رسول جعفریان

این که در هر فرهنگی به تناسب کلیات موجود در آن، راه حلهایی برای مشکلات وجود دارد، نظریه هایی برای تحلیل امور هست، تفسیری از اصول و فروع آن هست، و ... و همه اینها یک نواخت و در مسیر هم هستند، چیزی است شبیه یا همان پارادیمی که در علم از آن یاد شده و مجموعه نظریات و پاسخ های همگون در یک دوره تمدنی را شکل می دهد. اینجا مثال ساده هست. در فرهنگ قدیم ما وقتی دزدی می شد، چه می کردند؟ البته یک راه های معمول وجود دارد که مثلا همسایه ها یا دزدان محل را شناسایی کنند. آن زمانها شکنجه هم امر راحتی بود و گاه علنا و با افتخار این کار در در ملاء عام انجام می شد. بعدها شکنجه بد شد. اما حالا یک راه حل دیگر در چارچوب کلی آن فرهنگ. نویسنده این یادداشت، توصیه می کند دزدان مظنون را بگیرند و فلان آیت قرآنی و کلام الهی را روی کاغذی نوشته در حلق او فرو برند. اگر دزد نباشد در حلقش فرو نمی رود اما اگر دزد باشد در حلقش فرو خواهد رفت. نمی دانم این منتسب و مسبوق به سابقه ای است یا خیر. اما به هر حال جالب است. این ایمان و باور و اطمینان آوری، مهم است و این که آدمی واقعا به این امر اعتقاد داشته باشد. البته می دانیم در فقه یا کتاب شهادات و قضاء به این قبیل مسائل هیچ فقیهی فتوا نداده و اینها همیشه در حاشیه بوده است.

همیشه فکر می کردم چطور در نیمه دوم دولت صفوی تا پایان قاجار وحدت شیعه و سنی در ایران و عراق و شام و مصر آن اندازه استوانه های محکمی داشته است! فکر می کردم نکند اشتباه می کنم و چنین نبوده است! البته گهگاه ردیه هایی در کردستان یا خراسان می دیدم، نشان هایی از افراط هم در مصر دهه پنجاه و بعد از آن که آغاز نفوذ وهابی ها و سلفی های ابن تیمیه ای بود می دیدم. اما در مجموع به خصوص از زمانی که عثمانی ها خیلی ضعیف شدند از سالهای بعد از نادر شاه تا پایان قاجار دوره آرامی تجربه شده است. (البته منهای دوره سقوط صفوی که عثمانی ها و افغانها به بهانه های مذهبی جنگ مذهبی راه انداختند اما بسرعت جمع شد) اینک عبارتی را که از اثری از سال 1202 دیدم به عنوان شاهد نقل می کنم. اول تصویر آن و بعد هم متن آن را تایپ می کنم ضمن آن که ممکن است چون با عجله بوده اغلاطی هم داشته باشد. به نظرم یکی از بهترین متن ها در این زمینه است و این که دقیقا آرامش سیاسی و توجیه مذهبی این وحدت را هم نشان می دهد.

سیاست گسترش کتابخانه های تخصصی دیجیتالی
زمانی که در سال 1374 ش کتابخانه تخصصی تاریخ را بنیاد گذاشتیم، فکر نمی کردیم این مقدار دوام بیاورد و تا این حد، مورد استفاده پژوهشگران باشد. حالا بیش از 185 هزار مجلد کتاب در حوزه تاریخ و جغرافی داریم. از آن زمان، دهها کتابخانه تخصصی دیگر در قم در رشته های مختلف ایجاد شده و به رغم این که برخی از آنها جدی وفعال نیست، اما به هر حال، این فکر توانسته است گره از کار مراجعین ارشد و دکتری و نویسندگان بگشاید.
و اما اکنون یک سال است که فکر می کنم می باید در کنار تلاشهایی که در حوزه کتابخانه دیجیتال می شود. یعنی این که علاوه بر در کنار قرار دادن اسناد، یا نسخه های خطی یا کتابهای سنگی و سربی و یا حتی چاپی، به صورت انبوه و فله ای روی وبسایت ها، می باید ما کتابخانه های دیجیتال نه عمومی بلکه تخصصی راه بیندازیم.
البته می دانم که سالهاست، در موضوعات خاصی، تعداد قابل توجهی کتاب در قالب سی دی یا حتی روی وبسایت خاصی منتشر می شود، اما مقصودم از کار تخصصی با یک تعریف کتابشناسانه و دقیق است. این که مثلا در باره موضوع مهدویت چند صد کتاب گذاشته شود، کار خوبی است، اما باید با یک تعریف علمی تر، کتابخانه های تخصصی دیجیتال را توسعه و به همه حوزه ها گسترش داد. البته و هنوز هم متحد کردن کتابخانه های دیجیتال مانند کار گوگل بوک یک کار اساسی است که ما در ایران از آن بی بهره ایم و عُرضه انجامش را کتابخانه ها و مراکز مهم علمی ما نداشته اند، اما همین مقدار هم که هست خوب است، ولی این ارتباطی با این کار ندارد که ما به سراغ تخصصی کردن آثار دیجیتالی برویم و آن را در عرصه ها و موضوعات زیادی با دقت گسترش دهیم.
تقریبا دو سال پیش به مناسبت درس تاریخ تشیع و حتی رشته و گرایش های متعدد مربوط به آن در مراکز مختلف، وبسایت ebookshia.com را در کتابخانه تخصصی تاریخ راه اندازی کردیم. ده موضوع را در نظر گرفتیم و در باره آنها ساعت ها بحث کردیم که چگونه تقسیم شوند. سپس به گردآوری متون پرداخته و تاکنون حدود هفت هزار متن، اعم از کتاب و مقاله را در قالب فایل های پی دی اف یا ورد روی آن گذاشته ایم. اکنون بر اساس داشت هایمان در این وبسایت، می دانیم که مثلا اگر کسی در باره تشیع در لبنان کار می کند، می تواند به دهها متن بیابد. همین طور عراق یا ... مباحث کلامی هم چنین است. در باره فرهنگ و تمدن با نگاه شیعی، یا کتابشناسی های شیعی و غیره هم چنین است.
مسلما با دقت بیشتر می توان این تقسیمات را دقیق تر کرد. چنان که باید متون دیگری افزوده شود. حالا فکر کنید، اگر کتابخانه تخصصی دیجیتالی صفوی داشتیم می توانستیم هر کتاب ریز و درشت و هر مقاله ای که در باره این دولت است را بر اساس یک نگرش تقسیمی دقیق در آن قرار دهیم. همین طور در حوزه تاریخ ایران در ادوار مختلف. می دانم که نسبت به ایران باستان، برخی از وبسایت های ایرانی خارج از کشور این کار را کرده اند و بهترین ها را در آن گذاشته اند. آنها هم عالی است.
به نظرم تعریف دقیق از ایجاد و گسترش «کتابخانه های دیجیتالی تخصصی» و انجام آن در حوزه های مختلف، آن هم توسط متخصصان هر رشته، می تواند کمکی شایسته به دانشجویان و پژوهشگران بوده و جلوی تلف کردن وقت آنها را بگیرد.
@jafarian1964

