رسول جعفریان

یک عالم شیعیِ قرن هشتم چه علائق فکری داشت؟/ دکتر رسول جعفریان

نگاه تاریخی به جامعه علمی شیعی به ما نشان می دهد که افکار و اندیشه های مختلف در ادوار گوناگون در آن وارد شده است. برای بازشناسی این افکار، آن هم در یک قرن مشخص، یعنی نیمه اول قرن هشتم هجری، یک مجموعه یا جُنگ کهن را مرور می کنیم تا ببینیم علائق فکری یک عالم شیعه در آن زمان چه نوع مطالبی بوده است. جامع این جنگ سعی کرده است از منابع مختلف متن های مورد علاقه خود را در این دفترچه بنویسد و خوشبختانه اثر یاد شده برای ما به یادگار مانده است. @manuscript

یکی از روشهای بی اعتبار کردن علم در همه روزگاران
راغب اصفهانی، عالم فاضل قرن چهارم ـ پنجم، بیست و سه شرط را برای موفقیت یک دانش آموز بر می شمرد نکاتی که همه آنها نکات مهم اند. هستند. در میان این 23 نکته، یک توصیه از نظر بنده، بسیار مهم است، و اهمیت آن هم به خاطر نگاه دقیق و عالمانه ای است که در آن وجود دارد.
برای شرح آن لازم است یک مقدمه کوتاه عرض کنم و آن این که از ابتدای تغییر روشهای علمی در عصر جدید، به ویژه در دانش هایی مانند طب، افرادی که معارض و مخالف بودند، انگشت روی اشتباهات پزشکان می گذاشتند و آن را دلیل بر بطلان آن علم می دانستند. این روش، هنوز هم ادامه دارد، و مورد استفاده کسانی است که اعتماد به این دانش ندارند، و این بی اعتمادی را با زدن همین مثالها ترویج می کنند.
مدل دیگر این نوع برخورد منفی گرایانه، طرح این نکته هست که متخصصان این دانش هر روز نظرشان را عوض می کنند، یا پزشکان مختلف، حرفهای مخالف همدیگر می زنند؛ نیز این که تجربه های آنها، روزانه عوض می شود. یک روز این را می گویند و روز دیگر، مطلب دیگری را. بدین ترتیب معلوم می شود که اینها علم نیست.
مدل بالاتری هم هست، و این که در کنار جنبه های مثبت فراوان آن علوم، انگشت روی جنبه های منفی اش گذاشته به برخی از پیامدهای آن که غالبا هم توهمی و تحلیل های ناشی از عوض شدن فضای های جاری از شکل سنتی به مدرن است، می پردازند.
راغب اصفهانی در بیان شرایط موفقیت یک دانشجو، در نکته بیستم، روی همین مساله انگشت نهاده به دانشجوی واقعی توصیه می کند در این زمینه مراقب باشد. وی روش پیشگفته را کار «عوام» می داند، این که وقتی یک طبیب یا منجم در صدور حکمی اشتباهی مرتکب می شود، عوام، اصل دانش را زیر سوال می برند.
راغب می گوید، دانشجویی طالب علم واقعی است که مانند عوام نباشد و اشتباه یک پزشک را به پای اصل علم نگذارد. او باید بداند یک علم، اصول خاص خود را دارد، اصلی که آن علم بر اساس آنها سنجیده می شود نه بر اساس تجربه غلط یک کسی که در حال تمرین و تخصص آموزی در این علم و عمل بر اساس آموخته های جاری است.
راغب می گوید: دانشجو، نباید اشتباه یک شاغل در این علم، او را وادار به فساد آن علم و اعلام بی فایدگی آن کند، کاری که عوام انجام می دهند. اینان چنین اند که وقتی یک طبیب یا منجمی را می بینند که حکم اشتباهی می کند، اصل دانش طب و نجوم را خوار می شمارند. دانشجو باید صحت و سقم هر فنی را با آنچه که ذات آن اقتضاء دارد، بسنجند. بنابر این، حکم اشتباه یک شاغل در آن، دلیل بر ناتوانی آن دانش نیست، چون مناسبتی میان این دو وجود ندارد جز این که او با تمرین و اشتغال خود به آن علم، راست یا ناراست، حکایت از آن کار دارد.
به دیگر سخن، توصیه راغب این است که اصل علم، نباید با خطاهای جاری در گزاره های یک شاغل در این علم، سنجیده و تحقیر شود، بلکه علم باید فی حد نفسه، با اصول خودش، ارزیابی شود.
این تأکید وی که این روش عوام است، نکته بسیار لطیفی است؛ چنان که امروزه ما نیز شاهد این امر هستیم که بسیاری از مخالفان علوم جدید، عوامانه، به همین خطاهای جاری استدلال کرده اصل این دانش ها را زیر سوال می برند و حکم به بطلان این علوم می کنند و بی اعتبارشان می سازند. از قضا در روزگار ما این روش، یکی از پر رونق ترین روشها، برای دشمنان علوم جدید است که قصد دارند با این انتقادها، به دکان بی رنگ خود رونق دهند. این کار یعنی تحقیر این علم، یکی از بدترین کارهایی است که نتیجه مستقیم روی عقب ماندگی علمی ما دارد، زیرا اعتماد را از میان می برد. (رسول جعفریان)
@historylibrary

یک عالم شیعیِ قرن هشتم چه علائق فکری داشت؟/ دکتر رسول جعفریان

نگاه تاریخی به جامعه علمی شیعی به ما نشان می دهد که افکار و اندیشه های مختلف در ادوار گوناگون در آن وارد شده است. برای بازشناسی این افکار، آن هم در یک قرن مشخص، یعنی نیمه اول قرن هشتم هجری، یک مجموعه یا جُنگ کهن را مرور می کنیم تا ببینیم علائق فکری یک عالم شیعه در آن زمان چه نوع مطالبی بوده است. جامع این جنگ سعی کرده است از منابع مختلف متن های مورد علاقه خود را در این دفترچه بنویسد و خوشبختانه اثر یاد شده برای ما به یادگار مانده است. @manuscript

