رسول جعفریان

اما دانش: در ارتباط با دانش، باید گفت، اصولا در دوره صفوی، یک معضل مهم، نبودن چاپ در ایران بود. با این حال آنچه به صورت سنتی کار انتقال علم را انجام می داد، علما، مدرسه، و نسخه خطی و نظام آموزشی از نظر شکل و محتوا بودند. در دوره صفوی، نسخه خطی به وفور تولید می شد و در اختیار بود. شمار فراوان نسخ خطی، آن چه تاکنون باقی مانده، حاکی از آن است که در دوره صفوی اهمیت و اعتنای زیادی به آن می شده است. با این حال، پیشرفت علم تنها به شرایطی که در یک مقطع خاص برای آن فراهم می آوریم نیست. پیشرفت علم، مدیون سنت های علمی و آموزشی و دانسته ها و آموخته ها و باورهایی است که همه آنها باید در مسیری قرار گیرد که بتواند علم را توسعه دهد. فلسفه، فلسفه دین، کتب اخلاقی و اجتماعی، باورهای مذهبی، و نیز سیاست های آموزشی که توسط علما اعمال می شود، و آن هم خود محصول روندی است طولانی که بر مسیرپیشرفت علم حاکم است، همه و همه در امر توسعه علمی نقش دارد. به نظر می رسد در دوره صفویه، آنچه که حکومت از مدرسه و وقف و دادن اعتبار به علم و عالم و علما لازم بوده داشته اما فضای ذهنی که برگرفته از آموخته ها و روش های پیشین بوده، آماده گی نداشته است. برای مثال، ما یقین داریم هزاران فرنگی که به اصفهان رفت و آمد داشتند، و این از پایتختی این شهر تا اواخر دوره صفوی است، از دانش های نوین در غرب آگاهی داشتند، اما مع الاسف چیزی از این آگاهی ها به عالمان ایرانی انتقال نیافته است. پرسش این است که چرا؟ آنها نخواستند یا اینان راه ندادند؟ هر چه هست این مشکل، حتی در ارتباط با چاپ هم صورت گرفته و هیچ تلاشی برای توسعه این فن که می توانست نقش اول را در توسعه علم ایفا کند، صورت نگرفته است. متاسفانه تاکنون دیده نشده است که از این قبیل متون علمی که در اروپا منتشر می شده، اثری در آثار مولفان این دوره گذاشته شده و از آنها یادی شده یا به آنها ارجاعی صورت گرفته باشد. تنها حوزه مباحثات دینی را باید استثناء کرد که کشیشان مسیحی به دلیل تلاش برای ترویج مسیحیت، آثاری در این باره به اصفهان آورده و در اصفهان نیز کسانی علیه آنها مطالبی می نوشتند.
آنچه در دوره صفوی از علم و دانش وجود داشت، میراثی بود که از عصر پیش از آن از هرات و شیراز به ارث به آن رسیده بود. بخش فقهی آن هم از حله بود. اما علومی مانند نجوم، ریاضی، موسیفی و به ویژه طب، در قالب همان اصول پیشین یا به اصطلاح بر اساس همان نظام و پارادایمی که از پیش از آن وجود داشت پیش می رفت.
@jafarian1964

گفتگوی علم و دین در باره حدیث ذباب (مگس)

داستان علم و دین در میان ما مسلمانان، از لحاظ اصول، نقاط مشترک با آنچه در اروپا میان علم و دین گذشت دارد، اما از برخی جهات، با مسیری که در اروپا بر آن گذشت متفاوت است. هرچه هست، داستانی است که تاثیر زیادی در وضعیت علمی و دینی ما داشته و دارد و لازم است در این زمینه مروری بر آنچه گذشته داشته باشیم.
بخشی از این داستان این است که علم جدید، به لحاظ روش و محتوا، در برخورد با فرهنگ دینی ما مواجه با چالش هایی شد که حاصل آن پدید آمدن لرزه هایی در فرهنگ ایرانی ما شد. وقتی در میان متون دینی ما ـ در اینجا یعنی آنچه به نام دین عرضه و در ذهن ها تثبیت شده ـ نقلی و مطلبی بود که با روش علم جدید یا داده های آن سازگار نبود، به طور طبیعی نزاعی در می گرفت. در این میان، ما ، یا باید طرف علم را می گرفتیم یا طرف آنچه به نام دین میان ما وجود داشت. البته ممکن بود توجیهاتی هم دست و پا کرده وجه جمعی میان آنها درست می کردیم.
در این زمینه به تناسب مواردی که پیش می آمد، برخوردهای متفاوتی داشتیم. گاهی داشت های پیشین را رد می کردیم و تسلیم علم ـ و در اینجا خصوص مواردی که حاصل علوم تجربی است منظور است ـ می شدیم. استدلال ما در اینجا، مثلا اگر مستمسک بحث یک حدیث بود، این بود که مثلا سند آن درست نیست یا مضمونش با عقل سازگاری ندارد و مواردی نظیر اینها.
اما در مواردی، و کسانی، مقاومت کرده، علم جدید را دروغ دانسته و با انواع استدلالها که همان استدلالها نیز جالب و خواندنی است، به رد داده های علم می پرداختند. از جمله می گفتند اینها فرضیه بوده و هنوز اثبات نشده است. همه آگاهیم که از این دست اظهارات فراوان است. در مواردی هم، می کوشیدیم راه حلی میانی بیایم. این امر مورد به مورد متفاوت بود، اما هرچه بود، از لحاظ کلی، نشأت گرفته از نگاهی بود که می خواست، راهی میان اینها بیابد.
به هر حال، از یک سو اعتماد به متون دینی بود، و از سوی دیگر، علم در حال ترقی و رشد بود و به سادگی می شد آثار آن را در زندگی روزمره خود و دیگران دید. البته، این که غرب موجد این علوم بود، عاملی برای ورود این موارد و بحث ها به مسائل فرهنگی و تمدنی نیز می شد. دشمنی طولانی غرب با اسلام از جنگهای صلیبی و بعدها استعمار، نوعی سوء ظن را نسبت به غرب ایجاد کرده بود. بالاخره علم جدید هم بخشی از غرب بود و به راحتی می شد، آن هم در قالب ادب خطابی، وضع آن را با وضع جنگهای صلیبی و استعمار گره زده و محکومش کرد. کم نبودند افرادی که طی دو قرن گذشته این قبیل استدلالها را مطرح می کردند و هنوز هم می کنند. یک داستان جالب: یکی از بستگان نزدیک بنده، هفته قبل سکته کرد، و پس از انژیوگرافی مقرر شد قرص هایی را بخورد تا خون در رگهای وی لخته نشود. دکتر گفته بود سه ماه اول، حتما نوع امریکایی یا خارجی آن را بخورد. اما ایشان که تربیت شده، تفکر خودی و سنتی است، حاضر به استفاده از آن نشد تا اینکه امروز یعنی پس از ده روز، دوبار سکته کرده و بستری شد. استدلال وی این بود که این امریکایی ها با این قرص ها می خواهند ما را نابود کنند!
این مثال را از این بابت عرض کردم که حتی در روزگار ما هم این احساس به صورت نیرومند در میان مردم ما وجود دارد.
اما بحث فقط دشمنی با غرب نبود، بلکه اعتماد به نفس ما و داشت های ما که به هر حال دینی بودند، اجازه نمی داد به سادگی دست از آنها برداریم. ما راه های دیگری هم رفتیم. در مواردی، این موارد را معجزه دانسته و شروع به کاوش علمی (اینجا یعنی مطالعه همان آثار فرنگی ها) کردیم تا نشان دهیم، آنچه در متون ما آمده است، چیزی جز معجزه های علمی نیست و حالا حالا طول می کشد که غرب آنها را درک کند! اگر بخواهیم از این دست مطالب میان مسلمانان بیابیم، هزاران صفحه را می توانیم سیاه کنیم.
به اصل بحث برگردیم. اشاره کردم مقصودم از داشت های دینی، همه آن چیزهایی است که رنگ تقدس دینی به خود گرفته است. چون می خواهم نمونه خاصی را مثال بزنم، زیاد در این باره بحث نمی کنم.
مثال خاصی که در این باره بتواند راهگشای این بحث باشد، حدیثی است که بخاری و منابع دیگر از قول ابوهریره و حتی برخی از صحابه دیگر (که به نظر من همه باید از ابوهریره گرفته باشند) نقل کرده اند.
این روایت که به حدیث ذباب معروف است، در باره مگس و متن آن این است:
حَدَّثَنِي عُتْبَةُ بْنُ مُسْلِمٍ، قَالَ: أَخْبَرَنِي عُبَيْدُ بْنُ حُنَيْنٍ، قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا هُرَيْرَةَ- رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُ- يَقُولُ: قَالَ النَّبِيُّ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَ سَلَّمَ: «إِذَا وَقَعَ الذُّبَابُ فِي شَرَابِ أَحَدِكُمْ، فَلْيَغْمِسْهُ، ثُمَّ لِيَنْزِعْهُ‏، فَإِنَّ فِي إِحْدَى جَنَاحَيْهِ دَاءً، وَ الْأُخْرَى شِفَاءً». (صحیح بخاری: 5/315).
@jafarian1964