در زمینه کتاب دیجیتالی روز، راه و رسم خارجی ها را هم به صورت محدود داریم، ناشرانی که برخی آثار خود را به صورت دیجیتالی می فروشند اما آشکار است که با این وضعیت، امکان سوددهی و سرمایه گزاری در این زمینه وجود ندارد.
حالا ما مانده ایم و تجربه های شکست خورده، یا به جایی نرسیده، یا بسیار محدود و نداشتن یک وبسایت جامع برای ارائه خدمات کتاب دیجیتال، چون سیاست واحدی وجود ندارد و کارهای تکراری بسیار است. اخیرا نزدیک به ده نفر را می شناسم به به جان وبسایت های کتابخانه های فرنگی افتاده اند تا آثار فارسی و عربی خوب را بیرون بکشند و این یعنی هزینه های مکرر.
این روزها مجموعه ای شامل چند ده هزار از تصاویر نسخ خطی نسخه های مهم ترکیه به ایران رسید که برای دو سه ماهی، وسیله تجارت خوبی برای اهل فن شده بود. اما همان طور که انتظار می رفت با توزیع آن، کم کم از مالیت افتاد و اما خدمت فرهنگی بزرگی بود. نمی دانم صاحبان اصلی آن راضی بودند یا خیر، اما گویا کار از کار گذاشته و در این حوزه از فعالیت، حلال و حرام خیلی معنا ندارد.
بسیاری از کتابخانه های مراکز خاص، مانند بنیاد دایره المعارف، دایره المعارف بزرگ و ... دارای کتابخانه های دیجیتالی مفصلی هستند که به روی افراد خارج از آن مراکز بسته است. این در حالی است که اگر امکان اتصال اینها با یکدیگر بود، هم از موازی کاری و کار تکراری که هزینه بر است، پرهیز می شد و هم برای استفاده عمومی بهتر بود. جالب است که بسیاری از این مراکز با یک برنامه واحدی کتابخانه ای کار می کنند. البته این که برنامه های کتابداری هم متفاوت باشد، خود یک معضل دیگری است.
در مورد کانال هایی تلگرامی که کتاب دیجیتال عرضه می کنند، البته یک مشکل این است که خیلی پراکنده هستند و امکان دستیابی به آثاری که عرضه می کنند، در وقت نیاز نیست. در واقع، باید هر کسی در نگاه روزانه، آثاری را برای خود سیو کند و همین هم با ارزش است. در اینجا هم، باز بحث حلال و حرام طی شده و آثار مجاز و غیر مجاز عرضه می شود. برخی کانال ها در یک دوره فعال بودند که الان متوقف شدند، برخی نیز به آرامی کارشان را ادامه می دهند. شماری از آنها روزانه از همدیگر بر می دارند. اما جالب است که چندان نتوانسته اند مشتری جذب کنند و اغلب و به رغم آن که روزانه دهها کتاب می گذارند، مشارکین آنها از چند صد تا حداکثر دو هزار است. این روش، بیشتر یک کار مردمی در کمک های روزه مره و ساده است و کار یک وبسایت منظم و فعال و بزرگ را ندارد.
@jafarian1964

چرا نمی توانیم در بحثهای تاریخی مان شفاف باشیم؟
در سالهای اخیر به این نتیجه رسیده ام که برای داشتن یک بینش درست لازم است در زمینه ارزیابی دیدگاه و نظریات و به خصوص وقتی تاریخ اندیشه را دنبال می کنیم، باید بین آنچه هست و آنچه باید باشد، تفاوت بگذاریم. خیلی ساده، وقتی ما بحث از تمدن اسلامی و مزایای آن می کنیم، همیشه به آنچه دلمان می خواهد باشد فکر می کنیم، نه آنچه بوده است. دلیل این امر هم روشن است. ما در حال ستایش از آن تمدن هستیم و به دلیل این که مراقب نگاه هایی هستیم که به ما و نوشته های ما می نگرند، کوشش می کنیم نشان دهیم که این است آنچه بوده است! یعنی آنچه ما الان می خواهیم، یا دلمان می خواهد این طور باشد. البته ممکن است اشکالاتی هم فرضا به آن تمدن داشته باشیم، اما در کل، صورت قصه، به جهتی است که نگاه و خواسته و باید ما را نشان می دهد. مثلا می گوییم، در تمدن اسلامی حریت و آزاد اندیشی بوده است. مثالهایی هم داریم، و البته ناخواسته، از تمام مواردی که بکار ما نمی آید، پرهیز می کنیم. آنگاه موارد موجود و مثبت را کنار هم می گذاریم، و قضاوتی ارائه می دهیم. قول به شما می دهم، بیشتر کتابهایی که مسلمانان در طول سالیان در باره تمدن اسلامی نوشته اند از همین زاویه بوده است. نویسندگان این کتابها، بیشتر مصلحانی بوده اند که خواسته اند، جامعه اسلامی را به سمت آنچه ارزش های امروزی است سوق دهند، و بنابرین، تصویری که از گذشته می دهند، در این جهت و برای تقویت باورهای اصلاحی میان مردم است. گاهی هم خواسته اند، پاسخ افرادی که تمدن اسلامی را متهم کرده اند بدهند و طبعا باید تصویری منتخب و گزیده متناسب با آنچه خود می خواهند ارائه دهند.
یک بار وقتی با یک استاد بزرگ فلسفه، در باره محتوای اندیشه های فلسفی در گذشته و تأثیر آنها بر جوامع اسلامی صحبت می کردم، حتی یک آن نمی توانست از خواسته ها و باورهای خود جدا شود. دایما آنچه را خود درست می دانست، آنچه را قابل قبول می دانست، با آنچه را که بوده است مخلوط می کرد. وقتی نمونه هایی از موارد مخالف فکرش ارائه می دادم، می گفت به من چه که اینها بوده است! باز سر نقطه اول بر می گشتیم که ما در حال مرور بر تاریخ اندیشه های فلسفی بودیم نه دیدگاه های جناب عالی در باره آنچه درست یا نادرست است.
اگر ما این شفافیت را داشتیم که بتوانیم هر چیزی را بدون خواسته خودمان یا دست کم با کمترین تأثیر از باورهایمان، بحث و بررسی کنیم، می توانیم بگوییم که در حال انجام کار علمی هستیم. این مطالب به این معنا و مفهوم نیست که مثلا غربی ها، این کارها را نمی کنند. از اتفاق، آنها هم در گذشته بیشتر و اکنون هم، همین نگاه ها را در همه حوزه ها دارند، مهم اندازه نفوذ این خواسته ها در داوری هاست. قطعا، مراتب دارد و می تواند کمتر باشد، چنان که این تاثیر می تواند، در مسائل اصلی و محوری، نقشی نداشته باشد.
ویژگی فکری جامعه ما، سطح علمی آن، نوع نیازها، روش تربیت، شعارهای تبلیغاتی، نفوذ سیاست در فکر، و اعتباری که ما به باورهای جاری برای تأثیر گذاشتن در افکارمان داریم، همه و همه مانع از نگاه شفاف و علمی شده و این یکی معضل مهم ما در نرسیدن به واقع در بیشتر موارد است، امری که سبب می شود راه حل های ما هم از اساس بی پایه باشد.
@jafarian1964

