رسول جعفریان

ستیز ما با علم
طی این ده سالی که کم و بیش در باره تاریخ مفهوم علم مطالعه می کنم، نه تاریخ علم، همه اش فکر می کردم رابطه ما با علم، به رغم همه آن شعارها، نوعی رابطه خنثی یا به تعبیری لابشرط بوده است. یعنی کاری به کار علم نداشته ایم و بود و نبودش برای ما فرق نداشته است. به عبارت دیگر، علم را شرط زندگی خوب و رستگاری دنیوی نمی دانسته ایم و البته تلاش در دفع آن هم نداشته ایم.
اما اخیرا و به درستی، کمتر روزی است فکر نکنم که در اشتباه بوده ام. رابطه ما با علم، رابطه «بشرط لا» ست نه لا بشرط. ما دشمن علم هستیم. ما در حال ستیزه کردن با علم هستیم. ستیزه کردن با علم به این معنا نیست که پادگانی راه بیندازیم و با دانایی و علم بجنگیم یا علَم و کتلی بالا ببریم که ما مثلا علم نمی خواهیم، خیر، همین که بستر کار را جوری فراهم کنیم که همه از علم گریزان باشند، کافی است. طبعا هر کجا به حسب خود.
برای مثال، این چند روز فتوای یک مرجع در باره امکان رفع حجاب دختران در وقت تعارض با تحصیل در نقاطی که عدم حجاب را شرط حضور در دانشگاه می دانند، مساله ساز شد. خوب، این فتوا به نوعی در دفاع از علم بود، البته نه مستقیما، بلکه فقط برای این که اگر دختران درس نخوانند، یک جای دیگر کار دین ما لنگ خواهد شد، چون مجبوریم از مردان در اموری استفاده کنیم که در واقع در آن امور نیاز به متخصص زن داریم. با این حال باید خدا را شکر کنیم که اگر به لازمه هم شده، باز یک طرفداری از دانش اندوزی زنان در آن شرائط سخت شده است (بماند که بیست سال قبل این فتوا را علمای ظاهری و قشری اهل سنت در ترکیه دادند و زنان را به تحصیل کشاندند). با این حال، نقدی بر آن فتوا دیدم که از نظر مفهوم علم و پرهیز دادن و دشمنی با آ« جالب بود. کسی از علما در نقد آن فتوا نوشته بود:
«مگر درس خواندن دختران واجب است تا مزاحمت با این واجب بزرگ الهی کند- بلکه مستحب هم نیست مخصوصاً این دروس جدید؛ و مستحب درس دین و احکام قرآن است. بلکه اگر هم مستحب باشد از باب علم و صنعت با واجب بزرگ الهی تزاحم ندارد».
این عالم، لطف کرده بود و معنای علم را برای ما توضیح داده بود. چیزی که مطمئنا اساس نگرش ما نسبت به علم است، همان نگرشی که نتیجه اش این است که فقط علمای دین، عالم هستند، بقیه بود و نبودشان در علم در حد کفایت و ضروریات است و هیچ لزومی هم به بودنشان نیست.