تخریب دانش تجربی در کتاب جامعه شناسی 2 آموزش و پرورش برای کلاس یازدهم

آموزش و پرورش چه قدر کار خوبی کرده است. کتابهای درسی خود را به صورت پی دی اف روی وبسایت Talif.sch.ir گذاشته و شما می توانید آنها را دانلود کرده و مطالعه کنید. هوس کردم، جامعه شناسی 2 را که مربوط به پایه یازدهم، دوره متوسطه و چاپ سال 1396 است ملاحظه کنم. فصل های متنوعی داشت. فصل دوم آن فرهنگ معاصر غرب و نظام نوین جهانی بود. صفحات 36 ـ 43. اول فکر کردم این بخش را مرحوم فردید نوشته است. از قدیم با این مبانی آشنا بودم. همانها که از سی سال پیش هم در آموزش پرورش با حضور دو دهه ای بلکه بیشتر آن استاد عزیز در سازمان پژوهش و تدوین کتابهای درسی بود. بعد که اسامی مولفین را دیدم، آن مقدار که شناختم، متوجه شدم که دقیقا همان خط است. معلوم است این دولت جدید، حتی به اندازه سر سوزنی در این چهار سال، بر این امور نظارتی ندارد. آنچه به آن علاقه داشتم این بود که در تعریفی که از غرب شده، از دانش جدید چه گفته شده است. جملات کوتاه، کوبنده و از سر تا ته غرب را نجس وبحران زده، دنیاگرا و ضد ارزشهای انسانی معرفی کرده است. حتی علم جدید هم که تیتر یکی از بخشهاست، البته با عنوان «روشنگری و علم جدید» و دقیقا همان مبانی فردیدی، یک کلمه از «علم جدید» و ستایش آن، در آن نیست که به عکس است. البته انبیاء هم روشنگرند، این را گفته تا شما تصور نکنید با کلمه روشنگری دشمن هستید. اما بلافاصله با همان گفتمان پیش از آن در این که غرب همه اش بی دینی است، نفی وحی است، رویکرد دنیوی است، و... یک سره این عبارات تکرار شده است. پس علم جدید کجاست؟ ما چطور به بچه هایمان لااقل همان مبانی صد و پنجاه سال قبل سید جمال را بگوییم که علم چیز خوبی است؟ این هم نیست، به عکس، علم تجربی جدید، «علم تجربی سکولار» است. یعنی دانش فیزیک و شیمی هم سکولار می شود. جای مرحوم سید منیرالدین و اخیرا آقای میرباقری خالی که بحث تراکتور سازی اسلامی هم به میان آید. در باره علم تجربی می گوید: «این نوع علم، توان داوری در باره ارزشها و آرمانهای انسانی را ندارد» بنابر این باید علمی را یعنی نوعی فیزیک و شیمی درست کنیم، که بتواند ارزشهای انسانی و الهی را نشان دهد. وقتی این تعریف از علم در ذهن صدها هزار دانش آموز بیاید، چه رغبتی به علم جدید خواهد بود؟ آیا شما دانشی در حوزه علوم تجربی دارید که به قول خودتان سکولار نباشد، یا در دانشگاه همه اش باید علم و دانش جدید آمده از آن طرف آب را تدریس کنید. به نظرم این کتاب، و این بخش آن، نوعی نفرت پراکنی علیه دانش جدید است، و اگر کسی در هر مقامی در مملکت از علم و ا همیت آن می گوید، بداند که با این روشها، هیچ گاه علم ترقی نخواهد کرد. فرهنگستان علوم و ریاست محترم آن هم بداند که با این رویه، ول معطل است و بهتر است فرهنگستان را هم به محلی برای تبدیل علوم تجربی سکولار به علوم تجربی ارزشی تبدیل کند. البته من هم با این شعارها آشنا هستم. ما می خواهیم علومی داشته باشیم که الهی باشد .... مگر ما نمی خواهیم؟ اما اینها چه ربطی به دانش تجربی جاری در دنیا دارد که یک جوی آن از ما نیست و همه ما مجبوریم بخوانیم. لااقل آن را تحریف نکنیم و دست بچه هایمان بدهیم. رئیس جمهور که روز اول مهر آن سخنرانی می کند، بهتر است بنگرد که زیردستان آو چگونه با عقل و روح و تربیت علمی بچه های ما بازی می کنند. بنده کاری به دین و اخلاق در غرب ندارم، مقصودم علوم تجربی است که نباید این طور زیر دست و پای این عبارات نفرت پراکن نسبت به علم، له شود.
@jafarian1964

چرا ما هنوز هم معنا و مفهوم علم جدید را درک نمی کنیم؟
چهارشنبه شب گذشته، در موسسه مفتاح کرامت در جمع شماری از طلاب، ساعتی صحبت کردم. موضع صحبت من بحث از موضع علمای دوره اخیر صفوی در باره علم نجوم بود. خلاصه آن صحبت، البته خلاصه بسیار کوتاه شده، این است:
بحث امشب بنده ذیل یک بحث مفصل تری است که می توان از آن تأثیر و تأثر متقابل دین و علم صحبت کرد. این مسأله هم برای دنیای مسیحی و هم برای دنیای اسلامی مطرح بوده است، ما اغلب داستانهای عالم مسیحی را در باره علم می دانیم، و بسیاری از مسائل آن روند مورد کاوش غربی ها قرار گرفته که نمونه اش کتاب علم و دین از ایان باربور است که شاید در فارسی کم مانند باشد. اما در عالم اسلام، ما در این باره بحث جدی نکرده ایم و به نظرم یکی از نقاط ضعف مهم مام همین است. علتش هم این است که ما اصولا و همچنان درگیر این بحث هستیم. به نظرم و گویا در قرن شانزدهم یا هفدهم اروپایی ها زندگی می کنیم. وقتی آدم خودش درگیر بحثی به صورت روز مره باشد، نمی تواند از بالا به آن بنگرد و ببیند در روند تاریخ جایش کجاست.
این بحث یعنی نوع تعامل علم و دین در حوزه های مختلف علوم هست. حقوق یکی از این بحثهاست که ما به شکل فقه از آن بحث می کنیم. اخلاق هم همین طور. اما در حوزه علوم مابعد الطبیعه، علوم الطبیعه و البته به مراتب کمتر علوم ریاضی، هم کم و بیش این بحث مطرح هست. توجه کنید علومی هستند که یک پایشان در علوم طبیعی است، و پای دیگرشان در ریاضی. مانند نجوم. این را باید توجه داشته باشیم و حواسمان به جنبه های مختلف آن باشد. ضمن این که تفکیک این جنبه ها مهم است، بدانیم که خلط آنها درگذشته با یکدیگر منشأ چه خطاهایی شده است.
امشب سوال خاص ما در باره نجوم است که در آن رابطه دین و شرع چگونه بوده است. این مسأله، وجوه مختلفی دارد، به دلیل این که نجوم ابعاد مختلفی دارد یا ابعادی برای آن لحاظ شده که به نوعی وصل به باورها و دین و کلام و حتی فقه و نیز آداب و عادات و زندگی روزمره شده است. در باره نجوم داستانها طولانی است. مخالفت ها و موافقت ها. و البته تفکیک علم نجوم با احکام نجومی. در این باره فراوان بحث شده و نوشته شده و من هم چندین مقاله دارم. اما اینجا و امشب می خواهم در باره وجه خاصی از رابطه نجوم و دین صحبت کنم. این بحث سرش در قرن سوم و آنچه بیشتر در باره آن بحث می کنم، در باره قرن یازدهم و دوازدهم هجری است.
من یک تئوری دارم و معتقدم در قرن دوم و سوم هجری، یک رقابت ایجاد شد میان میراث خودی و سنتی در حوزه اسلامی از یک طرف و میراث عمدتا یونانی و احیانا هندی و ایرانی از طرف دیگر پدید آمد. تقریبا مثل سیاست. سیاست اموی، عربی محض بود، اما سیاست عباسی، متکی به سیاست ایرانی و رقیب سیاست اموی بود. حتی می شود گفت مذاهب عمده اسلامی هم یکی نماینده اولی و دیگری نماینده دومی بود. این بماند. اما در حوزه علمی، در قرن سوم، اهل حدیث سعی کردند حدیث را جای همه علوم بگذارند. یک جور خاصی، همین تلاش در اواخر قرن یازدهم و قرن دوازدهم هجری در ایران صورت گرفت و ما تصمیم گرفتیم از حدیث، همه علوم را یا غالب آنها را استخراج کنیم.
حالا در بحث نجوم و دین، در قرن یازدهم ـ دوازدهم هجری به طور کلی باید چند فرض را در نظر داشت: الف: دانش نجوم به معنای دانشی مستقل از دین، در جامعه ایرانی وجود داشت و یک شغل رایج به حساب می‌آمد. ب: در گذر تاریخ، فقیهان، نسبت به علم نجوم، عمدتا جنبه ای که به کار پیشگویان می شد، بدبین بودند، و در این وضعیت، گاه متکلمان نیز با توجه به این که نجوم نوعی دخالت در امر توحید یا سبب کاهش توکل بر خداوند بود، با آن میانه‌ای نداشتند. در واقع همیشه نوعی تردید دینی نسبت به علم نجوم وجود داشته است در آغاز رساله ابوبکر خطیب بغدادی این جملات آمده است: کسی از من پرسیده است که علم نجوم محمود است یا مذموم؟ البته در حوزه قبله شناسی و وقت شناسی، به نجوم نیاز داشتند و مدافع آن بودند. ج: فرض سوم در این بحث این است که بدانیم در نیمه دوم عصر صفوی، اخباری گری به مقدار زیادی غالب آمد و اخبار و آثاری که بسیاری از آنها در فقه اثری نداشت، در کلیت دین شناسی جدید نقش پیدا کرد. پنج قرن بود که حدیث به شکل محدود مورد استفاده علمای شیعه بود، اما از اوائل قرن یازدهم به جد به آن پرداخته شد و سعی شد تا حدیث مبنای دین شناسی جدید شود، دینی که غلبه بر بخش های عمده جامعه دارد و بتدریج می تواند جای عرف و عقل را هم بگیرد. در اخباری گری، عقل همان اندک اعتباری را هم که قبلا داشت، از دست داد. (ادامه دارد)
@jafarian1964