یک سوم درس روش تحقیق، آموزش جستجو در منابع دیجیتال باشد

چند روز قبل همراه دو سه نفر از دوستان، مشغول جستجو در وبسایت هایی بودیم که کتابخانه های دیجیتال عرضه می کنند. این مسأله از زوایای مختلف قابل بررسی است. آنچه مسلم است، وبسایت های یاد شده، نیاز قابل توجهی از مشتریان را برطرف می کنند. این که با چه کیفیتی و با چه فرمتی گذاشته باشند، طبقه بندی آنها چگونه باشد، حوزه مورد علاقه آنها چه باشد، تبلیغی باشند یا تحقیقی و بسیاری از مسائل دیگر، همه قابل بحث است. برخی کتابخانه ها سرمایه های خود را ارائه کرده اند و برخی هم از این طرف و آن طرف اسکن کرده یا از منابع وبسایتی دیگر برداشته و در وبسایت خود گذاشته اند. گاهی هم منازعاتی وجود دارد، دزد به دزد می زند، و شاه دزد و این مطالب.... که خود جالب است.
اما آنچه اکنون می خواهم عرض کنم این است که دانشجویان ما در این زمینه، یعنی آشنایی با این قبیل وبسایت ها دو دسته اند، گروهی که بسیار اندک اند، آشنایی با این وبسایت ها دارند و راه استفاده از آنها را می دانند، اما اغلب دانشجویان، نه تنها این وبسایت ها را نمی شناسند، که راه سرچ درست را هم نمی دانند. در واقع، حتی اگر زحمت جستجو به خود بدهند، نهایت در گوگل یک سرچ کلی می کنند. فرضا کلمه دانلود را هم می زنند، اما بیش از این نه همت دارند و نه آشنایی. بسیاری از آنها، وقتی وارد آرکایو یا فورشر می شوند، راه جستجو در داخل آن را هم نمی دانند. علاوه بر این که با تنوع این وبسایت ها آشنا نیستند. مواردی وجود دارد که شاهد وجود هزاران کتاب در آنها هستیم که به هیچ روی برای دانشجویان و حتی استادان ما شناخته شده نیست.
به نظرم، ما نیاز به یک تخصص و آموزش ویژه در زمینه سرچ داریم. ما باید مراکزی را برای آموزش جستجو و سرچ ایجاد کنیم. در هر دانشکده ای دفتری با این عنوان باشد. شاید در کتابخانه های مرکزی دانشگاه ها یا کتابخانه های دانشکده ها. به هر حال باید جایی باشد که عده ای متخصص و آشنا با وبسایت ها، بتوانند دانشجویان را آموزش دهند. می دانم که این قبیل پیشنهادها هم وقتی عملی شود، باز اسباب دست مشتی آدم سودجو می شود که عده ای آدم ناآشنا را به این کار می گمارند، اما اگر واقعا در این زمینه دقت شود، کمک بزرگی به دانشجویان خواهد بود.
برای مثلا در تحقیقات ایرانی، وبسایت های مربوط به مرکز نور، مسلما نیاز به آموزش دارد. آنها امکانات و استعداد بالایی را در وبسایت های خود و یا روی سی دی ها دارند، اما کسی از آنها آگاه نیست. مع الاسف استادان هم اغلب از این زمینه ها دور هستند، و نمی توانند دانشجویان را راهنمایی کنند. من فکر می کنم در زمینه های علمی مختلف، این مشکل وجود دارد.
یکی از کارهای دیگر این است که دست کم یک سوم درس روش تحقیق باید روی یادگیری سرچ باشد. اگر استاد این توانایی را داشته باشد و سایت دانشگاه هم اجازه دهد و این کار با دقت و پشتکار انجام شود، مسلما کار دانشجو آسان تر خواهد بود. در حال حاضر، از بخش کمی از این امکانات استفاده می شود وطبیعی است که وقتی درست استفاده نشود، مراکزی هم که در صدد توسعه کارهای دیجیتالی هستند، سست خواهند شد.
@jafarian1964

یک نسخه از کتاب بالا در یمن است که خیلی سال پیش آن را دیدم و نسخه ای هم در کتابخانه برلین است که سال ۲۰۱۲ آن را در آنجا یافتم و از آن عکسی گرفتم. نسخه مهم و اقدم آن در آمبروزیاناست که عکس آن را هم دارم. این کتاب باید تصحیح و منتشر شود. مدتی پیش به فاضل محترم آقای موسوی بروجردی پیشنهاد کردم کتاب را منتشر کنند. یک تحقیقی از این متن سال ها پیش به عنوان رساله دکتری در غرب صورت گرفت اما هنوز چاپ نشده است. دو نسخه یمن و برلین همدیگر را تکمیل می کنند. نسخه آمبروزیانا بسیار کهن است و البته کامل نیست. نسخه ریشه های مشترک با اخبار صفین نصر بن مزاحم دارد اما به نظر می رسد که تحریری است که در آن از روایات نسخه های دیگر هم استفاده شده. باید کسی جدی روی این متن مهم و ارزشمند شیعی کار کند. در کانال نسخه های خطی عکس یک برگ آن را گذاشتم که می بینید.