اما از برخی بله برخی از علمای دین بگذریم که در این صد سال، هر وقت، کشف علمی شد و دیدند با برخی از دانسته های آنها سازگار نیست با آن درافتادند و بعدا که مجبور به قبول آن شدند گفتند که ما هزار سال پیش همین را گفته بودیم. و نیز بماند که مردم را تشویق به علم اندوزی نکردند و در غالب نقاط با مدارس جدید از در دشمنی برآمدند. بله از آن بگذریم. در این طرف فکر می کردیم در دانشگاه که بنیادش را عصر تجدد گذاشته و کاری هم عجالتا به دین و دینداری نداشته، مفهوم علم جدی است. شاید هم روزگاری چنین بوده، اما الان با این تجربه ها، دریافتیم که نه دانشگاه و نه موسسات دولتی که به نوعی متولی در تولید علم هستند، کاری در خور در این زمینه انجام نمی دهند. قصد قضاوت در باره کلیت پدیده دانشگاه را ندارم اما هر روز که از برابر همین دانشگاه تهران رد می شود و انبوه اطلاعیه های آشکار را در باره پایان نامه و رساله نویسی و مقاله های کذایی می بینم، بیشتر خجالت می کشم. هزار و یک جای کار ایراد دارد که وضع به اینجا منتهی شده است،
این که ما علم گرا نیستیم سر جای خود، حقیقتا علم ستیزیم و برای همین است که هر آدم اهلی را از محیط دانشگاهی در ایران دور می کنیم تا به جای دیگری پناه ببرد مگر این که چاره نداشته باشد. به همین وضعیت موجود هم کاری نداریم و برای مثال، روی خروجی های دانشگاه هیچ گونه نظارت و ارزیابی نداریم. اصلا چه کسانی مدیر می شوند که بتوانند این پایان نامه ها را ارزیابی کنند؟ کدام بار دیده ایم مدیری یک بار در جلسه دفاعی شرکت کرده باشد؟ مدیران ما اصلا و ابدا کاری به خروجی های علمی و تولیدات دانشگاهی و وضعیت علمی فارغ التحصیلان ندارند. اصلا شأن شان نظارت در این باره نیست، وظیفه شان مدیریت یعنی گرداندن دانشگاه با اقل درآمد و کمترین مساله است. زمانی بر کمیت دانشجویان افزودند و لطمه ای جبران ناپذیر به کیفیت هم زدند. وقتی انبوده فارغ التحصیلان کم سواد اما زرنگ بودند که می توانستند مشاغل را اشغال کنند، اندک متخصص کم رو چه جایی برای ورود در عرصه های مورد نیاز علمی داشتند؟
@jafarian1964

کتاب البرهان فی وجوه البیان از ابوالحسین اسحاق بن ابراهیم کاتب، یکی از بهترین کتابهایی است که در سالهای اخیر خواندم و مقاله ای مفصل در باره آن نوشتم. اثری از یک شیعه امامی، و البته وزیر و از خاندانی وزیر یعنی آل وهب که کتاب را در سال 334 نوشته است. کتاب در علم بیان است اما در واقع با همه آثاری که در حوزه علم بیان می خوانیم متفاوت است. اثری زبانشناسانه که زبان را هرمنوتیک می فهمد نه الفاظ ساده و ثابت. وقتی این کتاب را می خوانیم می فهمیم علم بلاغت چطور از مسیر خود منحرف شده و صرفا بلاغت را به معنای ادای معانی آن هم جامد تفسیر کرده است. این کتاب الفاظ ومفاهیم را در همه عرصه های فقه و سیاست و حکومت و نامه نگاری ملوکانه و غیره، دینامیک می فهمد. علم بیان را به معنای عقل بیانی تفسیر می کند. کتاب حاوی احادیث فراوانی از امامان است و نخستین کتابی است که به کافی کلینی ارجاع داده است. اگر دستم می رسید این کتاب را در حوزه علمیه به عنوان یک متن درسی می گذاشتم. کاش یک مترجم زبردستی آن را به فارسی در می آورد. طه حسین و جابری و دیگران در مقایسه با ما، قدر این کتاب را در تاریخ فلسفه اسلامی بهتر دریافته و در باره آن نوشته اند.