البته در باره این که مفهوم علم در جامعه اسلامی، از قرن پنجم به بعد، یا به تعبیر ایشان از سال 450 به بعد (آمدن سلجوقیان به بغداد) تغییر کرده باشد، انتقاد کوچکی دارم و به ایشان هم نوشتم. اما در کل، در این که مفهوم علم به معنای امروزی آن، با آنچه در پارادایم قدیمی ما از این مفهوم بوده، متفاوت است و نیازمند آن هستیم تا تفکیک کنیم، نکته قابل تأملی است. یادداشتی که برای استاد نوشتم این بود: در باره مفهوم علم و شکل گیری آن در قرون اولیه، و این که اساسا مفهوم علم از«علم حدیث» آغاز شد، مطالبی نوشته ام. این که علم صرفا به علوم دینی اطلاق می شد و به فرمایش شما در تمام تمدن اسلامی تا این اواخر جاری بود، مروبوط به آغاز علم در دنیای اسلام بود که برگرفته از احادیث بود. آنجه تحت عنوان کتاب العلم در متون کهن داریم، تقریبا قریب به اتفاقش علم حدیث است. در قرن پنجم و بعد از آن، آن مقدار دانش متفاوتی هم که طی قرن سوم و چهارم پدید آمد بود از بین رفت و از این زاویه درست همان است که فرمودید. فرصتی شد آن مقالات را همین جا تقدیم خواهم کرد.
@jafarian1964

صرف افتخار به گذشته، مشکلات ما را حل نمی کند
سالهای سال است که ما تمدن اسلامی را به بزرگانی چون کندی، فارابی، بیرونی، ابن سینا، فخر رازی، خواجه نصیر و تنی چند از بزرگان علم و دانش در دنیای اسلام می شناسیم؛ روی نوآوری ها و تکاپوی های علمی آنها تأکید می کنیم و بویژه این که افکار آنان هزار سال است که تمدن اسلامی را سیراب کرده و شکوه و عظمتی ویژه به ما بخشیده، تأکید می کنیم. در اینجا، و ضمن تأکید این که اینان بهترین های دوره های میانی تاریخ تفکر و تاریخ علم در میان ما هستند، دو نکته دیگر را هم باید مد نظر قرار دهیم.
نخست آن که بدانیم حاصل تکاپوی علمی و آثار آن در تمدن اسلامی، طی قرون مختلف، چه مقدار بوده، و مهم تر آن که، آیا این میراث علمی، میراثی پویا و متحول متناسب با مفهوم علم و فرضیه و تغییر و پیشرفت علمی بوده، یا آن که بیشتر در فضایی جامد و بی تحرک امتداد یافته است. به نظرم روشن است که با همه عظمتی که این میراث دارد، ما نتیجه روشنی از آن دانش برای ایجاد تحول و انقلاب علمی نگرفته ایم و درجا زده ایم، حالا لازم است بار دیگر تأمل کنیم که اشکال کار در کجا بوده است.
نکته دیگر این است که در تمدن اسلامی، روشن کنیم اساس این تمدن، روی علم و دانش برگرفته از آثار این بزرگان بوده، یا نوعی دانش توده ای و مردمی سطح پایین در سراسر این تمدن جریان داشته، و هزاران نسخه و اثر از آن شبه علم باقی مانده؛ افکار پوسیده ای که در قالب کتاب و رساله، دست طبیبان و منجمان و قصه گویان بوده و مردم را از آنها سیراب می کرده اند. در این مورد هم ناچاریم اعتراف کنیم تنها بخش اندکی متعلق به خروجی آن اندیشوران نامی در تمدن اسلامی، و اما بخش عمده، مربوط به همان علم توده ای و مردمی است که حاصل و برکشیده هزاران سال اندیشه های علمی عامیانه میان بشر بوده، و بطن اندر بطن در جوامع مختلف امتداد یافته است.
نکته مهم این است که آن عالمان، می بایست، دانش علمی را به گونه ای سامان می دادند که بتواند این اسکلت فلزی و سخت را که دانش توده ای را حفظ و حراست کرده، بشکنند و تحول و تحرک را در علم پدید آورند، اما چنین اتفاقی نیفتاد و در واقع، پاردایم حاکم بر دانش یونانی هزار سال دیگر هم دوام آورد.
این که چرا آنها نتوانستند به این نقطه برسند، نکته بسیار مهمی است. در یک کلام، به رغم بزرگی آن افراد، دانش علمی و به طور خاص علوم تجربی ما همان چیزی بود که که بخش مهمش از یونان، و بخش های اندکش از ایران و هند و تجربه های مردمی عرب بهم تنیده شده و محصولی را به عنوان «علوم تجربی» در میان ما شکل داد. بدنه این دانش، و ارکان آن، سبب انقلاب علمی در میان ما نشد، و ما نتوانستیم پارادایم یونانی علوم تجربی و علومی مانند جغرافی و نظیر اینها را تغییر داده و مسیر تازه ای را آغاز کنیم. اگر این انقلاب علمی شده بود که ما باید آثار آن را می دیدیم. چشم که داریم.
بدتر از همه آن که از قرن ششم هجری به بعد، همین تحرک علمی مختصر نیز از بین رفت و با برآمدن اندیشه های شبه عرفانی و تسلط همه جانبه جهان بینی عرفانی بر تمام معرفت بشری، راه علوم تجربی را کاملا سد کرد. ما یک سره به بزرگانی چون فارابی و ابن سینا می نازیم، اما نه تنها آثار خوب آنها برای زمانشان، در دوره بعد نتوانست چارچوب تازه ای برای علوم تجربی بگشایند ـ به مانند آنچه در قرن پانزدهم و شانزدهم و بعد از آن در غرب پدید آمد ـ بلکه چنان جمودی و سکونی بر دانش تجربی ما حاکم شد، که تا هزار سال بعد که حالا باشد، فقط توانستیم به آن افتخار کنیم و به آن ببالیم، اما نتوانستیم هیچ در بسته ای را بگشاییم. زمانی که چراغ علم این بار و دوباره از غرب به این سوی آمد، تسلط و هیمنه آن، چنان ما را به تعجب واداشت که طالب علمان ما، همه مدارس قدیم را کنار گذاشتیم و سراغ علوم جدید رفتند. این آثار همان انقلاب علمی است که این بار و مثل دوره ای که یونان میان ما آمد، در میان ما پدید آمد و ما را از گذشته برید. البته مقاومت های بیهوده ای کردیم، و هنوز هم می کنیم و این را به اسم دینی کردن و سنتی کردن علم جدید دنبال می کنیم، اما بیشتر آنچه نوشته می شود، راه به جایی نمی برد. متاسفانه برخی از ما، مقاومت مان بیشتر است، و با ادبیات عوام پسند، مرتب یاد از عظمت گذشته علمی می کنیم، این که نسخه های این آثار فراوان است، این که در قرن چهاردهم و بعد از آن آثار ما در اروپا چاپ می شده و ...، اما حقیقت آن است که دنیا راه خود را می رود و علم به سمت گشودن افق های تازه حرکت می کند، بدون این که ملاحظات ما را در نظر بگیرد.
@jafarian1964