... به همین دلیل است که معتقدم برای بازسازی متون حدیثی گذشته تنها انبار کردن نقل های یک راوی در موضوع کتابی که به او در فهارس نسبت داده اند راهکار اساسی نیست و اساساً علمی نیست. باری می دانیم فلان راوی شیعی کتابی داشته با عنوان صلات اما از کجا معلوم که همه احادیث موجود در آثار روایی بعدی به نقل از آن کتاب بوده است؟ اینجاست که بررسی شواهد تاریخی و بررسی تک تک روایات و سندها ضروری است. این کار بزرگی است که نیازمند پژوهش های گسترده ای در اسانید کتاب های حدیثی است اما پیش از ‌آن نیازمند ارائه دیدگاه های تئوریک و نظری درباره منطق اسانید کتاب های حدیثی هستیم.

شیوه بازسازی ها که چند سالی است متداول شده عموماً با این مشکل روبروست. البته بررسی شیوه های درست تنها با کاری مداوم و به کار گیری راه حل آزمون و خطای مستمر ممکن است. کاری نیست که تنها با یک سرچ و کلیک به دست آید. ممکن است هر کدام از ما درباره متنی و بازسازی آن شیوه هایی را اعمال کنیم و بعد به تدریج اشکالات کار به دستمان بیاید و در جهت اصلاح آن شیوه ها اقدام کنیم. هر چه هست صرف اینکه فلان راوی فلان دسته احادیث را نقل کرده و یا از او در منابع نقل شده و چون می دانیم آن راوی در آن موضوع کتاب داشته راه حل نهایی برای بازسازی کتاب های حدیثی نیست. این شیوه در واقع مبتنی است بر شیوه کتاب معجم رجال الحدیث مرحوم آقای خویی و طبقات الروات ایشان که ذیل نام ها روایات موجود در کتاب های اربعه با موضوعات آنها را طبقه بندی کرده اند. تازه شیوه ایشان این ارجحیت را داشت که نام های مختلف راویان و اختلاف در ذکر نام ها را در منابع با هم نمی آمیختند و می شود به راحتی اختلاف نام راوی را به حسب منابعی که از آن راوی نقل می کنند دید و مشاهده کرد.

در کتاب آقای مدرسی درباره میراث مکتوب شیعه درباره بسیاری از روات به کتاب مرحوم آقای خویی ارجاع داده شده است، به ویژه آنجا که از یک راوی و اصلش و یا کتابش صحبت می شود. تنها در گامی نخست در چنین پژوهشی آقای مدرسی به درستی تلاش کرده اند احادیث مختلف راویان را بر اساس نام کتاب های منتسب به آنها طبقه بندی کنند. البته چنانکه عرض کردم این تنها قدم نخست است و کار کاملی نیست. نخست به این دلیل که چنانکه گفتم معلوم نیست هر حدیثی اگر از یک راوی در آثار بعدی نقل شده عیناً در کتابی که آن راوی درباره آن کتاب نوشته نقل شده باشد. در اینجا ما نیازمند پژوهش مورد به مورد اسناد احادیث مرتبطیم و به ویژه و از آن مهمتر شناخت سنت های مختلف روایت یک متن در منابع بعدی. وانگهی از کجا معلوم که بخشی از این احادیث ساخته های بعدی و یا اضافات دیگران چه از روی خطا و یا به عمد نباشد. بنابراین ما نخست نیازمند بحث درباره اصالت کتاب ها و اصالت نقل قول ها هستیم. این کاری است که باید به عنوان قدم دوم و در دنباله آنچه در کتاب آقای مدرسی به عنوان گامی ابتدایی انجام شده سامان گیرد.

۱۳- شیوه شریف مرتضی در تألیف اجوبه مسائل و مقاله نویسی

شریف مرتضی غیر از چند کتاب اصلی و مطول خود که ‌آنها را املاء و تحریر کرده بخش زیادی از نوشته هایش پاسخ به پرسش هایی است که از اطراف جهان اسلام زمانش هر جا شیعیانی امامی حضور داشتند به او در بغداد می رسید. شیخ مفید قبل از او چنین موقعیتی داشت اما در حقیقت مرجعیت مرتضی بسی فراتر از شیخ مفید در سطح وسیعی در میان شیعیان زمانش گسترده شد. او در حقیقت مرجع تقلید زمانش با مرجعیتی مقبول و فراگیر بود. بخش عمده پرسش هایی که به او ارسال شده از سوی عالمان امامی زمانش و از جمله شاگردانش در خطاب و پرسش از او ارسال می شده است. در مورد برخی از این مسائل می دانیم دقیقا چه کسی پرسش ها را مطرح کرده اند و در مورد برخی دیگر تنها از شهری که آن پرسش ها به او ارسال شده اطلاع داریم. معمولا مجموعه این مسائل به نام شهرهایی که از آنها این پرسش ها ارسال می شده نامیده شده است. در مورد برخی البته می دانیم که جامعه امامی یک شهری شاید چند نفری با هماهنگی در میان خود پرسش هایشان را در قالب اسئله ای مجموعاً بدو ارسال کرده اند، مانند مسائل میافارقیات که چنین وضعی دارد. متأسفانه بخش قابل توجهی از این این دست نوشته های مرتضی از میان رفته است. احتمال دارد که او از آنها برای خود نسخه ای نگاه نداشته و همین سبب از میان رفتن این کتاب ها شده است. البته چنانکه قبلا هم در برخی یادداشتهای خود درباره شریف مرتضی نوشته ام او گویا از یک زمان دست کم تصمیم گرفت و تلاش کرد شماری از این اجوبه را که کوتاه بود و پراکنده، خود در مجموعه هایی گرد هم آورد. او این کار را فی المثل در تکمله امالی خود کرد.


