پادشاه والاگهر و شاهنشاه بلند اختر، شاه جم جاه ... عدل گستر رواج دهنده مذهب اثنا عشر علیهم صلوات الله الملک الاکبر، غلام با اخلاص امیر المومنین حیدر» بر ما حکومت می کند. سپس او با القاب فراوان دیگر یاد کرده و می گوید «از طلعت نیکویش آثار تشیع ظاهر» شده است.
(ادامه را پایین ملاحظه فرمایید)👇👇

دلایل ضعف منابع تاریخ عاشورا از پس سه قرن نخست اسلامی

دوشنبه شب، یکم آبان 96، پس از نماز مغرب، در محل باشگاه اندیشه، در خیابان وصال، برای جمعی از حضار، سخنانی در باره منابع تاریخ عاشورا ارائه کردم. متن زیر خلاصه آن عرایض است که امیدوارم لابلای آن نکات تازه ای باشد.

علمی بودن منابع عصر اول
منابع عاشورا بسیار فراوان، متنوع و هر کدام نیازمند توضیح ویژه خود هستند، اما پیش از هر چیز باید آنها را طبقه بندی کرد. یکی از رایج ترین دسته بندی ها در منابع، این است که زمان نگارش هر کدام را معین کرده و پس از زمان بندی آنها به اعتبار تاریخ نگارش، به منابع دست اول و دوسته دوم، طبقه بندی کنیم.
اگر معیار زمان تألیف را در آثار تاریخی مربوط به کربلا در نظر بگیریم، می توانیم بر حسب قرن یا دوره های نزدیک به هم، به طبقه بندی آنها بپردازیم. مثلا آثار قرن دوم، یا سوم، و به همین ترتیب قرون بعد. هر دوره تاریخی می تواند دسته ای از منابع عاشورا را در خود جای دهد.
از نظر ویژگی های آثار از هر یک از این قرون، این امکان وجود دارد که برخی از آنها را در یک دوره تاریخی شامل از یک قرن تا سه قرن قرار دهیم. مثلا آثار نوشته شده در قرون نخستین اسلامی، برای مثال تا قرن سوم؛ سپس آثار ادوار بعد، برای مثال، قرن پنجم تا ششم، دوره ایلخانی و تیموری، و سپس آثار نگاشته شده در دوره صفوی یا قاجاری، یا پهلوی یا دوران پس از انقلاب. این تقسیم خوبی است و می توان در باره آن توضیح داد.
این ادوار، می تواند بر اساس شاخص های فکری، و نیز ویژگی های خود این آثار و تعریف آنها بر اساس آن ویژگی ها باشد. شاید رایج ترین ویژگی، (الف( استحکام علمی آنها از نظر درونی، و (ب) تسلط افکار خاص بیرونی در یک دوره تاریخی بر آنها باشد.
اما در باره نکته الف:
نخستین نکته مهم در این طبقه بندی، شناخت این دوره ها، از نظر سطح علمی دانش تاریخ است. اینکه دانش تاریخ، در آن مقطع، در چه سطحی بوده، چه روشی از نظر نگارش در آثار تاریخی داشته، و تا چه اندا زه تاریخ نگاری ما عالمانه بوده است. عالمانه بودن یک متن تاریخی هم، خود شاخص هایی دارد.
این را می دانیم که مسلمانان به مستند بودن نقلها، بیش از هر چیزی بها می دادند، با این حال، در پی آن بودند که از حادثه، گزارش دقیقی بدهند، گزارشی همه جانبه که بتواند روشنگر چگونگی حادثه، علل آن، ونیز آثار و نتایجش باشد. این نکته مهمی از نظر علمی بودن تاریخ است. نگارش آثاری قرص و محکم، مسند، آن گونه که مشتمل بر مواد اصلی یک رویداد تاریخی باشد.
نگارش های این مقطع، از نظر شکلی، مانند احادیث، و به صورت تقطیع شده عرضه شده و به رغم آن که در کل از نوعی تسلسل تاریخی برخوردار است، اما شکافهایی میان روایات دیده می شود. در مواردی چینش نقلها نیز سلیقه ای است، هرچند در مواردی، این سلیقه از پایه ای منطقی برخودار است که باید کشف کرد. دست کم باید روشی را در یک دوره تاریخی از نظر نگارش شناخت تا راحت تر بتوان در باره آنها قضاوت کرد. در میان نقاط قوت و ضعف، باید ارزیابی کرد که سطح علمی این آثار چه قدر است. آثار دوره های بعدی، از این علمیّت، کمتر برخودار هستند. البته خود این یک امتیاز است که اینها نزدیک حادثه هستند، و آثار دوره های، به دلیل دور بودن، اصولا ارزش علمی زیادی نمی توانند داشته باشند.
با همین معیار، اگر به تاریخ نگاری اسلامی در دوره هایی مانند ایلخانی ـ تیموری نگاه کنیم، نسبت به تغییر نگاه به ذکر سند و انداختن آنها، نگارش آثار سست گزارشی برگرفته از سایر متون و اغلب بدون ارجاع، نیز بی دقتی و غلبه نگاه داستانی بر نگارش ها می توان به عنوان برخی از ویژگی ها اشاره کرد.👇👇
@jafarian1964