علم دستوری نیست
مدتی قبل که آقای دکتر داوری بحثی را در باره علوم انسانی طرح کردند، نکته نسبتا تازه ای در مطالب ایشان بود که کمتر به آن توجه شد. این نکته عبارت از این بود که علم، دستوری نباید باشد. یعنی ماهیت علم، چنین نیست که در مرکزی، مثل حزب یا غیر حزب، فرمانی داده شود، و همه بر اساس آن جلو بروند. مقصود از فرمان، تشویق نیست، این که کار خوبی است و دولت ها همیشه می توانند از علم حمایت کنند و بدون قید و شرط گذاشتن برای دانشمندان، در هر زمینه، راه پیشرفت و حمایت لازم را فراهم کنند. مقصود از دستوری شدن علم این است که ما دانش + علائق خود را به عنوان یک امر از پیش تعیین شده، مبنای کار توسعه دانش قرار دهیم و بگوییم شرط پیشرفت علم این است آنچه از بالا گفته شده است عمل کنیم. مثلا فلسفه ای فلسفه باشد که حزب خواندن آن را و ترویجش را توصیه می کند. این امر صرفا در علوم تجربی و مشتقات آن نیست، هر نوع دانشی چنین است. اگر ما طرفدار دانش هستیم، علم را روشنگر می دانیم و برای آن حرمت ذاتی قائلیم، باید به نتایج آن به عنوان علم، پای بند باشیم. می شود گفت عدم رعایت این نکته، یکی از دلایل اصلی عدم موفقیت در پیشرفت علم در تمدن اسلامی است. هر زمانی که کسی خواسته است حرف تازه ای در باره دانش بزند، صدها اعتراض علیه آن برخاسته است. این به معنای لگد مال کردن حرمت دانش است. این طور نیست که این مشکل فقط در شرق باشد، در غرب هم این دشواری بوده، و الان هم بسا در برخی از شعب علم باشد، اما بخش هایی از علم، در دنیای غرب، یکسره از بند پیش فرضها جدا شده و جهش علمی نتیجه آن بوده است. این که گفته شود باید فقهی مبنا باشد که به فلان نتایج مشخص ختم شود، مصداقی از همین مساله است. اگر ما دانش فقه و حقوق و اصول را به صورت دستوری پیش ببریم و فقیه ما در فهم و سنجش مسائل حریت لازم را نداشته باشد، ما به جایی نخواهیم رسید. اجتهاد، اگر امر مثبتی باشد، نوعی کنکاش علمی و جهد جدی است که مستقلا برای فهم مسأله به صورت علمی بکار گرفته می شود. این ممکن است به نتایج مختلفی برسد که بسا مورد رضایت ما و مصلحت اندیشی های ما نباشد. هر نوع تعیین مسیر برای آن، همان معضلی است که ما قرنهاست داشته ایم. نه تنها نوآوری نداریم، که به عقب هم بر می گردیم. بنابرین، نباید فریب کسانی را خورد که به اسم نوآوری، به صورت دستوری، تعیین مسیر برای فقه و اجتهاد و یا هر نوع دانشی می کنند.
@jafarian1964

در باب نظام معرفتی علوم غریبه: مروری بر کتاب حرز الامان
«علوم غریبه» به عنوان مجموعه ای همساز جایگاه استواری برای خود در فرهنگ و تمدن بشری دارد. مجموعه ای که استفاده از آن، در زندگی روزانه بشر، بسیار دیرین و جزو ویژگی های فرهنگ و تمدنی انسانها از قدیمی ترین ادوار شناخته شده در تاریخ تاکنون است. این مجموعه، یک سر در حوزه دانشی و علمی [شبه علمی] تمدن های بشری دارد، و سر دیگر آن در زندگی روزانه و تصرفات و مداخلات ویژه آن برای حل و فصل دشواری ها، تحقق آمال و آرزوها، آسان کردن راهها، و در واقع، تحقق هر آنچیزی است که انسان در بعدی فردی و جمعی به آن نیازمند است.
از نظر دانشی، علوم غریبه، مجموعه ای از معلومات است که از ذهن تا عمل، روش های ویژه خود را برای ایجاد ارتباط میان بخشی از مفاهیم و پیوند دادن آنها با وجوه زندگی دارد. این دانش، همیشه جدی گرفته می شده، و در کنار دانش هایی چون ریاضی، موسیقی، علوم طبیعی، و جز اینها، به آن اندازه، اما محل اعتنا بوده است. با این حال، همیشه هاله ای از ابهام نیز در اطراف آنها بوده که همین سبب ایجاد مرز میان آن با دانش های دیگر می شده است. از نظر دینی هم، در ادیان بزرگ، علوم غریبه، اغلب، دانشی مشکوک و گاه کاملا مطرود بوده و علاقه مندان به آن در بسیاری از اوقات تکفیر هم می شده اند. بخشی از این موضع گیری، مربوط به بخشی از باورها و مداخلات در زندگی است که بوی مشرکانه می دهد و در این زمینه، نقطه مشترکی با آن بخش از دانش نجومی دارد که به عنوان احکام نجومی شناخته شده و نوعی پیشگویی و برنامه ریزی های نامعمول برای زندگی دارد. با این حال، از جهاتی، علوم غریبه، گاه فضیلت علمی هم به شمار می آمده و حتی تا دوره اخیر، در میان علوم سنتی، دانستن علوم غریبه، یک امتیاز همراه با اعجاب نسبت به آن کسی آن را می دانسته، به حساب می آمده است. مثلا در باره فلان عارف گفته می شده که علوم غریبه می داند! به نظر می رسد، هرچه به روزگاران دیرین تر برویم، ابهت این دانش بیشتر و در بسیاری از تمدن های بدوی، عمده دانش و راهبران علمی آن، برترین کسانی بوده اند که برای همه زندگی یک قبیله تصمیم می گرفته اند.
علوم غریبه، دو رقیب عمده داشت: یکی دین بود که بر توحید و نوعی خاص از نظم علمی ویژه خود تأکید داشت و نمی توانست علوم غریبه را تحمل کند. دیگری فلسفه که بویژه در دوره پس از یونان، به نوعی شناخت متفاوت از علوم غریبه بر اساس مبانی منطق و تعریفی که از عقل گرایی و تجربه گرایی داشت، و حقیقت را تعریف می کرد، باور داشت. در واقع، فلیسوفان و فقها، روی خوش به علوم غریبه نشان نمی دادند و هر کدام دلایل خاص خود را داشتند.
علوم غریبه از کی وارد دنیای اسلام شد؟ بدون شک، این دانش، از پیش از اسلام، در تمامی این مناطق حضور داشته و گرچه اسلام برای یک دوره طولانی آن را به حاشیه رانده، چنان که علوم عقلی هم در این زمینه موثر بوده، اما نمی توان باور کرد که در هیچ مقطعی ریشه کن شده باشد. فرهنگ سحر و جادو، چنان که از قرآن بدست می آید، در میان عرب شناخته شده بوده است. شغل هایی مانند کهانت هم، دقیقا همان چیزی است که ما به عنوان آشنایان با علوم غریبه و مداخله و تصرفشان در زندگی روزانه می شناسیم. اینها بنا به اشارات یا تصریحات قرآن، در جامعه عربی بدوی هم بوده است. این وضعیت، با برآمدن اسلام، و تقبیحی که در قرآن از این عناوین شد، قدری افت کرد، اما بعید به نظر می رسد، جامعه اسلامی، حتی در دو سه قرن اول که کمتر نشانی از این علوم هست، توانسته باشد، در عمق خود، از آن رهایی یافته باشد.
ادامه بحث را در لینک زیر دنبال کنید
yon.ir/THFHn