شریف مرتضی در عین حال عادت داشت تألیفاتش مسئله محور باشد. به این معنا که تألیفاتش را بیشتر بر اساس نیازهای زمان و یا پاسخ به پرسش های فکری اصلی که با آن روبرو می شد و همچنین در جهت ارائه اندیشه های ابتکاریش تنظیم می کرد. بدین ترتیب او چندان به تألیف کتاب های تکراری و یا پر برگی که تنها در چارچوب سنت های آموزشی و علمی تألیف آنها معمول بود علاقه ای نداشت. بدین ترتیب چنانکه از فهارس قدیم آثارش و همچنین شماری از اشارات و ارجاعاتش در آثارش پیداست شریف مرتضی بسیاری از تألیفاتش را تنها به عنوان مسئله می نوشت و در واقع مقاله نویسی می کرد. متأسفانه بخشی از این تألیفات به دلیل ماهیت مختصر بودن آنها از میان رفته اند اما خوشبختانه شماری مهم از این نوشته ها در مجموعه رسائل او باقی مانده اند. چنانکه قبلا در مورد الذریعه نوشتیم شریف مرتضی گاه همین مسئله ها را بعدها به عنوان فصل های کتاب های مطول خود مورد استفاده قرار داد و بدین وسیله آنها را ما همینک در اختیار داریم. در مجموعه هایی هم همچون تکمله امالی قسمتی از این مسئله ها را شریف مرتضی خود یکجا جمع کرد. چنانکه قبلا هم گفته ایم احتمال زیاد دارد که برخی نمونه های موجود از سنت نسخه های خطی مجموعه رسائل مرتضی ریشه در تنظیم هایی داشته باشد که خود مرتضی و یا شاگردانش برای گردآوری مجموعه رسائل پراکنده او اندیشیده بودند.

نکته آخری که اینجا بد نیست اشاره کنم این است که عادت مرتضی این بود که در پاسخ به پرسش های دور و نزدیک که از او می شد ضمن توضیح مختصر در مقام پاسخ، خوانندگان و پرسش کنندگان را به آثار مطول و مهم قبلی خود ارجاع دهد. این نشان می دهد که کتاب هایی مانند الشافی و الملخص و الذخیره در زمان مرتضی به قدر کافی نسخه هایشان در شهرهای مختلف موجود بوده که او می توانسته پرسش کنندگان را به آن کتاب ها ارجاع دهد. با این وصف شگفتا که نسخه های خطی کهن این آثار چندان امروزه زیاد نیست. کار دیگری که در همین رابطه گاه مرتضی کرده این است که در ضمن پاسخ اگر جایی نکته تازه ای به ذهنش می رسید که در آن کتاب ها با وجود تفصیل متعرض آن مطالب نشده بود و یا نظرش نسبت به آن زمان که آن کتاب ها را نوشته بود تغییر کرده بوده در این اجوبه و یا دیگر نوشته های متأخرش به این نکات تازه اشاره می کرده است. این نکته برای مطالعه تحول اندیشه مرتضی مفید است.

تثبیت الامامه: اندر اهمیت تحلیل تاریخی متون و تبارشناسی نسخ خطی (در دو فرسته)

هفته گذشته به مناسبتی چند یادداشت از نویسنده این سطور درباره اصالت متن کتابی موسوم به تثبیت الامامه و منسوب به بنیانگذار دولت زیدی یمن، الهادی الی الحق (د. ۲۹۸ ق) منتشر شد. فارغ از موضوع کتاب و اهمیت آن که شاید موضوعی کاملا تخصصی باشد طرح این بحث به انگیزه توجه دادن به مسئله ای مهمتر بود، موضوعی که اگر از آن غفلت شود پژوهش های ما به سطحی از تکرار مکررات و نقل ها و توهمی از تحقیق و به هاویه تقلید فرو می کاهد. اینجا در چند شماره و با عنایت به متن کتاب تثبیت الامامه خلاصه بحث های آن چند یادداشت را می آورم:

۱- کتاب تثبیت الامامه متنی است که از آن تا سیصد سال پس از درگذشت الهادی الی الحق کسی نه نامی برده و نه نقلی کرده و نه در هیچ نسخه ای خطی شاهدی از آن باقی است. این در حالی است که نوشته های اصیل او را زیدیان یمن و ایران و به ویژه مطرفیه یمن از زمان درگذشت او در آثارشان مورد استناد قرار می داده اند. از بیشتر آثار او نسخه های کهنه ای باقی است. از این اثر یادی و نامی در هیچ یک از این کتاب ها و نسخه ها نرفته است.

۲- نوشته های قاسم رسی و الهادی الی الحق و فرزندانش (همچون مجموع فقه روایت شده از زید بن علی که آن را ابوخالد واسطی فراهم کرد) را زیدیان از همان آغاز تحت عنوان المجموع گرد می آورده اند. این مجموع ها خود در گذر زمان تبدیل شد به مجموع های رسمی و البته محتوای آنها گاه مورد مناقشه میان دو گروه از زیدیان یمن یعنی مطرفیه و مخترعه بود (این موضوعی است که تفصیلش را در نوشته ای دیگر آورده ام). با این وصف اصل این مجموع ها و حتی ترتیب رساله ها در هر کدام معمولا از یک سنت معین تبعیت می کرد. گاهی البته برخی از این رساله ها را در مجموعه ها و نسخه های مستقل دیگری هم کتابت می کرده اند اما طبعا نه ذیل عنوان مجموع امام هادی و یا امام قاسم. در قرون بعدی گاهی متن های تازه ای به امامان متقدم نسبت داده می شد که در جزء متون رسمی و یا قدیم النسبه مجموع های رسمی و معمول نبود. بخشی از این متن ها را زیدیان متأخر به حسب تحولات اعتقادی و نزاع های ایدئولوژیک خود ترتیب می داده و به امامان متقدم به عنوان مراجع مسلم و مورد قبول همه نسبت می داده اند. این کار را کم و بیش همه فرقه های مذهبی کرده اند. در واقع نسبت دادن متن ها و گفتارهایی به یک مرجع مسلم و مورد قبول همه که بر سرش قبل از اختلافات بعدی اجماع نظر بوده کاری است معمول در ادبیات فرقه شناسی تا بدین وسیله یا راهی برای رفع اختلافات پسینی فراهم شود و یا در نزاع های مذهبی با این انتسابات و متن های جدید تکلیف حدود و ثغور پاک دینی روشن شود (برای تفصیلی درباره این بحث، نک: مقدمه من بر کتاب امامت و غیبت، به زبان فرانسه. چاپ بریل).