از همسرش به شوخي پرسيدم: راستش را بگوييد، ايشان كتابها را بيشتر دوست داشت يا شما را ؟ با خنده گفت: البته كتابهايش را. وي گفت: استاد مدتها كانادا بود، سپس به ايران آمد و با آشتياني و مهدي محقق كار مي‌كرد و در جريان انقلاب ايران به ژاپن برگشت. از آن زمان به بعد به سراغ بوديسم آمد و كارهايش را در اين زمينه
ادامه داد.
خانم، سراغ آقاي آشتياني را گرفت كه من يك مرتبه گفتم كه وي دو سه سال پيش درگذشت. ايشان سخت ناراحت شد و من پشيمان كه چرا بي توجه و بي مقدمه اين خبر را دادم. اما ناراحتي را در چهره او خواندم. در هر حال به او تأكيد كردم كه آقاي ايزوتسو در ايران شناخته شده است و اهل مطالعه قدرش را مي دانند و محبوبيت خاص خود را دارد. روشن بود كه اين حرفها خوشحالش مي كرد.
از وي پرسيديم كه دين استاد چه بود؟ وي گفت: ايزوتسو هميشه يك بودايي بود. در جايي از كتابخانه، آثار وي يا مجموعه هاي مشتمل بر مقالاتي از وي چيده شده بود. علاوه بر آن آثار چاپ شده وي به ژاپني هم در يازده مجلد به علاوه يك ضميمه به صورت يك شكل به چاپ رسيده بود.
از خانم ايشان پرسيديم كه آيا تا به حال ايراني اينجا آمده است؟
گفت: خير شما اولين نفر هستيد كه اينجا مي‌آييد. اين برايم بسيار جالب و در عين حال تأسف برانگيز بود. البته در ايران چند سال قبل بزرگداشتي براي وي برگزار شد كه خانمش گفت پوستر آن را دارد. سال گذشته هم يك ويژه نامه در تركيه از مجلة البحوث الاسلاميه به نام وي و در باره او منتشر شده بود كه يك شماره‌اش را داشت. اين مجله وابسته به مؤسسه وقف تركيه است كه دايرة المعارف اسلامي تركي را هم منتشر مي كند. كتابهاي وي در تركيه مورد استفاده دانشجويان ترك بوده و به زبان تركي هم ترجمه شده است. تركها اخيرا به افكار فلسفي روي آورده‌اند و به همين دليل است كه به دكتر نصر نيز مي‌پردازند و اغلب بلكه همه كارهاي مهم او را به تركي ترجمه كرده‌اند. از خانم ايزوتسو پرسيدم كه آيا در ژاپن تاكنون مراسمي در باره او برگزار شده است. پاسخش منفي بود و اين هم اسباب تأسف بود. به نظرم كار ايران است كه اين را در آنجا تعقيب كند.
در گوشه‌اي از طبقه بالا هم كه البته كتابي در آنجا نبود يك معبد كوچك بود كه به گفته يكي از اين بچه ها معمولا وقتي كسي در خانه اي مي ميرد آن را برپا مي كنند. تصويري از خود ايزوتسو هم بود.
خانم ايزوتسو از ديدن ما واقعا خوشحال شده بود. حالت من هم همين طور بود. روشن است كه ايزوتسو آدم بزرگي است و اگر كاري نكرده بود جز جمع‌آوري اين همه كتاب عربي و فارسي و اسلامي در اين گوشه از ژاپن، در اهميت وي كافي بود. با خانم ايزوتسو يك تصوير يادگاري هم برداشتم و اين به رغم آن بود كه خودش
پرهيز داشت.

جریان ضدیت با خرافات در ایران از دو سه دهه پیش از مشروطه آغاز شده، در دوره رضاشاه اوج گرفته و پس از آن هم به صورت یک گفتمان جاری و رسمی درآمد. در سال 1339 فردی با نام محمدرضا اسلامی که سردفتر بود، کتابی با عنوان نمونه ای از خرافات اجتماع نوشت. وی از موضع دینداری، سخت به خرافات حمله کرد و فهرست بلندی از خرافات مذهبی که در جامعه رواج دارد را ارائه نمود. این اثر شاید به لحاظ بیان جزئیات و نمونه های رایج، یک اثر تک نگارانه بسیار با ارزش در حوزه خرافه شناسی در جامعه ایرانی باشد.
برای مثال، نمونه های فراوانی از دعانویسی های رایج در تهران را گزارش کرده و مانند یک خبرنگار با دقت به جزئیات پرداخته است. برای مثال از یک مراسم تعزیه در تهران یاد کرده و می گوید: من که خود در جستجوی این گونه مناظر و تاترهای مذهبی بودم در صف تماشاچیان قرار گرفته ... مانندن مخبری برای تهیه رپرتاژ خود را آماده نمودم ( ص 78).
وی از آثار انتشار خرافه در جامعه را این می داند که وقتی واقع تاریخی و مذهبی کشوری ملعبه و بازیچه برخی از مردم گدا و نادان قرار می گیرد طبقه اشراف و اعیان مسلمان نمایانش نیز عمر خود را به بطالت و شهوترانی صرف کرده و دسته ای از مردم عوامش به پرستش درختها و سنگها و خوردن آب دباغخانه می پردازند... (ص 82).
محمدرضا اسلامی نمونه های جالبی از تعزیه از جمله تعزیه شهربانو و این که کسی نقش عمر را بازی کرده و «در این بین کلمات بسیار رکیک و توهین آمیزی رد و بدل می شود» یاد می کند (ص 83). وی همچنین از رمال های تهران یاد کرده، به نقل برخی از کارهای آنان که به عنوان شکستن طلسم انجام می دهند می پردازد (ص 97). نیز مواردی از کارهای فالگیرها را بیان می کند و از فالگیری به نام آقا فتحعلی یاد می کند که محل وی در کوچه پشت سید اسماعیل است. این شخص دارای مغازه کوچکی است و به کار رتق و فتق مراجعین می پردازد و مدعی است که دیگر فالگیرها کارشان را بلد نیست. وی می گوید: جالب است که اخیرا زن او با وی قهر کرده و اگر او کاری برای حل مشکلات مردم از دستش می آمد، مشکل خودش را حل می کرد (ص 96).
نویسنده فصلی هم به روضه خوانی پرداخته در آن از شهرت روضه الشهداء و این که حتی مانع از شهرت جلاءالعیون مجلسی شد، سخن گفته است (ص 103). وی می نویسد: پس از آن در اوایل دوره قاجاریه به قدری کتب مبسوطه فارسی و عربی در شرح واقعه دلسوز کربلا تألیف شده و متاسفانه به قدری اکاذیب و اخبار ضعیفه در السنه روضه خوانها و قراء انتشار یافته که علما و اهل حدیث در مقام انتقاد کتب ضعیفه مانند کتب برغانیان و اسرار الشهاده دربندی و منتخب طریحی و... برآمدند. (ص 104). وی ادامه می دهد: این روضه خوانها هستند که عالم مقدس روحانیت را در جامعه کنونی لکه دار ساخته و با گفتار دروغ و اشعار مزخرف بی اساس خو دابهت و اثرات وقایع حیرت انگیز کربلا و حقانیت شهدای کربلا را در انظار و افکار غالب مردم کوچک نموده و با بیان سخیفه خود لطمه به پیکر اسلام وارد آورده و می آورند (ص 106). بحث روضه خوانی و نقد مقاتل و داستانهای به قول وی ساختگی تا صفحه 159 ادامه یافته است. پس از آن هم در باره سوگواری ها و قمه زنی و مسائل دیگری از این قبیل بحث کرده می نویسد: می بایستی شیعیان از عیب جویی کسرویها و مردوخها استفاده نموده در مقام رفع نواقص و معایب خود برآیند (ص 163). وی از مراسم سوگواری در شاه عبدالعظیم یاد کرده و م یگوید: ای کاش یک هزارم این تشریفات و تظاهرات هم با دستور متین شرع انور اسلام تطبیق می کرد (ص 165). البته وی می گوید مسیحیان هم خرافات زیادی دارند و نباید چنین تصور شود که این قبیل امور تنها در میان مسلمانان یا شیعیان است. (ص 168).
@jafarian1964

در این اجازه نکات جالبی آمده است. استادی که اجازه داده علی بن سلیمان بحرانی است که آن را در سال 1062 ق نوشته است. وی نوشته است که شاگردش المیرزا المعظم المکرم شیخ نجیب الدین محمد ولد مرحوم عمادالدین محمود آن را از اول تا آخر نزد وی خوانده است. البته این خواندن علی الاتصال نبوده و میانه کار فواصلی که خیلی هم کم نبوده، وجود داشته است. اما نوع خواندن، خواندن از روی تدبر و تفکر و توجه کامل از طرف این شاگرد بوده است. اکنون به وی اجازه می دهد یعنی او را شایسته آن می داند که برای هر کسی که صلاح دانست آن را روایت کند. البته با رعایت احتیاط و دقت و پرهیز از خطا. این اجازه در شعبان المعظم سال 1062 نوشته شده است.