@jafarian1964

سخنرانی امروز در مراسم جشن کتاب در کتابخانه مرکزی دانشگاه اصفهان
1. سرعت تحولات علمی بیشتر شده است: تحولات علمی در دوره اخیر در بیشتر رشته ها، سریع تر از گذشته شده و به نظر می رسد، به رغم ظواهر، باز هم در اصل دانش، فاصله ما با غرب بیشتر و بیشتر می شود. البته دنیای علم، صحنه بسیار وسیعی دارد، و وارد شدن به رمز و راز عالم طبیعت، ممکن است از راههای ناشناخته ای باشد که تاکنون کسی بدان راهها پی نبرده است، اما رسیدن به آن راهها، نیازمند داشتن روحیه علمی است، روحیه ای که خود مقدماتی را می خواهد که ما ظاهرا فاقد آن هستیم. عجالتا زیر مجموعه علمی که در دنیا رایج است، و دایما در پیشرفت، داریم حرکت می کنیم و با کمال شرمندگی باید بگویم که در این یک صد و پنجاه سال که این هم کوس تمدن خواهی سر داده ایم، هیچ قدم جدی برای دانشی شدن بر نداشته ایم و همواره به یادگرفتن فوت و فن استفاده از تکنولوژی غرب بسنده کرده ایم.
1. علم در میان ما نهادینه نشده و فقط مظاهر و محصولات آن را می شناسیم: مسلما یکی از دلایل ماندگاری ما در شرایط گذشته و بروز نشدن، دیر فهمیدن ماهیت علم و تحولات علمی است که دلایل زیادی می تواند داشته باشد. ما با پیشرفت های علمی به طور اساسی آشنا نمی شویم، و جز از طریق برخی از مظاهر آن، پی به آن نمی بریم. این امر جز این که سبب می شود دانش در میان ما نهادینه نشود، ما را به سمتی می برد که همیشه تابع دیگران و ذیل آنها باشیم، و در این شرایط است که ما «علمی» نمی شویم، و فقط استفاده از دستاوردهای دیگران را برای کاربرد عملی یاد می گیریم. ما شرایط تولید علم را نداریم. علم در شرایط خاصی تولید می شود. این علم، که البته علم است نه فلسفه، در جای دیگری و با شرایط خاص خودش تولید می شود و بعدا به صورت یک محصول که نه، محصولات و خروجی اش برای اداره امور جاری زندگی به میان ما می آید؛ در این شرایط ما از مزایای آن استفاده می کنیم، اما ماهیت آن را تقریبا هیچ وقت درک نمی کنیم. به همین دلیل نمی توانیم خود را ر اتوبان علم و تولید علم وارد کنیم.
2. ما سخت تغییر می کنیم: راهکار چیست؟ در این باره زیاد سخن گفته شده و هنوز هم گفته می شود. ما باید اشکالاتی را که در درون خودمان هست، کشف کنیم. مثلا یکی از آنها همین غرور نابجاست که ما آن را با مفاهیم دیگری خلط کرده و مقدسش کرده ایم. نکات زیادی در این باره وجود دارد که بیشتر احساسی با آنها برخورده کرده ایم و شفاف به بررسی آنها نپرداخته ایم.
3. ما باید ذهن خود را تغییر دهیم: در باره این وضعیت دست کم یک نکته مهم این است که ما باید اول ذهن خود را تغییر دهیم تا بتوانیم با علم جدید همراه شویم. مهم ترین مقاومت از ناحیه ذهن صورت می گیرد، این ذهن جمعی جامعه که متاسفانه خیلی هم قدرت خرق و التیام ندارد، و هسته اصلی تفکر را تشکیل می دهد، معمولا در میان هر قومی شکل خاصی دارد. نمی خواهیم تحلیل قومی کنیم، بحث مان بر سر ذهن و زبان، نطق و تفکر است. ذهن و زبان، همان تفکر ما هستند. دانش جدید، زبان خاص خود را دارد. ما شرایط درک این زبان را به سختی داریم. علم پدیده ای انسانی است، اما به هر حال، وقتی در محیطی شکل می گیرد، با زبان آن محیط رشد می کند و بر می آید.