۳- کتاب تثبیت الامامه از همین متن هاست که در نسخه های اصلی و کهن و در واقع رسمی مجموع الامام الهادی از آن خبری نیست. این متن را در سده هفتم به امام هادی نسبت دادند و بعدا به برخی نسخه های مجموع الامام الهادی راه یافت. اما داستان راه یافتنش چه بود: در مورد متون اصلی و رسمی و اصیل امام هادی که در نسخه های مجموع او موجود است هیچگاه نیاز نبود که درباره ریشه انتساب و اصل نسخه رساله تذکر و توضیحی داده شود. اما در مورد آنچه بعدا به این مجموع ها اضافه می شد دو کار انجام می شد: این رساله های جدید را تحت عنوان تکمله مجموع بدان می افزوده اند (پس بنابراین گواهی می شد که این متن ها از خود مجموع نیست) و ثانیا مثلا درباره متنی مانند تثبیت الامامه گفته می شد که ریشه اش به نسخه ای خاص و نقل حسن بن بدر الدین در انوار الیقین و با تباری ویژه می رسد. بنابراین اگر در چند نسخه متأخر و برخلاف تمامی نسخ کهنسال موجود از مجموع امام هادی و یا حتی برخلاف نسخه های قدیم حاوی رسالاتی از او این متن دیده می شود، در واقع یا به عنوان تکمله مجموع از آن یاد شده و یا اشاره شده که هم ریشه با اصل مجموع امام هادی نیست.

۴- به امام هادی سه متن با عنوان تثبیت و مرتبط با امامت نسبت داده شده که یکی از آنها اصیل است و در نسخه های بسیار کهن آن موجود است. یکی از آنها را نیز هم به او نسبت داده اند و هم به امام زید بن علی. و سومی همین متنی است که به نام او چند بار چاپ شده (و از جمله توسط دانشمند آقای جلالی) که حتما منحول است. نه قلم کتاب با نوشته های اصیل الهادی الی الحق تناسبی دارد و نه نوع موضعگیری های تند آن با دیگر نوشته های او شباهتی دارد. قلم کتاب به نوشته ای از سده سوم شباهت ندارد و این موضوعی است که بر آگاهان بر تحول ادبیات و عقاید مذهبی اسلامی و از جمله زیدی پوشیده نخواهد ماند.

کتابخانه های الذريعة

شادروان علينقی منزوی برای انتشار کتاب های الذريعه و طبقات اعلام الشيعه و تهيه فهرست اعلام ذریعه از هیچ تلاشی فروگذار نکرد. تکمیل مواد ذریعه و آماده سازی انتشار بيشتر مجلدات آن در تهران کار او بود. کما اينکه طبقات اعلام الشيعه را از دفاتری مختصر به شکل مجلداتی پر برگ برکشيد. عمده مطالبی که در هر دو کتاب افزوده آنچنانکه خود بر آن تصريح داشت با اجازه پدر بزرگوارش بود. در طبقات عمده مطالب افزوده برگرفته از خود ذريعه است. با اين وصف افزودن کتاب هایی که نسبتی با هدف تدوين ذريعه نداشت (مانند افزودن آثار ادبی نويسندگان مدرن ايران) و يا افزودن مطالبی که ارتباطی با عقايد مرحوم پدرش نداشت (از جمله عقيده اش درباره تشيع گنوسی به تعبير خودش) به درستی از سوی بسياری مورد انتقاد قرار گرفته و ناشی از نوعی بدسليقگی بود. در سال های پس از چاپ ذريعه و طبقات آقای منزوی همچنان به مطالب ذريعه می افزود و هر آنچه تازگی داشت در حاشيه يکی دو دوره از ذريعه که در کتابخانه شخصی اش بود می نوشت که هنوز منتشر نشده. کار مشکل و طاقت فرسای فهرست نويسی اعلام ذريعه زمينه ای را برای او فراهم کرد تا اشتباهات چاپی ذريعه را پيدا کند. اين موارد را هم معمولا در حاشيه ذريعه می نوشت. گاهی که با مرحوم آقای طباطبایی به منزل او می رفتم می ديدم که اين افزوده ها را برای درج در پروژه های سه گانه تهذيب و حاشيه و مستدرک ذريعه در اختيار مرحوم محقق طباطبایی قرار می داد.

از کارهای خوبی که او برای تکميل کار طبقات و ذريعه انجام داد فهرستی است از کتابخانه هایی که نسخه های آنها در کتاب های ذريعه و طبقات معرفی شده (اين فهرست در پايان مجلد قرن نهم منتشر شده). بيشتر اين کتابخانه ها (در عتبات و ایران) یا مستقیما و یا از طریق فهرست های دستی از سوی خود آقا بزرگ طهرانی مورد بازبينی و مطالعه قرار گرفته بود. شماری را هم علينقی منزوی ديده بود و به مداخل الذريعه افزوده بود. متأسفانه تعداد قابل توجهی از اين کتابخانه ها و نسخه های آنها از ميان رفته و يا از سرنوشتشان اطلاعی در دست نيست. از کارهای بايسته اين است که با مطالعه کامل آنچه از آثار آقابزرگ طهرانی تاکنون منتشر شده و از جمله ذريعه و طبقات فهرستی از نسخه های خطی اين کتابخانه ها را از نو بازسازی کنيم. مثلا نسخه های کتابخانه ميرزا محمد طهرانی و يا کتابخانه سيد محمد باقر طباطبایی يزدی (و پدرش سيد محمد طباطبایی يزدی) از نمونه هایی است که مورد توجه آقا بزرگ بوده و از سرنوشت بيشتر نسخه های آنها امروزه اطلاعی نداريم. بازسازی فهرست همه اين کتابخانه ها می تواند خدمت بزرگی به تراث پژوهی باشد. خوب است نسل نوی علاقمند به نسخه پژوهی به اين مهم بپردازد.