سه اندیشه رقیب در ایران
سه نوع اندیشه در ایران دوران پهلوی دوم وجود داشت، اندیشه هایی که نوعی رقابت بین آنها بود و هر کدام نمایندگان خاص خود را در جامعه داشت. نخست اسلام با همه طول و تفصیل و روایت های مختلف آن که البته در ایران روایت سنتی آن مرجعیت اصولی بود و رقبای خاص خود را از اخباری، بابی و صوفی و غیره و غیره داشت. دوم روایت ایرانی غیر اسلامی که آن هم عقبه خاص خود را داشت. من هم می دانم فردوسی مسلمان بوده و تمایلات شیعی هم داشته، اما به هر حال، نوعی ادبیات ایرانی هست که در تفکر ایرانشهری ما بوده و صدها کتاب و مطلب از آن باقی مانده است. سلطنت در این اندیشه جایگاه بلندی داشته و شاهان از قدیم الایام یعنی از سامانی به این طرف، همیشه با اتکای به آن حکومت می کردند. سوم اندیشه های غربی که دو شاخه بود. یکی کمونیستی که جذابیت های خاص خود را داشت و این اواخر به شکست کشیده شد. دوم افکار لیبرالیستی غربی که قریب صد و پنجاه سال است در تربیت این مردم رسوخ کرده و از اندیشه های فلسفی تا تمدن تا ارزش های اخلاقی و آداب وعادات ویژه خود را دارد آنچنان که غرب زدگان اصطلاحی که برای این جماعت بکار می رود، بسیارند، یعنی آنها که باور به آن اندیشه ها دارند.
در این میانه، ملت هم یعنی همین ملت، تلفیقی از این افکار دارند.اینها مسلمان ایرانی و گاه چپ گرا و در عین حال غرب زده هم هستند. یعنی غیر از این که دسته های مستقلی با توجه از هر یک از آن افکار حمایت می کنند، یک چیزی به نام ملت هم وجود دارد که از نوعی اندیشه ترکیببی میان سه فکری که گفته شود، هویت خود را می سازد به طوری که می تواند با هر کدام آنها کنار بیاید.
به هر حال، هر کدام این اندیشه ها، جاذبه های خاص خود را دارند. شخصیت های تاریخی خود را که علقه و علاقه ویژه ای در جامعه ایجاد می کنند.
از میان اینها، دو بخش اول و قسم دوم بخش سوم، یعنی غربگرایی، قوت خاصی دارند. یعنی از چپ گرایی که بگذریم ـ و البته در بقیه تفکرات تاثیر داشته و دارد ـ آن سه اندیشه، جایگاه خاصی دارد و نسبت خاصی با یکدیگر. گاهی سازگار با هم می شوند گاهی رقیب. وقتی سازگار هستند این طور است که یکی حاکم است و از بقیه اندیشه های استفاده می کند. اما آنگاه که در مسیر شکست می خورد، بقیه رقیب می شوند و دنبال جانشین شدن برای آن هستند. یعنی رفیق به رقیب تبدیل می شود.
این را هم بگویم، هر وقت هر کدام حاکم بوده اند، توده یعنی ملت هوادارش بوده اند. این طور نبوده که تنها بماند. البته وقتی، چنان که گفتم، در مسیر روی به جلو، اندیشه ی حاکم نتوانسته کاری از پیش ببرد، بقیه رقیب شده اند و در ادامه آن را ساقط کرده یکی دیگر سرکار آمده است. در واقع ما در بین این سه اندیشه، فارغ از این که بخواهیم وزن کشی کنیم که کدام قوی تر است دو نکته را باید داشته باشیم: اول این که وقتی سر کار می آیند، محبوبیت دارند تا وقتی که تقشان درآید. دوم این که در وقت رقابت و دشمنی، تبدیل به آلترناتیو یکدیگر می شوند و به راحتی به مردم امید می دهند که آن یکی برود، این یکی می تواند حاکم باشد. این اسمش انقلاب می شود. تجربه عملی هم نشان داده است که این اتفاقات می افتد. حالا این که اسلام گرایی با ایرانی گری چه قدر سازگار است؟ یا این که چقدر می توانند با هم هماهنگ شوند، یا این که ایرانی گری با غرب گرایی چه قدر سازگاری دارند و ... مسائلی است که وجود دارد. از قضا خیلی آسان می توان مسیر ها را تشخیص داد به شرط آن که عینک جهت گیری را برداریم و واقع بینانه بنگریم که چه اتفاقاتی می افتد و چطور این مکانیزم عمل می کند.
در اینجا من نمی خواستم از هیچ کدام از این افکار اندیشه ها و عملکرد آنها دفاع کنم. فقط خواستم بگویم چنین وضعیتی وجود دارد. وضعیتی که می تواند مورد بررسی قرار گیرد و مکانیزم آن تحلیل شده و حتی تا حدودی اوضاع آینده پیش بینی شود.
@jafarian1964

رستم الحکماء مورخ آزاد یا عامل بابیه
بنده به نوبه خود نمی توانم باور کنم، نویسنده ای دهها کتاب داشته باشد، از میان دوره قاجار باشد، و حتی یک نفر از معاصران، شرح حال وی را ننوشته باشد. آنچه از رستم الحکماء می دانیم از میان آثار خود اوست و کسی نه او را دیده و نه خبری به ما داده است. اگر این نکته را کنار مطالب مشکوکی از او بدانیم که در باره وعده ظهور در حوالی سال 1260 ق گفته، باید حدس بزنیم که او مدتی پس از این تاریخ و از عوامل بابیه است که در عین حال، در تاریخ نگاری هم آثاری داشته و اساسا اسم و مشخصات او هیچ ارتباطی به این نامی که از وی می شناسیم ندارد. این را به مناسبت انتشار مقاله آقای آل داود در ایرانشهر شماره سوم می نویسم که تازگی نشر شده و تنها به عنوان یک نظریه عرض می کنم. مطلب ذیل در کتاب مهدیان دروغین، دو سه سال قبل منتشر شده اما به نظرم ایشان به هر دلیل، هیچ توجهی به این جنبه از زندگی و افکار او نکرده است. 👇🏾👇🏾
@jafarian1964

مصاحبه ای در باره مرحوم شهیدی
در میان مطالب مختصری که در باره مرحوم شهیدی نوشتم، همان تاریخیات را بهتر از همه می پسندم و به دوستان علاقه مند هم خواندن همان را توصیه می کنم. اما در میان یادداشت ها، مصاحبه ای هم یافتم که زمانی در باره مرحوم شهیدی داشته ام. متنش زیاد مفصل نیست. همین جا می گذارم. این مصاحبه با روزنامه اعتماد بوده است.

1. جنابعالِي در ِيادداشتِي پس از فوت سِيد جعفر شهِيدِي، روش اِيشان را انکارِي و تردِيدزا توصِيف نمودِيد، در حالِي که مرحوم شهِيدِي، در مواردِي اعتقاد داشتند که، تارِيخِي که با اعتقادات ما نمِي خواند، ارزشِي ندارد. (مثلا در باره تارِيخ طبرِي معتقد بودند «پدر ما را در آورده است» و مواردِي از اِين دست) اِين دو توصِيف، ناقض ِيکدِيگر محسوب نمِي شوند؟
مقصود من اين است كه وي در بررسی نقلهای تاریخی شک می کند. این تردید و شک کردن مطابق روال تاریخ نویسی ما ایرانی ها در گذشته نیست. این که این روش خوب است یا نه مهم نیست مهم آن است که ایشان در نقلهای تاریخی ایجاد تردید کرده و پس از آن اگر به موضوع اصلی کار وی مربوط باشد به بررسی می نشیند. در این زمینه آقای سید جعفر مرتضی هم که از دیگر محققان تاریخ اسلام در دهه های اخیر هستند با ایشان مشترکند. البته مبانی تردید و شک اینها و نیز باورهای تاریخی شان تا اندازه ای با هم تفاوت دارد. من معتقدم روش های تردیدی ایشان بیشتر نشأت گرفته از طه حسین است. و هم مرد شکاکی بود. می دانید نخستین کسی در عبدالله بن سبا تردید کرد و آن را ساختگی خواند طه حسین بود. تقریبا همان زمان آقای عسکری هم تحقیقی در این زمینه کرد. طه حسین در بسیاری از مسائل تردید می کرد که این البته برای ما خوب است.