4. همزبانی با علم را نداریم: آیا ما می توانیم زبان علمی خاص خود را داشته باشیم؟ البته، اگر بتوانیم زبان علمی خاص خود را داشته باشیم، و نشانی از پیشرفت علمی و خلاقیت مفهومی و ذهنی در آن دیده شود، اشکالی ندارد، اما در این شرایط، و با این تجربه، طبیعی است که اگر ما بخواهیم وارد مداردانش جدید شویم، نیاز به همزبانی با دانش جدید هست که اغلب با کندی صورت می گیرد. فکر کنید ما در دوره قاجار، وقتی که علم جدید آمد، چه قدر از زبانی فاصله داشتیم. بخشی از این مشکل را حل کرده ایم، اما حواسمان باشد که حل مشکل فقط در ساختن چند اصطلاح نیست. مشکل این است که در این مرحله، نه این همزبانی را داریم نه دانشی سنتی که زبان خودی تمام و کمالی داشته باشد به طور ی که نیازی به تولید زبان یا به عبارتی اصطلاحات و ... نداشته باشیم. در این سی سال، یک مکتب فلسفی رایج در ایران بود، که روی این زبان مستقل تأکید داشت. متاسفانه در حال حاضر، غالب رهبران آن اعلام کرده اند که باید جبران مافات کنیم و علم را کسب کنیم. اکنون دیگر کلمه «توسعه» مثل گذشته، در این مکتب منفور نیست.
@jafarian1964

5. جایگاه کتاب در ذهن ما ایرانی ها به صورت طبیعی پیش نرفت: ما در باره پدیده کتاب، چه فکر می کنیم؟ در باره کتابخانه چگونه؟ در باره نشر کتاب و تمام آنچه که به عالم کتاب مربوط است چه تجربه ای را با چه ذهنیتی پشت سر گذاشته ایم. به گذشته خود که می نگریم، می بینیم که تمدن ما تمدنی مبتنی بر کتاب بوده است. اما وقتی تحولات جدید رخ داد، ما نتوانستیم با آن همراه شویم. ما در پنج قرن اخیر، یعنی از وقتی موقعیت کتاب در جهان عوض شده، تغییری در وضعیت خود نداده ایم که حاصل اندیشه خودمان باشد. در این زمینه تابع تغییرات دنیای جدید بوده ایم که البته معقول بوده است.
6. در باره چاپ کاملا عقب افتادیم: یک مورد مهم در این باره مسأله چاپ است. در بخش چاپ، با تأخیر چند صد ساله با آن آشنا شده ایم. گوتنبرگ در سال 1452 اولین کتاب را که کتاب مقدس بود چاپ کرد، و ما در سال 1810 یا همان 1225 بود که چاپ را اول بار در تبریز تجربه کردیم. باید پرسید: چه اشکالی در این زمینه داشته ایم؟ آیا عقب ماندگی صنعتی ما سبب دوری از چاپ شده است؟ آیا ذهنیت نادرست ما نسبت به چاپ عامل این مسأله بوده است؟ همین یک مسأله در درک عمق عقب ماندگی ما در حوزه علم کافی است.
7. در فهرست نویسی نسخ خطی خلاقیت نداشتیم و فکر نکردیم : در باره کتابخانه چگونه؟ ما در دوره های گذشته کتابخانه داشته ایم، اما اداره کتابخانه را نمی دانستیم و اکنون هم تفاوت هایی از لحاظ کمی و کیفی در این زمینه، با کشورهای پیشرفته داریم. برای مثال از نظر فهرست نویسی اسناد و نسخ خطی، وضع ما را با دیگران مقایسه کنید. در میان ما، سیاهه نویسی از کتابها، از قدیم باب بوده، و حتی بسیاری از افراد، پشت یک نسخه از کتاب خود، فهرستی از کتابهایشان را اگر اندک بوده می نوشته اند. نمونه ای از فهرست نویسی های سیاهه ای را از دوره قاجار داریم که ادامه هم یافته است. اما فهرست نویسی مدرن در میان ما، بسیار دیر معمول شده است. در بخش فهرست نویسی نسخ خطی، وضع ما با فرنگی ها قابل مقایسه نیست. درست یک تأخیر پنج ساله داریم و تازه این وقتی است که از روشهای آنها در فهرست نویسی پیروی کرده ایم. اغلب هم، معنای درست فهرست نویسی را درک نکرده ایم، دقیقا به دلیل این که شرایط ذهنی مناسب برای این کار را نداشته ایم.