@jafarian1964

چرا دنیای اسلام در زمینه علوم تجربی عقب ماند
به طور مرتب، اظهاراتی در باره نگرش توحیدی به علوم تجربی و طبیعی مطرح می شود. این افکار بی سابقه نیست، اما نباید تصور کرد، تکرار یک روش و طرح یک مطلب قدیمی در بیان جدید، ما را به نتایج متفاوتی از آنچه تاکنون در درجا زدن داشته ایم، می رساند. علوم تجربی، از نوع آنچه از یونان تاکنون بوده، یعنی علومی که به دنیای اسلام رسیده و رشد مختصری داشته، و همین طور آنچه امروزه در غرب هست، نسبت به تفکر توحیدی یا شرک، لابشرط است. چه شما موحد باشید چه مشرک، می توانید در علوم تجربی رشد کنید، مگر آن که خودتان دست خودتان را با افکار خود ساخته ببندید. فهرست بلندی از فیزیکدانان ناباور به خدا را می توانید در وبسایتی که اسامی و تخصص و مقام بلند آنها آمده بنگرید. همین طور فهرستی طولانی از فیزیکدانانی که به خداوند باور دارند. هیچ تفاوتی از نظر علم فیزیک در این زمینه ها نیست، مگر آن که فیزیک هم بخواهد فلسفی حرف بزند. این وضعیت، در شیمی و ریاضی هم با فیزیک همسان بلکه روشن تر است. یعنی هیچ ارتباطی میان این علوم با تفکر توحیدی یا شرک آمیز از نظر علمی نیست. بنابر این بسط دادن فکر توحیدی به علوم تجربی، هیچ گره ای از کار ما حل نخواهد کرد، جز آن که عوارض جانبی منفی برای رشد علم در میان ما خواهد داشت که دارد. اصل دین، شامل اعتقاد به خداوند و نبوت، و مهم ترین اصل عملی آن عبادت، ربطی به این که شما چه نوع شناختی از علم تجربی داشته باشید ندارد. این امر جز این است که بگوییم نوع خاصی از معرفت دینی، بر اساس نگاه به طبیعت به اعتبار خالق آن و نظم در آن، در کار است و وجود دارد. این مباحث، باز ربطی به خود علوم تجربی بما هو علم ندارد. به عبارت دیگر، سطح آن نوع از معرفت که به دین و فلسفه مربوط می شود، کاری به ماهیت علوم تجربی ندارد. در آن سطح، می توان به اعتبار معرفت دینی خیلی از مطالب را مطرح کرد. اصل وجود خدا، رابطه اش با طبیعت، با انسان و بسیاری از مسائل دیگر مهم است، اما اینها، ربطی به دانش تجربی که نوعی دانش مستقل و انسانی و قابل تغییر است، ندارد. این خطا را ملحدانی هم دارند که سعی می کنند از برخی یافته های فیزیک، جهان بینی های مادی استخراج کنند. و اما در مورد افکار رایج میان ما در این زمینه، باید گفت تمام مشکل دنیای اسلام از زاویه رشد نکردن علم تجربی در آن، ناشی از همین خلط هاست که نتیجه لب به لب شدن برخی از نظریات علوم تجربی با علوم دینی (در تفسیرهای رایج از آن) است. تفسیر فخر رازی را مرور کنید، تمام گیر او به این است که نباید شناخت طبیعت به نوعی باشد که سبب شرک شود، در حالی اصل این فرض که دانش تجربی مشکلی برای دین ایجاد کند، از بیخ و بن، بی ربط است. مشکل عمده ای که معتزله در علوم طبیعی و نظریات خود در آن زمینه درست کردند ـ و بیش از مشکل ناشی از تفکر اخباری ها و متفاوت از آنها بود ـ همین بود که علوم تجربی را با علوم الهی درآمیختند، و حتی کسی مانند قاضی عبدالجبار از بزرگترین متفکران معتزلی تاریخ مسلمانان، ضد علم از آب درآمدند. یکی از مهم ترین آسیب ها در جهان اسلام و عقب ماندگی آن، ناشی از دیدگاههای آنهاست که به اسم دین از تحقیقات علم طبیعی جلوگیری کردند. ما باید حساب علوم تجربی را از تفکر توحیدی و غیر توحیدی از این منظر جدا کنیم تا بتوانیم زمینه رشد آن را در دنیای اسلام فراهم سازیم. ما باید در این قبیل مسائل، احساساتمان را کنترل کنیم.
@jafarian1964

آیا دوباره مبحث «طبیعیات» قدیم را در قم زنده می کنیم؟
در قرن دوم، وقتی آثار یونانی ترجمه شد، به تدریج، علمای دین که سعی می کردند به همه علوم و معارف صبغه دینی بدهند، وارد بحث های طبیعیات شدند. آنها را با الهیات پیوند زدند، و مجموعه ای درست کردند که تا زمانهای اخیر، وقتی که غرب، فاتحه آن طبیعیات را خواند، ادامه داشت. درست در آستانه نو شدن ایران، دایره علوم از همدیگر تفکیک شد، دارالفنون راهش را از مدرسه مروی جدا کرد، و طبیعیات به دانشگاه واگذار شد. البته برخی از فلاسفه سنتی، همچنان متن هایی را در این زمینه می خواندند که امروز می دانیم، جز برای تاریخ علم، پشیزی نمی ارزد. بهانه ورود آن مباحث توسط معتزله قدیم به دین، در قرون اولیه، همین بود که مراقب باشند اندیشه های دینی محفوظ بماند و دنبال آن بود که چه قدر از جوهر و عرض بحث کردند. بیشترین هنر فارابی و ابن سینا، هم ترکیب میان فرهنگ یونانی در بیشتر زمینه ها با دین بود. اما همه آنها تلاشها بر باد رفت و فقط به صورت خاطره ماند. حالا ، و مع الاسف عده ای دوباره قصد بازگرداندن آن دوران را دارند. البته می دانند که فاصله چه قدر بیشتر شده، اما گویی خوششان می آید به اسم دین و سنت، و بالا گرفتن شعارهای تمدن اسلامی، در هر زمینه ای نظریه پردازی های من درآوردی کنند. تجربه گذشته نشان می دهد که این کارها بی ثمر است. این که ما در قم آشنا با مسائل مهم کشور باشیم، یا این که مثلا احکام فقهی آب را توجه داشته باشیم، یا این که اخلاق عمومی مربوط به این امور را رصد کنیم، مشکلی ندارد. مشکل سر کلمه تمدن اسلامی است که ما می خواهیم در قم آن را هدایت کنیم. اولا که اصل این اصطلاح ساخته غرب جدید است، و دوستمان آقای نصیری که بیش از همه روی اینها حساسیت دارد، باید به این نکته توجه کند. این اصطلاح را آنها و بعد هم مسلمانهای شیفته غرب که در عین حال ضد عرب بودند، رواج دادند. حتی پیش از آن غربی هایی مانند گوستاولوبون و جرجی زیدان مسیحی. ثانیا این افکار به عنوان احیای تمدن اسلامی، ساخته مصری ها و سوری ها و هندی های مسلمان است و ما بیش از همه سر سفره آنها هستیم. حالا هم کشورهای حوزه خلیج فارس که این بساطها را برا ی تمدن سازی راه انداخته اند، همه مشکل ما را دارند بلکه بدتر. ما باز اندکی عقبه خود را می شناسیم، آنها این را هم نمی دانند. همه چیز را به غرب فروخته اند، اما اسمی از این مطالب را نگاه می دارند. چند سال قبل، بیست و اندی جلد کتاب توسط دانشگاهی در ابوظبی در باره علوم جدید مثل فیزیک و شیمی و ... در قرآن منتشر شد که جایزه هم گرفت. از این بازی ها، اگر در نیاورند، چه بگویند؟ تا بود، روشنفکران ما، در دام غربی های علم گرایی بودند که می خواستند بی دینی را هم به اسم علم رواج دهند و نمونه اش رواج اندیشه های مارکسیستی در ایران بود. چندین دهه هم هست، گرفتار اندیشه های مصری ها هستیم که می خواهند تمدن اسلامی و بعد هم خلافت اسلامی را درست کنند. داعش از کنار این حرفها و تئوری های همینها درآمد. ما باید از گذشته درس بگیریم. آقای مطهری کنار بازرگان بود، و هیچ گاه فریب این را نخورد که تصویری علمی از دین بدست بدهد. این در حالی است که امثال بازرگان، از قضا در یک دوره طولانی (تا پیش از تغییر عقیده) اگر چه اسم تمدن اسلامی را به زبان نمی آوردند، اما به نوعی سعی می کردند با ترکیب علم و دین، راهی برای این امر بازکنند. به نظرم آقای مطهری تحت تأثیر قرار نگرفت راه خودش را رفت. نه بحث آب در تمدن اسلامی کرد نه پزشکی. نه از باد و باران سخن گفت و نه از مطهرات در اسلام. ایشان هم این مباحث را می دید و آثار منتشره را مطالعه می کرد. البته، غالب نویسندگان ما در آن دوره، تحت تأثیر افکار مصری ها بودند، اما آقای مطهری از همه کمتر بود. به نظرم، راهی که می رویم، گو این که با شعارهای جاری سازگار است و هوادار دارد و پول هم کم و بیش اختصاص داده می شود، اما راهی است که به ناکجا آباد ختم می شود.