☝️☝️
گزینش اخبار و غلبه تحلیل در منابع دوره های بعدی
نکته دوم، یعنی ب، مربوط به تأثیر جنبه های بیرونی، بر آثار است. غلبه افکار و اندیشه های خاص در این دوره های تاریخی منوط به شناخت طرز تفکر رایج میان مردم و عالمان است. برای مثال در دوره های ایلخانی ـ تیموری، به تدریج رنگ تصوف بر فرهنگ جامعه غلبه می کند. این رنگ، پیامدهایی در عرصه نگاه به تاریخ، تحلیل آن دارد. اثری مانند روضه الشهداء کاملا زیر سیطره تفکر عرفانی است. این البته جدا از رنگ ادبی اثر یاد شده است که خود بحث دیگری است و تسلط آن هم، منبع را از «علمی بودن» دور می کند.
در دوره های نخست، برای مثال در قرون نخستین اسلامی، چیزی به نام تحلیل تاریخی به صورت مستقل مورد نظر نیست، و گزارش اصل حادثه محور اصلی است. در این متن ها، جز در مواردی اندک، اغلب نمی توان گرایش راوی رابدست آورد، چرا که گویی هدف ثبت اصل حادثه بوده است. در این باره، بیش از همه مقایسه آن آثار با آثار ادوار بعد مهم هستند.
یک مسأله مهم در تفاوت میان دوره اول (سه قرن نخست اسلامی) با ادوار بعدی این است که تسلط نگرش ها در ادوار بعدی، رو به تزاید است، در حالی که در نسل اول، تقریبا کمتر است. می دانیم که در هر دوره، نقلهای مربوط به یک رویداد تاریخی، بسته به اهمیت آن برای نسل حاضر که شنونده و خواننده هستند، تفسیر خاص خود را دارد. بدون شک این امر روی نگارش اثر می گذارد، به طور کلی می توان گفت که هرچه به ادوار جدیدتری وارد شویم، فشار این تحلیل ها و تفسیرها بیشتر می شود. در مراحل بعدی، رکن «گزینش» از میان نقلهای قدیمی و در واقع غربالگری در آنها اتفاقی است که می افتد تا تحلیل یعنی تسلط نگرش های نویسنده بر آن رویداد راحت تر انجام شود. طبعا گزینش، یعنی استفاده از برخی از نقلهای مربوط به آن رویداد، ما را با محدودیت های بیشتری در منابع متأخر روبرو می کند. به عبارت دیگر، دوره نخست نگارش، اغلب از شمار بیشتری نقل برخودار بوده و هنوز بار تحلیلی زیادی بر آن سوار نشده است، در حالی که در دوره های بعدی، گزینش بیشتری صورت گرفته، و تحلیل ها افزایش می یابد. این تحلیل ها، بخشی در امتداد همان غلبه نگرش های خاص مانند آنچه در باره تصوف گفته شد، و البته می تواند ایدئولوژی های دیگر هم باشد، خواهد بود.
در زمان صفوی، مفهوم انقلاب بر ضد دولت صفوی، نامفهوم بوده و اصلا مورد توجه کسی نبود. طبیعی است که از عاشورا نظریه انقلابی استخراج نمی شود. در حالی که در دوره نزدیک به انقلاب، مسأله کاملا به عکس است. برای مثال تحلیلی که در آثار شریعتی یا صالحی نجف آبادی در باره عاشورا هست، دقیقا برای ایجاد انقلاب است. در دوره های اول تاریخی، اغلب این نوع تحمیل های فکری و ایدئولوژیک، نمودی ندارد. نهایت چیزی که هست، تأثیر نگره های مذهبی مانند نفوذ نوعی گرایش شیعی عراقی یا عثمانی است.
تحلیل های رایج در دوره های بعد، اغلب با نوعی گزینش از آن رویدادهای نقل شده در منابع اولیه، با تفسیرها و دیدگاه های رایج زمانه صورت می گیرد. به همین دلیل است که این کتابها، برای دوره ای خاص نوشته می شوند و عمرشان هم با پایان یافتن ارزش آن تحلیل ها به پایان می رسد و از محدوده عمومی خارج شده و موزه ای می شوند، در حالی که عمر منابع اولیه، هیچ گاه به پایان نمی رسد.
اغلب در باره این گزینش از میان گذشته، این نکته گفته می شود که آثار اولیه پر از تحریف هستند و ما باید روایات درست را بیاوریم! آنگاه برای انتخاب روایت درست، با استفاده از نگره حاکم بر اندیشه خود، دست به انتخاب می زنند و باقی اخبار مربوطه را تحریف شده عنوان می کنند. برخی هم به عکس آنها عمل می کنند.👇👇
@jafarian1964