8. مجبور شدیم زیر بار فهرست نویسی نوین در چینش کتابها برویم، چون خودمان برنامه ای نداشتیم: اما در بخش فهرست نویسی چاپی هم، امروز تابع سیستم های روز دنیا هستیم. نظام کنگره یا دیویی، و البته برخی از روشهای سنتی هم داریم. این روشها، از یک سو مبتنی بر بحث تقسیمات علوم و از سوی دیگر برای تسهیل کار مراجعین بوده و هست. پرسش این است که این ترتیبات، آمادگی ذهنی می خواهد. سوال این است که چرا ما که نظام تقسیم علوم داشتیم، به فکرمان نمی امد که کتابها را موضوعی بگذاریم و دامنه علوم را بر اساس تعاریف خودمان تعریف کنیم و کتابها را مرتب کنیم.
9. ما کتابها را در صندوق نگه می داشتیم و تعریفی از قفسه نداشتیم: می توانیم یک نمونه ساده تر هم مثال بزنیم. ما کتابها را در کتابخانه هایمان چگونه نگهداری می کرده ایم؟ این را باید تحقیق کرد. آیا چیزی به نام قفسه داشته ایم؟ تا آنجا که بنده می دانم، کتابها در صندوق نگهداری می شده است. همه اینها نشان می دهد که تا چه اندازه ما در زمینه کتاب و در دسترس قرار دادن آن به شکل معقول، کم فکر عمل کردیم.
10. شیوه انتقال علم سنتی و تفاوت آن با شیوه جدید: حالا فکر کنید، شیوه های جدید انتقال اطلاعات، با توجه به پیشرفت های جدید علم، چگونه در میان ما وارد شده است. چه درکی از آنها داریم؟ چه امکاناتی از نظر علمی داریم؟ البته که ما قوم نسبتا پیشرویی هستیم و کم هم هزینه نمی کنیم، اما معمولا با تأخیر دانش را می گیریم و بدون تصرف، سعی می کنیم بکار ببنیدم.
11. هنوز مقاومت می کنیم و حتی مسأله دسترسی آسان به کتاب را هم حل نکرده ایم: می شود گفت الان ذهنیت ما تا حدودی تغییر کرده و تا حدودی منعطف شده و گاه در حد افراد بی انگیزه و برابر غرب بیمار شده است، اما این همه ماجرا نیست، زیرا هنوز هم مقاومت برابر علم و دانایی جدید، بسیار نیرومند بوده و مانع بزرگی بر سر راه درک درست دانش است. خیلی باید تلاش کنیم.
12. در حال حاضر، ما در باره بحث دسترسی در کتابخانه ها مشکل داریم. در حالی که مرحله مهم تر، کارهای بعدی است که باید انجام شود، 4کارهای زیادی که در آنها هم عجالتا و برای سالها، باید از دیگران پیروی کنیم. چه روزی فرا خواهد رسید که ما دست کم در برخی از زمینه ها خلاقیت و جسارت داشته باشیم، حصارها را بشکنیم و کار را برای مردم آسان کنیم؟
@jafarian196

کتاب البرهان فی وجوه البیان از ابوالحسین اسحاق بن ابراهیم کاتب، یکی از بهترین کتابهایی است که در سالهای اخیر خواندم و مقاله ای مفصل در باره آن نوشتم. اثری از یک شیعه امامی، و البته وزیر و از خاندانی وزیر یعنی آل وهب که کتاب را در سال 334 نوشته است. کتاب در علم بیان است اما در واقع با همه آثاری که در حوزه علم بیان می خوانیم متفاوت است. اثری زبانشناسانه که زبان را هرمنوتیک می فهمد نه الفاظ ساده و ثابت. وقتی این کتاب را می خوانیم می فهمیم علامت بلاغت چطور از مسیر خود منحرف شده و صرفا بلاغت را به معنای ادای معانی آن هم جامد تفسیر کرده است. این کتاب الفاظ ومفاهیم را در همه عرصه های فقه و سیاست و حکومت و نامه نگاری ملوکانه و غیره، دینامیک می فهمد. علم بیان را به معنای عقل بیانی تفسیر می کند. کتاب حاوی احادیث فراوانی از امامان است و نخستین کتابی است که به کافی کلینی ارجاع داده است. اگر دستم می رسید این کتاب را در حوزه علمیه به عنوان یک متن درسی می گداشتم. کاش یک مترجم زبردستی آن را به فارسی در می آورد. طه حسین و جابری و دیگران در مقایسه با ما، قدر این کتاب را در تاریخ فلسفه اسلامی بهتر دریافته و در باره آن نوشته اند.