اسلامی سازی دانش
اسلامی سازی دانش عنوان کتابی است از لیف استنبرگ که موضوع آن، بررسی چند جریان معاصر در باره اسلامی سازی دانش است. جریانی که شکل افراطی آن در همه علوم، و شکل میانه روتر آن در حیطه علوم اجتماعی و انسانی، به اسلامی سازی دانش باور دارد. شخصت های کلیدی این پژوهش ضیاءالدین سردار، سید حسین نصر، موریس بوکای (مسلمان شده در سال 1960 و نویسنده کتاب عهدین، قرآن و علم) و اسماعیل فاروقی هستند که البته در بخش مربوط به نصر، از شخصیت هایی مانند رنه گنون، شوان، هانری کربن و ماسینیون و دیگران هم به عنوان تئوریسین های جریان مزبور یاد می شود.
نویسنده این جریان را به مثابه یک گفتمان در نظر گرفته که البته در معنای عام این کلمه بکار رفته است، جریانی که تلاش می کند با این مباحث، نوعی الگوی اجتماعی و فرهنگی با کارکردی خاص و معنادار ایجاد کند.
نکته مهم در باور نویسنده این است که این جریان زاییده یک مقطع تاریخی خاص و حتی مکانی ویژه است، جریانی که عمدتا توسط کسانی تولید شد که نمایندگی جریان اسلام در اروپا را دنبال می کنند. نصر امتداد این جریان و نه مبدع آن است و او هم در ادامه راه موریس بوکای و رنه گنون مسلمان شده است.
در واقع، پیدایش این جریان، در غرب و یا توسط افراد و موسساتی است که به عنوان مسلمان یا مسلمان شده از غرب بوده یا اصلشان غربی و به طور خاص اروپا و امریکای شمالی بوده است. این برای اتهام گفته نمی شود، بلکه برای این است که بتوان خاستگاه این جریان را دانست. البته که جریان فکری مزبور به سرعت در میان مسلمانان در کشورهای اسلامی انتشار یافت و توانست طرفدارانی بیابد.
نویسنده چهار جریان اصلی در این جریان اسلامی سازی دانش را با محوریت چهار نفر، نصر، موریس بوکای، ضیاءالدین سردار، و اسماعیل فاروقی بحث کرده و تفاوت آنها را نشان داده است. گزارش بر پایه آثار برجای مانده از آنها و برخی هم متکی به گفتگوهایی است که او با شماری از آنها یا شخصیت هایی از موسساتشان داشته است.
کلید واژه های اصلی این تحقیق بر سر تعریف مفاهیمی چون مدرنیته و علم است که نقش محوری در این تحقیق دارند. وقتی از مدرنیته نقد می شود، یا وقتی علم تعریف می شود، دقیقا مقصود چیست. در این گیردوار تعریف از این هاست که می توان مسیر بحث را بهتر درک کرد. آیا مدرنیته نوعی نوسازی فکری است که معارف دینی هم می تواند زیر مجموعه آن قرار گیرد؟ یا نوعی افسون زدایی از جهان سنتی است که در آن وقت باید تکلیف دین و دایره معلومات و معارف آن را تبیین و تفکیک کرد. در باره علم، مفهوم از علم، علم دینی به معنای خاص آن است، یا شامل تمامی علوم انسانی و اجتماعی می شود یا آن قدر وسیع می توان گرفت، که شامل علوم طبیعی هم بشود و آن وقت، زمانی که بحث از اسلامی سازی دانش می شود، کدام بخش متأثر می شود؟
همینجاست که تعریف سکولاریسم هم باید باز تعریف شود. روزگاری سکولاریسم در باره عدم مداخله نهادهای دینی در سیاست بود. به تدریج این امر به حوزه نظامات سیاسی و اجتماعی و حوزه های اندیشه ای آن آمد. مدعیان اسلامی سازی دانش، مخالفان خود را سکولارهایی می کنند که موافق اسلامی کردن دانش نیستند. اگرکسی به مدرنیزاسیون باورداشته باشد ،از دید اینها سکولار است، راهی که تقریبا و به نوعی همه جوامع اسلامی در حال طی کردن آن هستند و اما این افراد، درنهایت مخالف آنند.
یک وجه مهم پیدایش این جریان، آشتی دادن دین و علم است که دوره های مختلفی را طی کرد و جریان اسلامی سازی دانش، مرحله ای از آن به حساب می آید. دست کم سه مرحله در این باره هست. دورانی که علم جدید، بدون ادعای اسلامی سازی وارد دنیای اسلام شد، دوم دوره ای که سعی شد نشان داده شود که بسیاری از کشفیات علمی، از پیش در قرآن و متون دینی آمده بوده، و موریس بوکای در این باره مطالبی در کتاب عهدین، قرآن و علم آورده و حتی زمانی یک سخنرانی با عنوان «داده های فیزیولوژی و جنین شناسی در قرآن» در نوامبر 1976 در پاریس داشت. سوم دوره ای که پا فراتر گذاشته شده و جنبش اسلامی سازی دانش، در اصل شکل گرفته در اروپا و امریکای شمالی، و بیشتر توسط مسیحیان نومسلمان یا شبه مسلمان مانند کربن، شکل گرفته است.
(ادامه در پست بعدی) 👇👇

این کتاب را در باره تجربه «علم دینی در دوره صفوی» در حوزه دانش «کائنات الجو» شامل شناخت پدیده های میان زمین و آسمان از باد و باران و رعد و برق و... نوشتم، زمانی که کوشش می شد، علوم تجربی به گونه ای نوشته شود که با روایات دینی هم سازگار باشد. تجربه بسیار جالبی است.
فایل کتاب را در این روزهای کرونایی تقدیم خوانندگان عزیز می کنم. 👇👇

پسوند دینی را برای علم، بی محابا بکار نبریم
سخنرانی کوتاه یکی از حامیان علم دینی را گوش می کردم. دست کم یک استدلالش بر حقانیت علم دینی این بود که اساسا چنین علمی وجود داشته و دارد، و اگر این علم نبود، ما الان در این نقطه ای که هستیم نبودیم. از جمله این که همین علم است که با آن تمدن اسلامی و از جمله تحولات دوره اخیر شکل گرفته است. لب کلام این که در تمدن اسلامی، علم دینی وجود داشته و گویی همین دلیل بر حقانیت آن است.
عرض بنده این است که البته که علم دینی آن هم انواع و اقسام آن، در عالم اسلامی و غیر اسلامی وجود داشته است. اولا به این معنا که بر اساس قرآن و در زبان دینی، معارفی در باره موضوعات دینی و یا موارد دیگر، آن مقدار و در حدی که بکار اهداف دینی می آمده، وجود داشته و دارد. فرضا در باره شناخت نجوم و آسمان و زمین، داده هایی در قرآن و برخی منابع دینی برای اثبات باری تعالی و صفات او وجود دارد. اما این که این معارف، چه ارتباطی به علم و دانش تجربی بشری دارد، مطلب دیگری است. بخش مهمی از آنچه به عنوان علم دینی در تمدن اسلامی شناخته می شود، ناشی از ترکیب تجربه های علمی ـ فلسفی بامیراث یونانی است که به نام علم دینی وجود داشته است. از تصریحات از این دست در قرآن و منابع دینی که بگذریم، هزاران گزاره علمی به عنوان برداشت از دین و معارف دینی، توسط متکلمان و فیلسوفان اسلامی به اسم دین و تقدس مطرح شده که خود آنها صدها بار علیه یکدیگر در باره این برداشت ها، مطلب نوشته اند و آنها را بی اعتبار کرده اند. مهم تر این که غالب آن مطالب، در آغاز عصر جدید، دور ریخته شد.
و ثانیا این که در حوزه معرفت های انسانی و اجتماعی هم، در برداشت های دینی یا آنچه به اسم دین بوده، میراث عظیمی مانده است. برای مثال در انسان شناسی صوفیانه، یا فقیهانه و یا مدل های دیگر هم، علومی وجود داشته و همه متدینان آنها را دینی می دانستند. علومی که در نسلهای مختلف تغییر می کرد، و هر بار، باز با اجتهاد یا شبه اجتهاد، معارف رایج، به عنوان علوم دینی ارائه می شده و به اسم دین، استوار و غیر قابل تشکیک عرضه می شده است. البته کافی بود یک رهبر دینی متنفذی بیاید و انقلابی در افکار گذشته ایجاد کند، و باز این علوم هم تغییر کند و باز هم اسم علوم دینی یا ابتنای آنها بر علم دینی بر آن زده شود. همین بحث حق رأی و نظر مردم، و جایگاه مردم و جایگاه زن، در همین دوره ما، چه قدر تغییر کرده، اندازه ندارد. مشابه اینها بسیار فراوان است و البته مشکلاتی در این زمینه هست، و بنده هم معتقدم که باید نشست و بحث کرد و به نتیجه رسید. این طور نیست که در این زمینه ها، آنچه فرنگی ها می گویند همه درست است، مهم این است که ما باید به سطحی برسیم که در تولید این دانش ها، مشارکت جدی بکنیم و صرفا به اسم این که آنها دینی هستند، راه علم و دانایی را سد نکنیم.
اما نکته دیگر که باید دانست این است که اصولا آنچه به عنوان علم، هر نوع علمی، به مردم ارائه می شود، بسته به سطح فهم مردم، بسته به قدرتی که در پشت علم هست، بسته به نیازی که حاکمان و متنفذین به انتشار نوعی از دانش دارند (شاید منهای ریاضیات و در دنیای ما، فیزیک رسمی و درسی، این زمینه را دارد) به راحتی، بله به راحتی می تواند به عنوان علم، به مردم تلقین و حقنه شود. به اختصار این که شبه علم، به جای علم، می تواند به راحتی به مردم یا بخش مهمی از مردم حقنه شود، و هیچ اتفاق خاصی هم نمی افتد. آیا جز این است که مردمان قدیم، هزاران سال با این شبه علم ها روزگار را گذراندند؟ آنگاه در طول مسیر گاهی به تجربه اشتباه خود پی می بردند، و گاه قرنها با یک اشتباه، چیزی که آن روزگار علم خوانده می شد، زندگی می کردند. اجداد ما و مردمان قدیم، قرنها بلکه هزاران سال با طلسمات به عنوان علم ساختند، قرنها و بلکه هزاران سال، با کیمیا به عنوان یک دانش کنار آمدند، هزاران سالها، افلاک هفت گانه یا نه گانه، زیر سایه فلک الافلاک، نجوم واقعی و اصیل و علمی شناخته می شد، بویژه که در پیشگویی خسوف و کسوف و ساعات و ماهها و روزها و سالها، می توانست مبنای محاسبه باشد، اما بعد از چند هزار سال بشر دریافت که آن شبه دانشها، نادرست بوده است. اگر فقط آنچه را فخر رازی در تفسیرش به اسم علم دینی در حوزه طبیعیات یا موارد مشابه، بر اساس آیه و حدیث استخراج کرده جدا کنیم، چندین جلد کتاب می شود، علومی که غالب آنها امروزه یک مثقال هم اعتبار ندارد. [ادامه در فرسته بعدی] 👇