... به همین دلیل است که معتقدم برای بازسازی متون حدیثی گذشته تنها انبار کردن نقل های یک راوی در موضوع کتابی که به او در فهارس نسبت داده اند راهکار اساسی نیست و اساساً علمی نیست. باری می دانیم فلان راوی شیعی کتابی داشته با عنوان صلات اما از کجا معلوم که همه احادیث موجود در آثار روایی بعدی به نقل از آن کتاب بوده است؟ اینجاست که بررسی شواهد تاریخی و بررسی تک تک روایات و سندها ضروری است. این کار بزرگی است که نیازمند پژوهش های گسترده ای در اسانید کتاب های حدیثی است اما پیش از ‌آن نیازمند ارائه دیدگاه های تئوریک و نظری درباره منطق اسانید کتاب های حدیثی هستیم.

شیوه بازسازی ها که چند سالی است متداول شده عموماً با این مشکل روبروست. البته بررسی شیوه های درست تنها با کاری مداوم و به کار گیری راه حل آزمون و خطای مستمر ممکن است. کاری نیست که تنها با یک سرچ و کلیک به دست آید. ممکن است هر کدام از ما درباره متنی و بازسازی آن شیوه هایی را اعمال کنیم و بعد به تدریج اشکالات کار به دستمان بیاید و در جهت اصلاح آن شیوه ها اقدام کنیم. هر چه هست صرف اینکه فلان راوی فلان دسته احادیث را نقل کرده و یا از او در منابع نقل شده و چون می دانیم آن راوی در آن موضوع کتاب داشته راه حل نهایی برای بازسازی کتاب های حدیثی نیست. این شیوه در واقع مبتنی است بر شیوه کتاب معجم رجال الحدیث مرحوم آقای خویی و طبقات الروات ایشان که ذیل نام ها روایات موجود در کتاب های اربعه با موضوعات آنها را طبقه بندی کرده اند. تازه شیوه ایشان این ارجحیت را داشت که نام های مختلف راویان و اختلاف در ذکر نام ها را در منابع با هم نمی آمیختند و می شود به راحتی اختلاف نام راوی را به حسب منابعی که از آن راوی نقل می کنند دید و مشاهده کرد.

در کتاب آقای مدرسی درباره میراث مکتوب شیعه درباره بسیاری از روات به کتاب مرحوم آقای خویی ارجاع داده شده است، به ویژه آنجا که از یک راوی و اصلش و یا کتابش صحبت می شود. تنها در گامی نخست در چنین پژوهشی آقای مدرسی به درستی تلاش کرده اند احادیث مختلف راویان را بر اساس نام کتاب های منتسب به آنها طبقه بندی کنند. البته چنانکه عرض کردم این تنها قدم نخست است. نخست به این دلیل که چنانکه گفتم معلوم نیست هر حدیثی اگر از یک راوی در آثار بعدی نقل شده عیناً در کتابی که آن راوی درباره آن کتاب نوشته نقل شده باشد. در اینجا ما نیازمند پژوهش مورد به مورد اسناد احادیث مرتبطیم و به ویژه و از آن مهمتر شناخت سنت های مختلف روایت یک متن در منابع بعدی. وانگهی از کجا معلوم که بخشی از این احادیث ساخته های بعدی و یا اضافات دیگران چه از روی خطا و یا به عمد نباشد. بنابراین ما نخست نیازمند بحث درباره اصالت کتاب ها و اصالت نقل قول ها هستیم. این کاری است که باید به عنوان قدم دوم و در دنباله آنچه در کتاب آقای مدرسی به عنوان گامی ابتدایی انجام شده سامان گیرد.

یک سوم درس روش تحقیق، آموزش جستجو در منابع دیجیتال باشد

چند روز قبل همراه دو سه نفر از دوستان، مشغول جستجو در وبسایت هایی بودیم که کتابخانه های دیجیتال عرضه می کنند. این مسأله از زوایای مختلف قابل بررسی است. آنچه مسلم است، وبسایت های یاد شده، نیاز قابل توجهی از مشتریان را برطرف می کنند. این که با چه کیفیتی و با چه فرمتی گذاشته باشند، طبقه بندی آنها چگونه باشد، حوزه مورد علاقه آنها چه باشد، تبلیغی باشند یا تحقیقی و بسیاری از مسائل دیگر، همه قابل بحث است. برخی کتابخانه ها سرمایه های خود را ارائه کرده اند و برخی هم از این طرف و آن طرف اسکن کرده یا از منابع وبسایتی دیگر برداشته و در وبسایت خود گذاشته اند. گاهی هم منازعاتی وجود دارد، دزد به دزد می زند، و شاه دزد و این مطالب.... که خود جالب است.
اما آنچه اکنون می خواهم عرض کنم این است که دانشجویان ما در این زمینه، یعنی آشنایی با این قبیل وبسایت ها دو دسته اند، گروهی که بسیار اندک اند، آشنایی با این وبسایت ها دارند و راه استفاده از آنها را می دانند، اما اغلب دانشجویان، نه تنها این وبسایت ها را نمی شناسند، که راه سرچ درست را هم نمی دانند. در واقع، حتی اگر زحمت جستجو به خود بدهند، نهایت در گوگل یک سرچ کلی می کنند. فرضا کلمه دانلود را هم می زنند، اما بیش از این نه همت دارند و نه آشنایی. بسیاری از آنها، وقتی وارد آرکایو یا فورشر می شوند، راه جستجو در داخل آن را هم نمی دانند. علاوه بر این که با تنوع این وبسایت ها آشنا نیستند. مواردی وجود دارد که شاهد وجود هزاران کتاب در آنها هستیم که به هیچ روی برای دانشجویان و حتی استادان ما شناخته شده نیست.
به نظرم، ما نیاز به یک تخصص و آموزش ویژه در زمینه سرچ داریم. ما باید مراکزی را برای آموزش جستجو و سرچ ایجاد کنیم. در هر دانشکده ای دفتری با این عنوان باشد. شاید در کتابخانه های مرکزی دانشگاه ها یا کتابخانه های دانشکده ها. به هر حال باید جایی باشد که عده ای متخصص و آشنا با وبسایت ها، بتوانند دانشجویان را آموزش دهند. می دانم که این قبیل پیشنهادها هم وقتی عملی شود، باز اسباب دست مشتی آدم سودجو می شود که عده ای آدم ناآشنا را به این کار می گمارند، اما اگر واقعا در این زمینه دقت شود، کمک بزرگی به دانشجویان خواهد بود.
برای مثلا در تحقیقات ایرانی، وبسایت های مربوط به مرکز نور، مسلما نیاز به آموزش دارد. آنها امکانات و استعداد بالایی را در وبسایت های خود و یا روی سی دی ها دارند، اما کسی از آنها آگاه نیست. مع الاسف استادان هم اغلب از این زمینه ها دور هستند، و نمی توانند دانشجویان را راهنمایی کنند. من فکر می کنم در زمینه های علمی مختلف، این مشکل وجود دارد.
یکی از کارهای دیگر این است که دست کم یک سوم درس روش تحقیق باید روی یادگیری سرچ باشد. اگر استاد این توانایی را داشته باشد و سایت دانشگاه هم اجازه دهد و این کار با دقت و پشتکار انجام شود، مسلما کار دانشجو آسان تر خواهد بود. در حال حاضر، از بخش کمی از این امکانات استفاده می شود وطبیعی است که وقتی درست استفاده نشود، مراکزی هم که در صدد توسعه کارهای دیجیتالی هستند، سست خواهند شد.
@jafarian1964