2. طبق اظهارات شما، روش نقد مرحوم شهِيدِي، شبِيه طه حسِين است. رو آوردن مرحوم شهِيدِي به آثار طه حسِين (يا بنت الشاطِي)، از روِي انتخاب بود ِيا اتفاق، چرا که برخِي منتقدِين آثار طه حسِين را متوسط (يا ضعِيف) شمرده و استقبال اندِيشمندان اِيرانِي از وِي را ناشِي از فضاِي آن روزها دانسته اند. اساسا ترجمه آثار طه حسِين چه تاثِيرِي در نوع تفکرات اِيشان داشت؟

آن زمان به تدریج آثار نویسندگان مصری به خصوص در بخش تاریخی به فارسی در می آمد. طه حسین شهرت زیادی داشت. بنت الشاطی و عقاد هم از آن جمله بودند. این آثار که به فارسی در می آمد به این دلیل بود که مشابه نداشت. اما علاوه بر آن یک روحیه نقادی و آزادی خواهی و بی تعصبی هم در آنها بود. این برای ایرانیان شیعه مذهب جالب بود. چون برخی از مطالب آنها کمکی برای نظریات شیعه در باره برخی از مسائل تاریخی بود. یکی از آخرین نمونه ها کتاب عبدالفتاح عبدالمقصود بود که آیت الله طالقانی و محمد مهدی جعفری آن را به فارسی ترجمه کردند. اما طه حسین علاوه بر اینها یک محقق هم بود و شهرتی جهانی داشت. این تأثیر همان طور که گفتم به لحاظ روشی، روی نقادی های آقای شهیدی تأثیر داشت. من البته با برخی از نتیجه گیری های ایشان موافق نیستم اما روحیه نقادی ایشان در تاریخ نویسی اسلامی جالب بود. البته آقای شهیدی تحت تأثیر دیگر نویسندگان مصری هم بود. آن زمان نوشته های مصری ها به لحاظ تفکر اخوانی و انقلابی هم پرمایه بود و آقای شهیدی هم در دهه بیست به آن افکار علاقه مند بود. مصری ها نقاد امویان و حتی خلیفه سوم بودند و به این نقادی ها با نگاه اصلاحی می نگریستند و این برای آقای شهیدی و دیگران مطلوب بود. (دنباله دارد)
@jafarian1964

نگارش کتاب بالا که در واقع معرفی علمای مکه و مدینه ای است که از آن ها کتابی به خط خودشان یا دیگری در کتابخانه عارف حکمت باشد، به نوعی کمک به تاریخ مکه و مدینه است. ابتدا نام شخص می آید و سپس فهرستی از تالیفات او که در این کتابخانه نسخه دارد، با مشخصات نسخه و برخی از نوشته های روی آن عرضه می شود.
به نظرم مشابه این کار را ما می توانیم برای شهرها داشته باشیم. فرضا تمام کاشانی هایی را که نسخه ای از آنها در هر کتابخانه ای ـ نه فقط یک جا ـ مانده با توضیحات نسخه شناسی و نیز داده هایی که کمک به شرح زندگی او نیز اطلاعاتی در باره کاشان یا مدارس و یا خاندانهای آن دارد، ارائه دهیم. این کار در باره بیشتر شهرها می تواند انجام شود.
در کتاب بالا، شرح حال مختصری هم از عارف حکمت هست. وی در سال 1201 به دنیا آمده و در سال 1275 ق درگذشته است. احمد عارف از صاحب منصبان دولت عثمانی و سالها به عنوان قاضی و یا با مشاغل دیگر در شهرهای مختلف بوده است. وی آثاری در فقه و کتابی در تذکره دارد. دیوان شعری هم از وی برجای مانده که اشعاری به ترکی و فارسی و عربی در آن هست. در سال 1260 این کتابخانه را با پنج هزار کتابی که داشت بنیاد گذاشت. زمانی که رفعت پاشا به مدینه آمد این کتابخانه که بنای آن چسبیده به حرم نبوی بوده، هفده هزار جلد کتاب داشته و خطی های آن که نزدیک به پنج هزار بوده است.
نسخه های خطی این کتابخانه چند بار فهرست شده و یک بار هم بخشی از نسخ فارسی آن را مرحوم عطاردی فهرست و منتشر کرد.
در دوره جدید کتابهای این کتابخانه به کتابخانه ملک عبدالعزیز منتقل شد و دیگر نام مستقلی از عارف حکمت به عنوان صاحب این مکتبه به میان نیامد! البته که در داخل کتابخانه، بخشی به مکتبه عارف حکمت اختصاص داده شده و نسخه ها نگهداری می شود. اطلاعات بیشتری را در باره این کتابخانه از طریق وبسایت آن می توانید دریافت کنید.
اکنون بنای کتابخانه عبدالعزیز در سمت غربی مسجد قرار دارد. باید توجه داشت که کتابخانه حرم نبوی که قدیما در اتهای بخش عثمانی مسجد بود و حالا در سمت غربی روی طبقه دوم خود مسجد بالای درب نهم است ربطی به این کتابخانه ندارد.
@jafarian1964

جنگ اخباری ـ اصولی در شعر صدرالممالک اردبیلی (م 1271ق)