[ادامه فرسته بالا] ☝️☝️☝️
ما هم به عنوان بخشی از مردم عالم قدیم، در همین تمدن اسلامی، از این شبه علمها فراوان داشته ایم و به آنها دلخوش بوده ایم و سبک زنگی مان را بر اساس آنها ساخته ایم. اینها علومی بوده است که گاه در ملحفه دینی هم پیچیده شده و ارائه می شده است. گاهی پشتوانه اش روایات کعب الاحبار بوده است. گاهی برداشت های دینی متفاوت و متغیر بوده است. برخی از این دانش ها هم اساسا دینی و الهی بوده و به دلیل بیانش در زبان دین، مقاصد دیندارانه داشته و اساس هدف ارائه آنها، نوعی هدف دینی در چارچوب بیان عظمت خلقت بر اساس مصطلحات رایج علم میان مردم و دانایی های عمومی بوده است، مطالبی که بیش از آن امکان بیان نداشته و قرار هم نبوده که شرح داده شود. بسیاری از استنتاجات از این قبیل آیات، برداشت های شخصی مفسران بوده که به تدریج رنگ دینی به خود گرفته، مقدس شده، به عنوان علم دینی عرضه شده و هزار سال، به عنوان علم قطعی به مردم ارائه شده و تمدن هم بر اساس آنها ساخته شده است.
پس به اسم دین، علم وجود داشته و تمدن هم به قول شما، به اسم تمدن اسلامی بر اساس اینها ساخته شده است، اما نباید توجه کرد که این تمدنی است که مثل تمدن مصری و بین النهرینی و غیره، نتوانسته از پشت خر به نشستن پشت فرمان ماشین یا هواپیما تغییر وضعیت بدهد. هزاران سال، نه فقط عالم اسلامی بلکه عالم مسیحی یا شرق دور یا اصلا همه بشر، آن علوم را داشته اند، علومی که نتوانسته است سقف فلک الافلاک را که اینها عرشش می خواندند، بشکافد و دانش جدید ارائه بدهد. اکنون چرا ما یا مسیحیان یا چینی ها، باید این علوم را مقدس بدانیم، آن هم به صرف این که این ها دانش های دینی از نوع اسلامی یا مسیحی یا کنفسیوسی و قدیمی بوده است؟ البته که ما تمدن مان را بر اساس آن دانشها ساختیم، اما راه به جایی نبردیم و قدمی از تمدن قدیمی بشر، پیش نگذاشتیم.
در واقع، هیچ انکاری در وجود دانش هایی به اسم دین در طول قرون نیست. مشابه آنها در مسیحیت قرون وسطی هم بود، و همانها بود که به تفتیش عقاید منجر شد و بالاخره دستگاه کلیسا هم تن به تغییر دیدگاههایش البته با هزینه های بسیار داد. خوشبختانه در عالم اسلامی بویژه در ایران، این اتفاقات با آن دامنه نیفتاد، چون اندک عقلی وجود داشت، و بر اساس تجربه های غرب، مسلمانان زودتر دریافتند که راه درست از مخالفت با علم جدید عبور نمی کند. این که امروز ما در همه عرصه ها، باز صحبت از این می کنیم که ما علم دینی داشته ایم، و حالا هم می خواهیم همان روش را ادامه دهیم، مطلب دیگری است.
چه دلیلی دارد ما پسوند دینی را به این علم که هر روز در حال تغییر است بچسبانیم؟ آیا هدف مان جذب مردم متدین است؟ آیا به عوارض این تغییر و درگردیسی در این علوم توجه داریم؟ آیا به تجربه های گذشته در باره این علم و آثار منفی آن در عقب افتادگی پرداخته ایم؟ ما دانش دین را در همان حد فقه و اخلاق و تفسیر، آن هم با تأکید بر این که از حدود قرآنی خارج نشده و اصول اجتهاد سنتی را حفظ کنند، نگاه داریم و مدعی سایر علوم و حوزه هایی که خداوند متعال عقل را به بشر داده تا به آنها بپردازد نشویم.

مهر دینی زدن بر علم کیمیا
ما از دو درگاه می توانیم در باره «علم دینی» و مدعایی که در این باب هست بحث کنیم. یکی از مسیر بحث از ماهیت علم و تعریف آن بر اساس مباحث جدید فلسفه علم است که کسانی دنبال یافتن نقطه نفوذی در آن برای وارد کردن امکان وجود «علم دینی» (علوم طبیعی یا علوم انسانی) در حیطه «علم» هستند. غالب آنها، تکیه گاهشان، رفتن به دنبال نظریات نسبیت گرایانه است که بتوانند نشان دهند اطمینانی به دانش رسمی به عنوان علم قطعی نیست، و خود غربیان هم قطعیت علم را نقد کرده اند و ... می توان راههای دیگری را هم برای علم، و برای مثال علم دینی طرح کرد. روشن است که در این مسیر، نیاز به بحث های جدی در حوزه تعریف علم در چهارچوب نظریات جدید داریم.
اما درگاه دوم، بحث تاریخی در باره شکل گیری علوم در میان ما مسلمانان در طول تمدن اسلامی است، مسیری که شاید اقوام دیگر به ویژه کسانی که مثل ما متون مقدس یا علوم بومی کهن دارند، درگیر آن هستند. بررسی تاریخی از شکل گیری ـ برای مثال ـ طب اسلامی، یا نجوم اسلامی، یا در حال حاضر علوم انسانی اسلامی، به ما کمک می کند تا روند شکل دیگری این نگاه که «دانش» دینی است را نشان دهد. مهم است که بدانیم چطور وجود چند روایت و خبر که مثلا سوال و جوابی در باره سلامت بدن بوده، یا خورد و خوارک، به تدریج سبب پدید آمدن «علم طب اسلامی» شده است. سازو کار درآمدن این احادیث در عرصه، و تدوین و تبویب آن، آن هم در شرایطی که علم طبی در میان آن مردمان نبوده و نیاز سخت به دانستن چیزی بوده، یا مدل طب یونانی بوده ه از آن پرهیز داشته اند و می خواستند چیزی در مقابل آن بسازند، سازوکاری قابل بحث و شناخته شده است.
در باره برخی از علوم دیگر هم در استفاده از برداشت های قرآنی یا حدیثی، داستان همین طور است. این که فلان آیه یا حدیث، موجد فلان نظریه یا نگاه رایج علمی در میان مسلمانان شده، یا تحت تأثیر فلان دسته روایات در باره باد و باران، دیدگاه های خاص به پشتوانه چند برداشت از آیات یا احادیث سبب پدید آمدن فلان نظریات در حوزه علم کائنات الجو شده و مانند اینها، نمونه هایی است که باید از نظر تاریخی و مرور منابع کهن و شکل دیگری لایه تقدس در این علم ها، بحث شود. امری که در اصل، هیچ کاری به وظایف اصلی دین ندارد. در کتاب از شیطان تا میکرب، داستان قرار گرفتن طب جدید را در کنار طب سنتی و چگونگی داد و ستد آنها بر اساس مثالهای تاریخی و نمونه هایی از متن های مربوطه، شرح داده ام.
در حال حاضر آن تجربه های تاریخی، با بحث هایی که در این صد سال در باره «علم دینی» و امکان آن با پشتوانه قداست متون دینی گفته شده، سبب پدید آمدن ادبیاتی شده است که با کمک آنها، و نیز حمایت قدرت و سیاست در کشور ما، مسیر علمی ما در جهت دفاع از پدیده ای به نان «دانش دینی یا بومی» گرفتار کرده است. به نظرم، اگر در باره آن تجربه های تاریخی تحقیق شود، که شماری کار هم شده، می تواند به پژوهشگران ما نشان دهد که آن دانش گذشته چطور شکل گرفته است. به عبارت دیگر ما نیاز به بحث از تاریخ علم با رویکرد شکل گیری مباحث فلسفه علمی در اطراف آن دانش یا دانش ها هستیم، امری که سعی کرده ام تحت عنوان «تاریخ مفهو علم» یا سیر تطور مفهوم علم در میان مسلمانان دنبال کنم.
اما یکی از این دانش ها که برای آن هم به زور، پشتوانه دینی درست کرده اند، دانش کیمیا و شعبه های مختلف آن است که اغلب با «رمز» و «رموز» مطرح می شود. زمانی که رساله هایی در باره این دانش نوشته می شد، تلاش می گردید برای آن هم احادیثی دست و پا شود. بازار جعل حدیث هم، به ویژه این نوع احادیث که در هیچ مأخذ رسمی از سنی و شیعی دیده نمی شد، در دوایر خاصی که متعلق به جانبداران همان علم بود، وجود داشت. صوفیان برای خود احادیثی داشتند، و دیگران هم.
اهل کیمیا هم که می خواستند به دانشِ غالبا خود ساخته خود، رنگ و اعتبار دینی بدهند، از این قبیل احادیث داشتند و بویژه در مقدمه کتابشان، کاری می کردند که همه فکر کنند علم کیمیا، از طریق جبرئیل به حضرت محمد (ص) و از طریق او به مسلمانان، و بویژه به اهل بیت داده شده و از آن طریق به مردمان منتقل شده است. قدمت این بهره گیری، البته که بسیار زیاد است و این جا یک مثال می زنم.
فصل نخست رساله مقلاد الکنوز، از حسن زاهد غریب کرمانی، تألیف 726 که به نام محمد بن تغلق شاه هندی تألیف شده، گواهی بر این مطلب است، گرچه از این دست مطالب، یعنی دادن پشتوانه حدیثی به علم کیمیا که از منحرف کننده ترین علوم در تاریخ علم در دنیای اسلام است، فراوان است.
ادامه در فرسته پایین 👇👇