@jafarian1964

برخورد دوگانه تمدنی ما با تفکر
وبلاگ > جعفریان، رسول - ما در حرف برای دفاع از تفکر خیلی شعار داده ایم اما درست به همان اندازه بلکه بیشتر در عمل به تفکر نه بلکه بیش از آن به جهالت وفادار بوده ایم.

ما مسلمانان همیشه گفته ایم تفکر خیلی ارزش دارد، علم بسیار مهم است، دانایی ارزش زیادی دارد و دین ما در این باره تأکید زیادی می کند. شواهد فراوانی هم داریم. شواهدی از قرآن، احادیث نبوی و بویژه احادیث علوی که در باره علم بسیار زیاد و قابل افتخار است. این ادعای ما بسیار پرسروصداست و تقریبا در تمام متون قدیم و جدید آن را تکرار کرده ایم. درآمد بسیاری از کتابهای حدیثی و فلسفی ما با بیان ارزش علم آغاز می شود.
اما به رغم آن مطالب، آیا واقعا و عمیقا وفادار به علم هستیم؟ آیا از علم تفسیری داریم که واقعا عالمانه و روشنگرانه است یا آن که پای آن را بند هزار و یک شرط می کنیم و اجازه نمی دهیم در مسیر طبیعی خودش حرکت کند؟ آیا صدها پیش شرط برای آن می گذاریم تا مبادا مسیری برود که ما نمی پسندیم یا واقعا به لوازم آن پای بندیم و بر این باوریم که اگر مسیر توسعه را برود راهش همان است که خیر و صلاح واقعی ما در آن است؟
دیروز در رساله ای که یک نویسنده از قرن سیزدهم هجری (محمد کاظم هزارجریبی) نوشته چنین خواندم: «اگر یک نظر کنی، خواهی دانست که هر کفر و فسق و ظلم و خلاف حق که در عالم هست، همه آنها به سبب ترک تفکر ناشی شده است و می شود.». در ابتدای رساله اش هم گوید: «این رساله ای است در مذمت بی فکری و ترک تعقل و آن که ترک فکر باعث حرمان جنان و استحقاق نیران می گردد»
آیا جمله ای زیباتر از این هست؟ حالا سوال این است که چرا تفکر در میان ما متوقف شده و نصف نیمه میان ما ارزش دارد؟ چرا در طول تاریخ حاکمانی داشته ایم که با تفکر میانه ای نداشته اند و برای فرهنگ و اندیشه و علم ارزشی قائل نمی شدند یا اگر می شدند صرفا در حد حرف باقی می ماند؟ چرا هر بار که کسی خواست تفکری داشته باشد، به بهانه های واهی او را قیچی کردیم و اجازه ندادیم تفکر در میان ما پا بگیرد؟
کار ما شگفت است. وقتی خواستیم از سوابق تمدنی خود صحبت کنیم نمونه هایی از حرمت نهادن به عالمان و علم بیان می کردیم اما چشم خود را به روی تمامی تهاجمی که به علم و عالم می شده و هر بی هنری به هر کاری گماشته می شده، می بندیم و از آن یاد نمی کنیم؟
راستی اگر علم این قدر بین ما ارزش داشت چرا باسوادان ما در تمام دوره های صفوی و قاجاری از دو سه درصد تجاوز نکرده است؟ مگر شرط اول علم سواد خواندن و نوشتن نیست؟ بیسوادی مطلق ما که هنوز هم طبق آمارهای منتشره نزدیک ده درصد است، مهم ترین ننگی است که قرنهاست مسلمانهای علم دوست گرفتارش بوده اند.