جدال اخباری گری و اصول گرایی در چندین نوبت در تاریخ تفکر شیعی بالا گرفته و هر بار، نیروی زیادی از عالمان و فقیهان صرف مبارزه فکری با گروه مقابل شده است. این جدال، در درون خود، سبب برآمدن افکار و آثار و آراء جدیدی هم شده و مکاتب تازه ای را به خصوص در فقه شیعه پدید آورده است. بخش مهمی از این جدال، در نیمه دوم قرن دوازدهم هجری، عطف به کارهایی که در دوره صفویه در این باره شده بود (و آن هم از محمد امین استرآبادی م 1036 آغاز شده بود) بالا گرفت. موقعیت جغرافیایی این جدال، هم در عراق و هم در ایران بود.
در حاشیه جدال اخباری گری و اصول گرایی، جنگ صوفیان و فقیهان نیز در جریان بود و به واقع، فقیهان، همزمان، می بایست در دو جبهه نبرد می کردند. بماند که جبهه سومی هم، گاه در تقابل با شماری از فلاسفه برای فقیهان وجود داشت، و این علاوه بر جریانهای ترکیبی از اخباری گری و صوفی گری با تمایلات تازه ای بود که تحت عنوان شیخیه و بابیه و حتی جریان میرزا محمد اخباری پدید آمد که فرد اخیر جدای از تمایلات اخباری، خود یک جریان فکری مستقلی را تأسیس کرد.
داستان این جدالهای فکری در قرن سیزدهم، بسیار طولانی است، و منابع زیادی همچنان به صورت مخطوط وجود دارد که می تواند روشنگر این منازعات فکری باشد. این جدالها، وقتی با سیاست شاهان قاجار یا برخی از امرای مهم و قدرتمند آنها ترکیب می شد، می توانست موجد مسائل تازه ای باشد که خود آن حکایتی است. برخی از شاهان قاجاری و شاهزادگان، مدافع صوفیه، برخی همراه با اخباری ها، و شماری که این جریان غالب بود، به دلیل نفوذ فقیهان در جامع، با آنان همراهی می کردند.
مهم ترین ویژگی فقیهان، اجتهاد بود که غالب در فقه خود را نشان می داد و زمینه نوعی نشاط و تنوع فکری را در این حوزه فراهم کرده بود. برخی از بزرگترین فقیهان قرن سیزدهم، میرزای قمی، کاشف الغطاء، سید محمد مجاهد، سید علی طباطبائی و عالمان دیگری بودند که به نوعی با مسائل ایران هم مرتبط بودند.
در همین دوره، شماری از سران صوفیه در غرب ایران، دارای نفوذی فوق العاده بوده و این نفوذ گاه تا تهران و دربار محمد شاه هم کشیده می شد. پیش از آن در عهد فتحعلی شاه و فرزندش نایب السلطنه عباس میرزا نیز این نفوذ دیده می شد. به هر روی، منبع این جدالها، صرف نظر از آن مقدار که چاپ شده، همچنان خطی است، اما شگفت که از همین چاپی ها هم درست استفاده نشده و کمتر برای روشن کردن این منازعات از آنها بهره برده شده است.
این روزها گذارم به دیوان صدرالممالک اردبیلی افتاد که دلبسته صوفیه بوده و شرح حال و مسائلی از زندگیش در منابع مختلف آمده است. دیوان او، مشتمل بر بخشی از مطالبی است که به داستان اخباری ـ اصولی مربوط بوده و اشعاری مفصل علیه اجتهاد دارد. صدرالممالک در اصفهان، به جرگه صوفیان پیوست و تابعیت از حسینعلی شاه (م 1234) را پذیرفت. پس از آن، مدتی عباس میرزا او را به عنوان معلم فرزندش گماشت. در دوره محمد شاه نیز موقعیت وی استوار بود، اما امیر کبیر او را به عراق عرب تبعید کرد. این وضعیت ادامه داشت تا این که ناصرالدین شاه به سلطنت رسید و او اجازه بازگشت یافت، اما در نیمه راه به سال 1271ق درگذشت.
عنوان «صدر» برای وی، به دلیل پیشنهاد صدارت به وی بوده که او نپذیرفته اما این لقب روی او مانده است. به رغم این که او پیش از این مورد طعن بود، پس از پیشنهاد صدارت و توجهی که عباس میرزا به او کرد، در تبریز مورد احترام واقع شد و او به شوخی می گفت، یکی از مطهرات در اسلام، همین «صدارت» است!
دیوان صدر الممالک اردبیلی، به سال 1352ش با مقدمه جواد نوربخش منتشر شده، و آنچه مورد نظر است، اشعاری است که وی علیه «اجتهاد» دارد. اشعار موجود در دیوان وی، غالبا بسان دواوین دیگر مشایخ صوفیه، به مسائل شیعی و همین طور جنبه های خاص فرقه ای و مسائل تربیتی به روش صوفیان سروده شده است، اما این بخش، به طور خاص، در باره اجتهاد و نفی آن است.
دلیل ارائه آن در اینجا، بیشتر از آن رو است که با ادبیات این دوره آشنا شده و توجه داشته باشیم که گاه در میان دواوین، از این دست مطالب نیز وجود دارد که می تواند در شناخت جریانهای فکری این دوره به ما کمک کند.
@jafarian1964

یک مدل پاسخ برای رفع «سردرد» از دوره صفوی

وقتی از مفهوم علم میان مسلمانان سخن می گوییم، دست کم در اصطلاح و چارچوبی که بنده دنبال می کنم، از چگونگی تولید دانایی در باره یک مسأله یعنی پرسش است. زمانی که یک سوال و پرسش مطرح می شود، برای پاسخ دادن به آن، روشی را برای تولید علم یا همان «جواب» بر می گزیینیم. این روش، و فرایندی که ما برای پاسخ طی می کنیم، دست کم بخش مهمی از همان چیزی است که ما می توانیم بر اساس آن از حقیقت مفهوم علم در میان جماعتی که آن پاسخ مشخص را می دهند، بدست آوریم. این پرسشها می تواند در حوزه های مختلفی باشد. بخشی از آنها در نجوم یا پزشکی یا پرسشهای فلسفی در باره پیدایش عالم و هستی، یا سوالاتی در حوزه تاریخ، جغرافی و اجتماع، یا مسائل تربیتی و جز اینها باشد. بحث این است که مثلا در یک دوره مشخص تاریخی، در میان یک جمع بخصوص، توسط یک دانشمند متفاوت، در یک مکتب فکری، چه پاسخی با چه روشی به یک سوال مشخص داده می شود. روشن است که میلیونها پرسش در این حوزه ها برای بشر مطرح بوده و در مکاتب فکری مختلف به آنها پاسخ داده شده است. این مهم است که ما چه روشی را بر می گزینیم، و این روش، منبعث از چه باورهایی در حوزه مفهوم علم، درک واقع، انطباق با واقعیت و اموری است که در حوزه علم مطرح بوده و هست. یک نکتهم مهم، مقایسه پاسخ های متفاوت به یک سوال است. این تفاوت به دوره های تاریخی مختلف، مکاتب فکری یا هر چیزی است که ممکن است این تفاوت را در پاسخ ایجاد کند.
در اینجا برای تفهیم مطلب، می خواهم یک نمونه سوال را در حوزه طب مطرح و بر اساس نمونه پاسخی که از یک دوره تاریخی و توسط یک جریان فکری یا یک شخص داریم، بگوییم، آن کسی که به این پرسش جواب داده، چه تلقی از علم دارد و از چه روشی برای پاسخ گویی استفاده کرده است.
سوال این است: صداع یا هم سردرد را چگونه می توان درمان کرد؟
این پرسشی است که وجود دارد، و اگر شما به پزشکی جدید مراجعه کنید، با توجه به شناختی که از انواع سردردها و داروها دارند، پاسخ های مختلفی به شما داده و بر اساس آنها داروهای متفاوتی را تجویز می کنند. اما در اینجا، ما به دوره صفوی بر می گردیم، و از شخصی که تصویری متفاوت از روابط و مناسبات میان سردرد با واقعیات موجود در عالم دارد، پاسخ خاصی را می شنویم. در اینجا، باید دقت کنیم او بر اساس چه شناختی، با چه روشی، و چه درکی از «علم» به این مساله جواب می دهد. روشن است که مفهوم علم برای او با آنچه امروز عالم پزشکی در این باره دارد، متفاوت است.
ممکن است کسی بگوید، مفهوم علم در یک صد و پنجاه سال گذشته، بر اساس پوزیتیویسم است، و مقصودش نوعی نگرش تجربی باشد که در علوم طبیعی معمول است، و بیفزاید که مثلا مفهوم علم، در عالم قدیم بر اساس دیدگاه های مثلا عرفانی یا باورهای مثلا قدسی و معنوی بوده است.
مهم این است که این تفاوت هست، و باید به آن توجه داشت. اما این که دقیقا همین تفاوتی بوده که اشاره کردیم یا چیز دیگری است، باید در آن دقت کرد. مقایسه به خوبی به ما نشان می دهد که آموزه های آن دوره، چه پاسخی برای این سوال دارد و امروز چی. تفاوت هست، که البته هست، اما خلط کردن مثلا مفهوم علم در عرفان، با علوم طبیعی، و طرح این که آن زمان، مفهوم علم همان افئده بوده، و حالا مثلا تجربه گرایی و پوزییتیویسم است، یکی از دشواری هایی است که هنوز برای ایجاد بدفهمی و خلط بکار می بریم.
وقت را تلف نکنیم، و پاسخ یک دانشمند قدیمی از دوره صفوی را که باورهای متفاوتی در باره منابع دانایی، فهم عالم، روش اثبات گزاره ها، و ایجاد ارتباط میان قدسیتی که او می شناسد با وضع طبیعی سر و سردرد، دارد، می خوانیم. یک نمونه آشکار خلط، درآمیختن صلوات و دعا، با روشی مانندن کشیدن خطوط عجیب و انجام عملیاتی شگفت برای رفع آن، برای از بین بردن سردرد است. این روش به شما کمک می کند که از قدسیت دعا، استفاده کرده، به روشهای شبه علمی رایج در علوم غریبه، مشروعیت دهید و از ترکیب آنها، پاسخی بسازید که ذهنها، قانع شده و قرنها آنهار ا بپذیرد و سراغ تأملی از نوع دیگر نرود.
این هم جوابی برای این سوال که چه کنیم تا سردرد رفع شود، جوابی از قرن دوازده هجری در همین ایران خودمان، از تمدن صفوی.
لطفا تصویر را هم ملاحظه کنید تا چگونگی نوشتن صحاف، و خط کشیدن با کارد فولادی بر روی آن را دریابید.
هو
جهت رفع صداع
دست بر موضع درد گذاشته، بسم الله بگوید، و به دست دیگر، از انگشت بر روی خاک این کلمه را بنویسد، و این خطها را بکار برد، فولاد بر روی آن بکشد «یا صحاف» و در بین نوشته، صلوات بفرستد، و این عمل را سه مرتبه بکند. و اگر رفع نشود، شش مرتبه دیگر بکند که نُه مرتبه شود.
و در کشیدن خطها از محاذی آخر «ف» ابتدا کند، و چون به «یا» برسد، نوک کارد را بر آن بقوّت گذاشته، زور نماید. [ادامه سند را پایین ملاحظه کنید] 👇👇
@jafarian1964