کتاب به بیان خاطرات کاظم دارابی دانشجو و تاجر ایرانی مقیم آلمان و از متهمان اصلی حادثه تروریستی رستوران میکونوس یکی از جنجالی ترین پرونده های تاریخ قضائی آلمان در شهریور ۱۳۷۱ می پردازد که منجر به کشته شدن تعدادی از رهبران حزب دموکرات کردستان ایران گردید. از زمان وقوع حادثه میکونوس تا امروز، افراد، گروه ها و جریان های سیاسی هریک از زاویه دید خود به ماجرا نگریسته اند و هریک نقش خود بر دیوار میکونوس زدند. دارابی به عنوان یکی از متهمان اصلی این واقعه حق دارد آنچه را که دیده، شنیده، خوانده و متحمل شده است بر روی دیوار میکونوس رسم کند. بنابراین این کتاب پرده ای است از نگاره ها و نقش های مختلف، که نقال آن کاظم دارابی است، که هم نقش پرده خود می زند، هم نقال و پرده خوان دیگر نقش هاست.
این کتاب به کوشش محسن کاظمی، یکی از فعالان عرصه ی "خاطره نگاری" و "تاریخ شفاهی" در دوران معاصر، تالیف شد. مخسن کاظمی در سال ۱۳۸۶ سایت "تاریخ شفاهی ایران" و در سال ۱۳۸۹ "هفته نامه الکترونیکی تاریخ شفاهی" را بنیان نهاد.
این اثر در سال ۱۳۹۷ به همت انتشارات سوره مهر به چاپ رسید. (مریم جعفرپور)

این کتاب را در باره تجربه «علم دینی در دوره صفوی» در حوزه دانش «کائنات الجو» شامل شناخت پدیده های میان زمین و آسمان از باد و باران و رعد و برق و... نوشتم، زمانی که کوشش می شد، علوم تجربی به گونه ای نوشته شود که با روایات دینی هم سازگار باشد. تجربه بسیار جالبی است.
⬇️⬇️

چرا دنیای اسلام در زمینه علوم تجربی عقب ماند
به طور مرتب، اظهاراتی در باره نگرش توحیدی به علوم تجربی و طبیعی مطرح می شود. این افکار بی سابقه نیست، اما نباید تصور کرد، تکرار یک روش و طرح یک مطلب قدیمی در بیان جدید، ما را به نتایج متفاوتی از آنچه تاکنون در درجا زدن داشته ایم، می رساند. علوم تجربی، از نوع آنچه از یونان تاکنون بوده، یعنی علومی که به دنیای اسلام رسیده و رشد مختصری داشته، و همین طور آنچه امروزه در غرب هست، نسبت به تفکر توحیدی یا شرک، لابشرط است. چه شما موحد باشید چه مشرک، می توانید در علوم تجربی رشد کنید، مگر آن که خودتان دست خودتان را با افکار خود ساخته ببندید. فهرست بلندی از فیزیکدانان ناباور به خدا را می توانید در وبسایتی که اسامی و تخصص و مقام بلند آنها آمده بنگرید. همین طور فهرستی طولانی از فیزیکدانانی که به خداوند باور دارند. هیچ تفاوتی از نظر علم فیزیک در این زمینه ها نیست، مگر آن که فیزیک هم بخواهد فلسفی حرف بزند. این وضعیت، در شیمی و ریاضی هم با فیزیک همسان بلکه روشن تر است. یعنی هیچ ارتباطی میان این علوم با تفکر توحیدی یا شرک آمیز از نظر علمی نیست. بنابر این بسط دادن فکر توحیدی به علوم تجربی، هیچ گره ای از کار ما حل نخواهد کرد، جز آن که عوارض جانبی منفی برای رشد علم در میان ما خواهد داشت که دارد. اصل دین، شامل اعتقاد به خداوند و نبوت، و مهم ترین اصل عملی آن عبادت، ربطی به این که شما چه نوع شناختی از علم تجربی داشته باشید ندارد. این امر جز این است که بگوییم نوع خاصی از معرفت دینی، بر اساس نگاه به طبیعت به اعتبار خالق آن و نظم در آن، در کار است و وجود دارد. این مباحث، باز ربطی به خود علوم تجربی بما هو علم ندارد. به عبارت دیگر، سطح آن نوع از معرفت که به دین و فلسفه مربوط می شود، کاری به ماهیت علوم تجربی ندارد. در آن سطح، می توان به اعتبار معرفت دینی خیلی از مطالب را مطرح کرد. اصل وجود خدا، رابطه اش با طبیعت، با انسان و بسیاری از مسائل دیگر مهم است، اما اینها، ربطی به دانش تجربی که نوعی دانش مستقل و انسانی و قابل تغییر است، ندارد. این خطا را ملحدانی هم دارند که سعی می کنند از برخی یافته های فیزیک، جهان بینی های مادی استخراج کنند. و اما در مورد افکار رایج میان ما در این زمینه، باید گفت تمام مشکل دنیای اسلام از زاویه رشد نکردن علم تجربی در آن، ناشی از همین خلط هاست که نتیجه لب به لب شدن برخی از نظریات علوم تجربی با علوم دینی (در تفسیرهای رایج از آن) است. تفسیر فخر رازی را مرور کنید، تمام گیر او به این است که نباید شناخت طبیعت به نوعی باشد که سبب شرک شود، در حالی اصل این فرض که دانش تجربی مشکلی برای دین ایجاد کند، از بیخ و بن، بی ربط است. مشکل عمده ای که معتزله در علوم طبیعی و نظریات خود در آن زمینه درست کردند ـ و بیش از مشکل ناشی از تفکر اخباری ها و متفاوت از آنها بود ـ همین بود که علوم تجربی را با علوم الهی درآمیختند، و حتی کسی مانند قاضی عبدالجبار از بزرگترین متفکران معتزلی تاریخ مسلمانان، ضد علم از آب درآمدند. یکی از مهم ترین آسیب ها در جهان اسلام و عقب ماندگی آن، ناشی از دیدگاههای آنهاست که به اسم دین از تحقیقات علم طبیعی جلوگیری کردند. ما باید حساب علوم تجربی را از تفکر توحیدی و غیر توحیدی از این منظر جدا کنیم تا بتوانیم زمینه رشد آن را در دنیای اسلام فراهم سازیم. ما باید در این قبیل مسائل، احساساتمان را کنترل کنیم.
@jafarian1964