به نظرم یک جای کار عیب دارد و ما این عیب را متوجه نمی شویم. این که ما عیب را نفهمیم، مطلب مهمی نیست، خیلی وقت ها ماشین ما هم که خراب می شود، یا خودمان بیمار می شویم، مدتها طول می کشد تا حتی پزشک متخصص دریابد که عیب اصلی ما در کجاست. در این هم نباید شک کنیم که اگر برخی از این عیوب بماند و جدی هم باشد بالاخره بدن را از کار می اندازد.
مهم این است که ما تلاش کنیم عیوب خود را بشناسیم و درمان کنیم. بی توجهی ما به علم در طول بیش از هزار سال باید یک ریشه در یک عیب اصلی در مغز ما یا عرفیات ما یا هر چیز دیگری داشته باشد.
مشکل این است که ما کلیدهای اصلی پیشرفت و ابزارهای لازم برای پیشرفت را بدست نیاوردیم. یکی از آنها چشم مسلح برای دیدن ریزها و دورها بود. دیگری رفتن از عالم شیمی، در فضای خیالی کیمیا بود. در نجوم هم، همه عالم به این بزرگی را روی شاخ یک گاو گذاشتیم و هیچ وقت جاذبه را نفهمیدیم. پزشکی ما از تقویت قوه باه فراتر نرفت و از عالم گیاهان جز مُلیّنات را نشناختیم. سهل است که یک دنیا گزاره آزمایش نشده و تجربه نگشته را به اسم علم پزشکی در کتابها آوردیم و گاه یک گیاه را برای صد بیماری تجویز کردیم.
راستی در حوزه سیاست و حقوق و آنچه آن نویسنده گفته است که هر فسق و ظلم و حق کشی ناشی از نداشتن تفکر است چه کرده ایم؟ اعتراف می کنم که در حوزه فقه و حقوق بیشترین تلاش را کردیم، اما آنجا هم یکسره پای تفکر را به پیش فرضها بستیم. بالاخره این ما نبودیم که بردگی را بدور انداختیم و دیگران آمدند و ما را مجبور کردند که برده نگیریم. حال این که خودشان صدها جنایت دیگر کرده اند و همان هم ناشی از تجاوز و جهالت بوده، بماند. اما به هر حال ما برای برکندن این معضل تفکری نداشتیم و حتی یک نفر هم در طول زمان دراز تمدن ما نگفت که این کار غیر انسانی است. یک قرن طول کشیده تا حق مردم را به رسمیت بشناسیم و هنوز هم گاه و بیگاه در آن تردید می کنیم. تفکر چیست؟‌ آیا واقعا به لوازم آن باور داریم؟

کتاب البرهان فی وجوه البیان از ابوالحسین اسحاق بن ابراهیم کاتب، یکی از بهترین کتابهایی است که در سالهای اخیر خواندم و مقاله ای مفصل در باره آن نوشتم. اثری از یک شیعه امامی، و البته وزیر و از خاندانی وزیر یعنی آل وهب که کتاب را در سال 334 نوشته است. کتاب در علم بیان است اما در واقع با همه آثاری که در حوزه علم بیان می خوانیم متفاوت است. اثری زبانشناسانه که زبان را هرمنوتیک می فهمد نه الفاظ ساده و ثابت. وقتی این کتاب را می خوانیم می فهمیم علم بلاغت چطور از مسیر خود منحرف شده و صرفا بلاغت را به معنای ادای معانی آن هم جامد تفسیر کرده است. این کتاب الفاظ ومفاهیم را در همه عرصه های فقه و سیاست و حکومت و نامه نگاری ملوکانه و غیره، دینامیک می فهمد. علم بیان را به معنای عقل بیانی تفسیر می کند. کتاب حاوی احادیث فراوانی از امامان است و نخستین کتابی است که به کافی کلینی ارجاع داده است. اگر دستم می رسید این کتاب را در حوزه علمیه به عنوان یک متن درسی می گذاشتم. کاش یک مترجم زبردستی آن را به فارسی در می آورد. طه حسین و جابری و دیگران در مقایسه با ما، قدر این کتاب را در تاریخ فلسفه اسلامی بهتر دریافته و در باره آن نوشته اند.