سزگین و تاریخ علم / سخنرانی امروز در مراسم سزگین در کتابخانه مرکزی دانشگاه

اهمیت فواد سزگین برای جهان اسلام به عنوان یک مرحله در مبحث تاریخ علم در دنیای اسلام مهم است. او خود در چندین مورد، شرح کارهایش را داده است. وی اولا کتابشناس و نسخه پژوه است و این تخصص، کلید ورود به بحث تاریخ علم است، اگر کسی کتابشناس و کتابدار و نسخه شناس نباشد، نباید ادعای تاریخ علم داشته باشد. نکته دیگر آن است که با کارهای فرنگی ها در حوزه فهرست نویسی علمی آشناست. وی جز آن که سالها شاگرد هلموت ریتر بوده، روی کار بروکلمان با دقت تأمل کرده و روش وی را به خوبی می شناسد. اوائل می خواهد به آن ذیل و حاشیه بزند، اما بعدا تاریخ تراث عربی را از نو تألیف می کند. دیگر آن که وی تاریخ نگارش و کتابت حدیث و علم را در دنیای اسلام می داند. این تخصص او در رساله دکتری وی در باره بخاری است. در آنجا، بیشتر قصد حمایت از «حدیث» را دارد اما همین انگیزه، او را به کشف برخی از ابعاد تاریخ حدیث رهنمون می کند. این کشف و سپس نظریه پردازیش در این باره، بی اشکال نیست و بارها از سوی برخی از مسلمانان و فرنگیان در باره اش بحث شده، اما به هر روی، به اندازه کافی او را روی متون نخست، اسناد احادیث و تاریخ نگارشات عربی در عصر اول، مسلط کرده است. وی به تدریج به «تاریخ علم» رسید. از دل کتاب و تاریخ آن. سپس به تاریخ نجوم و ریاضیات و پزشکی و طبیعیات و... پرداخت. فکرش این بود که متون مهم در حوزه تاریخ علم را، آنچه نوشته مسلمانان بود، و نیز آنچه از قرن شانزدهم به بعد، توسط پژوهشگران فرنگی نوشته شد، بازچاپ کند و کرد، کاری که منجر به چاپ بیش از چند صد کتاب انجامید و امروز سرمایه ای است که به راحتی در اختیار دیگران است. او این کار را با موزه تاریخ علم تکمیل کرد. کاری در فرانکفورت. ابتکارات وی در این زمینه جالب است و می توان در رساله او با عنوان تاریخ علم و فنآوری در جهان اسلام دید. باید به این نکته هم توجه داشت، او متعلق به فرهنگ ترکیه است که در سه چهار قرن اخیر، وارث میراث اسلامی بوده و صدها هزار نسخه خطی در کتابخانه هایش محفوظ بوده است. با این حال، سعی کرد نگرش جهان اسلامی را حفظ کند و از میراث موجود در کشورهای عربی و نیز ایران و شبه قاره نیز بهره بگیرد. درد مسلمانی و تلاش برای این که نشان دهد سابقه مسلمانان در علم قوی بوده، در وجودش موج می زند. این حسی است که طیف جوان اسلام گرای ترکیه هم خواهان آن بود و به همین دلیل، سزگین مورد علاقه اردوغان هم قرار گرفت. البته حمایت از موزه علم او، و نشر آثارش از سوی سران کشورهای عربی هم بود. همین طور که از امکانات اروپائیان استفاده کرد. او وامدار بسیاری از افراد بود و در ضمن، چنان نبود که به شرق شناسان دشنام دهد. ضمن آن که انتقاد می کرد، مثل آن چه با گلدزیهر کرد، اما همیشه می گفت که تحقیقات آنها به ما کمک کرده است.
در اینجا باید گفت، سزگین یک مرحله در اندیشه های مربوط به تمدن اسلامی است که در ایران کمتر شناخته شده است. این به رغم آن است که وی به دفعات به ایران آمد و از سوی مدیران کتابخانه های مختلف، و مراکز علمی، مورد تقدیر و حمایت قرار گرفت. سزگین خود یک مرحله در این تلاشها به شمار می آید. چنان که گذشت، او هم نظریه پرداز است، و هم اهل عمل در ایجاد یک جنبش علمی در حوزه تمدن و علم در دنیای اسلام. برای نشان دادن این که او خود یک «مرحله» به شمار می آید، باید اشاره کرد که مراحل توجه به تمدن و علم در جهان اسلام، در غرب یا با فکر غربی، چهار مرحله دارد
• مرحله اول: گزارش های سفرنامه نویسان از عصر صفوی تا عصر قاجاری به عنوان یک ژانر مهمی در سفرنامه نویسی غربی ها از ایران و شرق است
• مرحله دوم، آغاز تحقیقات علمی در قرن های هیجدهم و نوزدهم و بیستم است که البته ترکیبی از سفر و پژوهش است. در این دوره، نخستین کتابهای منظم هم در باره تمدن اسلامی و اسلام در غرب نوشته شد. این نوشته ها با انگیزه آشنایی با شرق، اقتباس از آن، تصرف در آن و حتی امور سیاسی و اقتصادی است (ادامه در پایین) 👇👇👇.
@jafarian1964