یک نسخه از کتاب بالا در یمن است که خیلی سال پیش آن را دیدم و نسخه ای هم در کتابخانه برلین است که سال ۲۰۱۲ آن را در آنجا یافتم و از آن عکسی گرفتم. نسخه مهم و اقدم آن در آمبروزیاناست که عکس آن را هم دارم. این کتاب باید تصحیح و منتشر شود. مدتی پیش به فاضل محترم آقای موسوی بروجردی پیشنهاد کردم کتاب را منتشر کنند. یک تحقیقی از این متن سال ها پیش به عنوان رساله دکتری در غرب صورت گرفت اما هنوز چاپ نشده است. دو نسخه یمن و برلین همدیگر را تکمیل می کنند. نسخه آمبروزیانا بسیار کهن است و البته کامل نیست. نسخه ریشه های مشترک با اخبار صفین نصر بن مزاحم دارد اما به نظر می رسد که تحریری است که در آن از روایات نسخه های دیگر هم استفاده شده. باید کسی جدی روی این متن مهم و ارزشمند شیعی کار کند. در کانال نسخه های خطی عکس یک برگ آن را گذاشتم که می بینید.

علیکم السلام؛ رقم دهگان این عدد سه رقمی، 5 است. حال که در مورد تواریخ مندرج در نسخ خطی تحقیق می کنید خوب است که دو موضوع را همزمان در دست پژوهش داشته باشید؛ یکی قواعد عددنویسی در زبان عربی، و دوم تاریخچۀ شیوۀ نگارش اعداد هندی (یعنی: صفر تا 9) در نسخ خطی، که یک نمونه از آن را ارسال کردم. هم در سایت ها نمونه های متنوعی از این جداول وجود دارد و هم مقالات خوبی در مورد این موضوع (توسط مورّخین علم) به عربی و انگلیسی نوشته شده است که با جستجو می توانید به آنها دست پیدا کنید.

علیکم السلام؛ رقم دهگان این عدد سه رقمی، 5 است. حال که در مورد تواریخ مندرج در نسخ خطی تحقیق می کنید خوب است که دو موضوع را همزمان در دست پژوهش داشته باشید؛ یکی قواعد عددنویسی در زبان عربی، و دوم تاریخچۀ شیوۀ نگارش اعداد هندی (یعنی: صفر تا 9) در نسخ خطی، که یک نمونه از آن را ارسال کردم. هم در سایت ها نمونه های متنوعی از این جداول وجود دارد و هم مقالات خوبی در مورد این موضوع (توسط مورخین علم) به عربی و انگلیسی نوشته شده است که با جستجو می توانید به آنها دست پیدا کنید.

سال 1967میلادی -حدود 35 شمسی - همراه با تعدادی از دانشجویان دانشگاه بغداد - دختر و پسر- برای بازدید از ایران از بغداد حرکت کرده و بعد از عبور از کرمانشاه به همدان رسیده است.

در همدان برای بازدید قبر ابوعلی سینا رفته است و مورد استقبال مدیر مدرسه که خانمی به نام اعظم شوکا؟؟ بوده قرار گرفته است.یک نشست علمی کوتاه داشته اند و بعد محمد رضا قوام حاکم همدان را ملاقات کرده است .ناهار میهمان حاکم بوده اند و «جلوکباب» خورده اند.اما در عین حال قیمت را هم ثبت کرده است(55 ریال)

از همدان به قزوین! رفته اند و بعد عازم تهران شده اند.هنگام مقایسه ی تهران با آنچه 15 سال قبل دیده است تعجب اش را از سرعت گسترش تهران نمی تواند پنهان کند.قبر رضا شاه ، کاخ گلستان ، حرم عبدالعظیم حسنی ، موزه ی جواهرات و ایران باستان را هم می بیند.از مکان های جالبی که بازدید کرده و درباره ی آن گزارش داده است باشگاه شعبان جعفری (بی مُخ)است.دانشگاه تهران هم رفته اند و در آن جا سخنرانی کوتاهی هم داشت است.در دیدار از روزنامه اطلاعات با عباس مسعودی ملاقات می کند.از تهران راهی اصفهان میشوند و در راه به قم هم سری می زنند.از یک طلبه که در صحن راه می رفته است درباره ی تاریخچه ی حرم حضرت معصومه س سوال می کنند او هم سنگ قلاب شان می کند و ارجاع می دهد به کتاب تاریخ قم ناصر الشریعه😄البته آن ها هم از رو نمی روند و چند سوال دیگر هم می کنند از جمله اینکه ضریح کی ساخته شده ؟گنبد را کی ساخته ؟ مناره را کی ساخته؟ جالب است که طلبه جواب این سوالاتشان را می داند و می دهد!!

بعد از قم به اصفهان و مشهد هم می روند و مشاهداتش درباره ی این دو شهر را هم شرح می دهد. راستی کتاب عکس های بی کیفیت اما خوبی دارد.
اگر حوصله باشد کتاب را ترجمه ی دم دستی می کنم و به اشتراک می گذارم.
@seirdarsafarnameha