کتاب اسرار خلقت از سرهنگ احمد اخگر، داستان جذابی دارد. این اثر 554 + 118 + 106 صفحه در سال 1315خورشیدی منتشر شده است. حکایت این است: در سال 1308 در انجمن ادبی شیراز، همین اخگر شعری می خواند که تحریض بر کار و فعالیت برای بهتر شدن زندگی است. اندکی بعد، شخصی به نام عبدالحسین بهمنی، پاسخی به او می دهد که حاوی نوعی نگاه بدبینی بوده است. اخگر باز پاسخ می دهد. اواخر سال مزبور، بهمنی شعری حاوی 34 بیت مبنی بر شکایت از یزدان پاک می سازد و در انجمن ادبی شیراز می خواند. این شعر، حاوی چون و چراهایی با خدا در امر خلقت است. اخگر به مقابله با وی «بیچون نامه» را می سراید که در تیرماه سال 1314 به صورت مستقل منتشر می شود و البته کار خوبی که می کند، «محاکمه با خدا»ی بهمنی را هم در ابتدای آن می گذارد، منهای شش بیت که خواندنش برای او میسر نشده است و بنابرین اصلش 40 بیت بوده است. بیت اول این است: «خداوندا تویی بینا و آگاه / ز کردار تو دارم ناله و آه». پاسخ اخگر در 119 در ادامه می آید. مضمون این محاکمه، همان است که از قدیم هم در متون ادبی گهگاه ظاهر می شده و عمدتا بر این محور بوده است که خداوند اگر هدفش اصلاح بود چرا شیطان را آفرید. می دانیم که بعدها فروغ هم در این زمینه شعری با عنوان عصیان بندگی سرود. به هر حال حساسیت بحث که در باره خداوند بوده، و به احتمال پیگیری های خود اخگر، سبب می شود که صدها نفر از شعرای زن و مرد و نیز نویسندگان به حمایت از وی، اشعاری سروده و مقالاتی بنویسند. در میان این نویسندگان که شامل غالب چهره های این دوره ایران است، بسیاری از افراد بزرگ و نیز اشخاصی که برخی از آنها پس از آن به چهره های بزرگی مبدل شدند، وجود دارند. تمام این موارد، همراه با عکس آنهاست و این هم مزیت بسیار قابل توجه این کتاب است. اهمیت این کتاب در درجه اول از نظر ادبی است که اشعار زیادی را که بسا بسیاری از آنها هیچ کجای دیگر منتشر نشده در بر دارد. همین چنین مقالات فراوانی در آن آمده که جای دیگر نیست. برای مثال، از مرحوم فلسفی، یک مقاله شش صفحه ای با عکس وی درج شده که باید از نخستین نوشته های او باشد که سال 1287 متولد شده است. مقاله ای کوتاه هم از تدین رئیس مجلس آن دوره دارد. نوشته ای هم از سعید نفیسی در دوره جوانیش هست. از پیران، مثل جابری انصاری اصفهان هم مطلبی آمده. اشعار که بی اندازه. بی تردید، این اثر، یکی از بهترین آثار ادبی آن دوره به شمار می آید. وجود دهها شاعر زن در آن، از امتیازات دیگر آن است. اهمیت دیگر این متن، مهم بودن این اثر برای شناخت بسیاری از چهره ها و تصاویر آنهاست. جالب است که هنوز بسیاری از روحانیون هم با عکس معمم در آن حضور دارند. مسلما به دلیل اهمیت آن برای شناخت بسیاری از افراد، باید آن را اثری منحصر به فرد دانست. و اما از نظر محتوا، مقالات و اشعار مزبور، از آنجا که نوعا در دفاع از بحث خدا و توحید نوشته شده، یک اثر کلامی مهم است که با توجه به ملاحظات آن زمان عالی است. در واقع، در تاریخ اندیشه های کلامی، این اثر، بسیار مهم و مهم است. فقط می شود در باره مفهوم خدا در اذهان نویسندگان و مردمان آن دوره، صرفا بر اساس این کتاب یک رساله دکتری نوشت. بخش های مختلف کتاب، به دلیل این که به تدریج فراهم آمده، در سه بخش با صفحه شماری مستقل توسط شخصی به نام حسین مطیعی طبعا زیر نظر اخگر تدوین شده است. اما هر بخش، شامل اشعار و متون یعنی مقالات می شود. مسلما این کتاب ارزش چاپ مجدد را دارد، و حتی همین طور هم افست شما بسیار عالی خواهد بود. بنده آشنایی با این اثر را مدیون آقای دکتر معصومی هستم که بالا اشاره کردم. دنبال شرح حال آقای تویسرکانی بودم که دایی ایشان بود. ایشان گفتند که شرح حال دایی شان قاسم تویسرکانی استاد دانشکده ادبیات در آن هست. با همین اشاره به سراغ کتاب رفتم. متن مفصلی از قاسم تویسرکانی در بخش سوم کتاب صفحات 77 ـ 82 در دفاع از دیدگاه های اخگر و توضیح مبانی خداشناسی آمده است. در واقع، همه اینها، به دفاع از خدا برخاسته اند، اما در لابلای آن گزارش های متفرق دیگری هم وجود دارد. همین که اخگر متن و عین نوشته های افراد را از نظم و نثر منتشر کرده، باید ممنون وی بود.
@jafarian1964

یک نمونه از صدور حکم قصاص در دوره فتحعلی شاه قاجار

وبلاگ > جعفریان، رسول - اصفهان این دوره، به لحاظ حکومت شرعی، زیر نظر سید محمد باقر شفتی معروف به سید حجت الاسلام (م 1260ق) بود. وی به داشتن قاطعیت در اجرای حدود و باور فقهی به لزوم اجرای حدود در عصر غیبت شهرت دارد. در اینجا نمونه ای صدور حکم توسط وی را در باره قصاص یک قاتل و درخواست اجرای آن توسط بیگلربیگی یعنی دستگاه حکومتی را شاهدیم.

سید محمد باقر شفتی (م 1260ق) جدای از این که یک عالم دینی است، به اعتبار آن که در اصفهان، و در روزگار فتحعلی شاه، یک نیمچه حکومت شرعی هم ایجاد کرده، شناخته می شود. برای این حکومت، مبانی حقوقی خاصی که بر اساس اجتهاد او منطبق بر شرع بوده، داشته و به دلیل آن که مداوم در معرض سوال و پرسش مقلدان بوده، و عادت به نگارش این مطالب و تدوین آنها داشته، مجموعه با ارزشی از توضیحات و پاسخ استفتاءات از او برجای مانده است. به نظرم اینها گنجینه ای است که می توان بر اساس آنها، نه تنها روی نظام حقوقی آن دوره نظر داد، بلکه بسیاری از آنها در شناسایی اوضاع اجتماعی و اقتصادی و فرهنگی جامعه هم مهم است. در اینجا یک نمونه از حکم قضایی او را شاهد هستیم. این که ماجرا چه بوده، اتهام اصلی که قتل است چطور مطر ح شده، به چه روشی اثبات شده و پس از اثبات، از حکومت و بیگلربیگی خواسته شده است که آن حکم را اجرا کند. در باره کیفیت اجراء هم توضیحاتی داده شده است. به طور طبیعی و عادی، قاضیان برای صدور این قبیل احکام، مورد خشم قرار می گیرند و مثلا از این که او بارها افراد قاتل را قصاص کرده، به عنوان فردی سنگدل معرفی شده است، اما به هر حال روشن است که نظام حقوقی در هر مملکت و نظام، ابزاری است که به هدف تامین عدالت تعریف می شود و گرچه ممکن است در نظامات مختلف و بر اساس مبانی متفاوت فرق داشته باشد، اما از نظر یک حقوق دان یا قاضی، مهم این است که این نظام استوار به کار خود ادامه دهد تا روزی که عقلای جامعه بر اساس مبانی فکری خود، در آن تغییری بدهند. شفتی، نه تنها در این جهات، بلکه از نظر اقتصادی هم مردی توانا بوده و یکی از مهم ترین آثار معماری اصفهان به عنوان مسجد سید، در خیابانی به همین نام در اصفهان، به دستور و زیر نظر وی ساخته شده و مدفن وی هم در همانجاست. ارائه این نمونه حکم در اینجا، صرفا برای ثبت یک مورد قضایی و یک تجربه صدور حکم از دوره فتحعلی شاه و به طور مشخص در سال 1239ق است.


قاتل: کاظم ولد آقا جعفر بروجنی.
مقتول: حاجی احمد عم کاظم مسطور.
ولی دم: ضعیفه سیده مظلومه والده حاجی احمد وسه نفر طفل صغیر او.

دو سند در باره زخمی شدن ملاآقا دربندی توسط بابیه

در کاوش در اسناد، در جستجو نام ملاآقای دربندی بودم. دو متن ذیل را یافتم که در مورد فعالیت های بابیه در عراق در حوالی سال 1277 است. در هر دو سند، از حمله به ملاآقا دربندی و زخم کاری زدن به وی یاد شده و ضمن این دو سند، به فعالیت های بابیه و نیز کارپردازخانه ایران در بغداد علیه آنان، پرداخته شده است. یک مورد در باره سید حسن قمی است که در قم، متهم به بابیگری بوده و نفی بلد شده و به کاظمین آمده است. از سیدی هم با نام میری یا پیری در این سند یاد شده در کاظمین فعالیت داشته، شبی در خانه همین سید حسن بوده، و پس از سختگیری نماینده ایران برای دستگیری، از آنجا گریخته و به ایران آمده است. این سید حسن زیر فشار کارپردازخانه گفته است که او بی جهت متهم به بابیگری شده و برای این به عراق آمده است تا از شیخ مرتضی [ظاهرا انصاری] تصدیق نامه ای بگیرد که بابی نیست. در این سند مطلبی هم در باره میرزا حسینعلی بهاء الله که شیخ عبدالحسین [لابد طهرانی] او را منشأ اصلی فتنه می دانسته است. دولت عثمانی، چندان به بابیه سختگیری نمی کرده و طبق این سند، نهایت به حبس آنها نظر می داده است. طبعا دولت عثمانی در باره آنها، زیر فشار دول اروپایی هم بوده است. هرچه هست، دو سند سودمندی است. نمی دانم قبل از این جایی منعکس شده است یا خیر. همه کلمات بویژه در سند دوم را نتوانستم بخوانم و مواردی را نقطه چین یا علامت سوال گذاشته ام. خود اسناد، تاریخ ندارد اما کنار آنها اسنادی با تاریخ 1277 است.
سند اول:
تصدقت شوم
از قراری که بعضی از زائرین کربلای معلّی وارد شدند، اغتشاش زیادی از کربلای معلّی و ازدحام جماعت بابیه ضالّه می گفتند، حتی این که مذکور ساختند جناب مجتهد الزمانی آخوند ملاآقای دربندی که از فحول علماست، زخمهای منکر زدند. البته از بغداد الی الان این فقره به عرض بندگان خداوندگاری رسیده است. در دستور العمل این غلام به هیچ وجه دستور العملی در باب این طایفه شرور ... بابیه فرمایش نرفته است. این اغتشاش در این مملکت بیشتر از بی اعتدالی اعراب و قطاع الطریق آنجا خواهد بود. نمی دانم به هر گونه تنبیه این جماعت شرور از طرف اولیای دولت علیه ایران این غلام با دوئیت دارم؟ یا بطریق تنظیمات و قواعد بلوکات؟ جدید با اینها رفتار باید شود. در این باب هر طور که حکم اولیای دولت علیه است مرقوم دارند. ان شاءالله تعالی از اقبال بی زوال اعلی حضرت قدر قدرت شاهنشاهی ـ روحناه فداه ـ امیدوارم در قلع و قمع این طایفه ضالّه در صورت اجازه اولیای دولت علیه نوعی بتوان نمود حکم صریح در تأدیب و تنبیه این جماعت به هر طور که امر همایون است مرقوم دارند، بدستیاری حکومت بغداد در صدد رفع آنها بر آمدن ظاهرا به مصلحت و صلاح اقرب است، لکن نهایت سیاست عثمانی حبس است. این طایفه را حبش مشکل چاره نکند.
@jafarian1964

سند دوم :
تصدقت شوم
در باب طایفه ضاله بابیه از قرار تقریر جناب شیخ عبدالحسین پیش از ورود این غلام به بغداد طغیان غریبی داشتند. مثل این که سید میری؟ در حضور مقرب الخاقان دبیر مهام اظهار جلادت می کرده است: کشتن ملاآقای دربندی نقلی نیست که نسبت آن را به ما می دهند. اگر ما خیال زدن و کشتن او را داشتیم، همان در میان صحن کربلا روز روشن حکم می کردم او را می کشتند. قدر آن قابل نبود شب بفرستیم او را زخم بزنند.
این طور جلادت ها در کارپردازخانه مبارکه در حضور دبیر مهام می کرده است همان شریر به کومک میرزا علی کاشی هم که این غلام مقیدا فرستادم، آدم های سید میری / پیری بودند، و همراه او در کارپردازخانه حضور داشته اند. بعد از این که این غلام آنها را گرفتم و مقیدا فرستادم، سید میری؟ در کاظمین گفتند؟ در خانه سید حسن قمی که آن شخصی است که به تهمت بابیگری او را در سفری که قبله عالم نهضت فرمای سفر قم و همدان پارسال بودند از قم او را منفی (نفی بلد) فرمودند، مخفی است. آدم و جمعیت فرستادم. سید میری! در خانه او نبود. خود سید حسن را گرفتند آوردند. از وقتی که او را حاضر کردم به طوری ترسیده بود، رنگ و حالت او مثل مرده می ماند. از او مؤاخذه کردم. سید میری کجاست ... ... از شرارت سید میری ملاقات؟ نمی شود که دیشب در منزل من بود. من از ترس قادر نیستم با او حرف بگویم. احتمال می رود امشب هم بیاید اگر اذن بدهی است؟ امشب اگر آمد خبر می کنم.
سید میری بعد از این که مستحضر شد، او را خواهم گرفت، دیگر به کاظمین نیامده، فرار کرده. به زوار ایرانی که وارد بغداد شدند گفتند در منزل یعقوبیه که هفت فرسخی بغداد است و بدیدیم که سید میری؟ به طرف ایران می رفت. نوشتم به نایب های خانقین و قرای باط و غیره او را بگیرند. به نواب شاهزاده عماد الدوله هم مراتب را نوشتم، اما بعد من؟ [سید حسن قمی] اظهار جزع و گریه زیاد نمود که من هم بابی نیستم؟ مرا تهمت زده اند. از قم بیرون کردند. می روم از جناب شیخ مرتضی تصدیق نامه می آورم. صورت ظاهر این طور عجز و انکار نمود.
از این طرف هم به ملاحظه این که موجب توحش اشخاص دیگر که سمت بابیگری به آنها داده می شود، در صورت بابی بودن در باطن از یک نفر گرفتن او ثمر کلیه مترتب می شود، او را اذن دادم به منزلش رفت. لکن از قرار تقریر جناب شیخ عبدالحسین، راس رئیس آن طایفه، میرزا حسینعلی است. لکن بعد از ورود فدوی اغلبی که منشا شرارت بودند فرار کردند و مخفی هستند. میرزا حسینعلی هم در بیرونها دیده نمی شود. پریروز برادرش و پسرش را نزد فدوی فرستاده بود که مرا متهم کرده اند. می رسم خدمت شما بیایم.
الی الان، فدوی در آنها چیزی ندیده ام؛ لکن کل ملاها می گویند اگر میرزا حسینعلی در این جا باشد، منشأ فساد عرضه خواهد شد. آخوند؟ ملاآقای دربندی را که زخم زده اند، دیروز جناب شیخ عبدالحسین و مقرب الخاقان میرزا مهدی پیشخدمت در کارپردازخانه مبارکه مهمان بودند، گفتند از کربلا به کاظمین آمده است. فردا خیال دارم که به کاظمین به دیدن او بروم.
@jafarian1964