@jafarian1964

ستیز ما با علم
طی این ده سالی که کم و بیش در باره تاریخ مفهوم علم مطالعه می کنم، نه تاریخ علم، همه اش فکر می کردم رابطه ما با علم، به رغم همه آن شعارها، نوعی رابطه خنثی یا به تعبیری لابشرط بوده است. یعنی کاری به کار علم نداشته ایم و بود و نبودش برای ما فرق نداشته است. به عبارت دیگر، علم را شرط زندگی خوب و رستگاری دنیوی نمی دانسته ایم و البته تلاش در دفع آن هم نداشته ایم.
اما اخیرا و به درستی، کمتر روزی است فکر نکنم که در اشتباه بوده ام. رابطه ما با علم، رابطه «بشرط لا» ست نه لا بشرط. ما دشمن علم هستیم. ما در حال ستیزه کردن با علم هستیم. ستیزه کردن با علم به این معنا نیست که پادگانی راه بیندازیم و با دانایی و علم بجنگیم یا علَم و کتلی بالا ببریم که ما مثلا علم نمی خواهیم، خیر، همین که بستر کار را جوری فراهم کنیم که همه از علم گریزان باشند، کافی است. طبعا هر کجا به حسب خود.
برای مثال، این چند روز فتوای یک مرجع در باره امکان رفع حجاب دختران در وقت تعارض با تحصیل در نقاطی که عدم حجاب را شرط حضور در دانشگاه می دانند، مساله ساز شد. خوب، این فتوا به نوعی در دفاع از علم بود، البته نه مستقیما، بلکه فقط برای این که اگر دختران درس نخوانند، یک جای دیگر کار دین ما لنگ خواهد شد، چون مجبوریم از مردان در اموری استفاده کنیم که در واقع در آن امور نیاز به متخصص زن داریم. با این حال باید خدا را شکر کنیم که اگر به لازمه هم شده، باز یک طرفداری از دانش اندوزی زنان در آن شرائط سخت شده است (بماند که بیست سال قبل این فتوا را علمای ظاهری و قشری اهل سنت در ترکیه دادند و زنان را به تحصیل کشاندند). با این حال، نقدی بر آن فتوا دیدم که از نظر مفهوم علم و پرهیز دادن و دشمنی با آ« جالب بود. کسی از علما در نقد آن فتوا نوشته بود:
«مگر درس خواندن دختران واجب است تا مزاحمت با این واجب بزرگ الهی کند- بلکه مستحب هم نیست مخصوصاً این دروس جدید؛ و مستحب درس دین و احکام قرآن است. بلکه اگر هم مستحب باشد از باب علم و صنعت با واجب بزرگ الهی تزاحم ندارد».
این عالم، لطف کرده بود و معنای علم را برای ما توضیح داده بود. چیزی که مطمئنا اساس نگرش ما نسبت به علم است، همان نگرشی که نتیجه اش این است که فقط علمای دین، عالم هستند، بقیه بود و نبودشان در علم در حد کفایت و ضروریات است و هیچ لزومی هم به بودنشان نیست.
اما از برخی بله برخی از علمای دین بگذریم که در این صد سال، هر وقت، کشف علمی شد و دیدند با برخی از دانسته های آنها سازگار نیست با آن درافتادند و بعدا که مجبور به قبول آن شدند گفتند که ما هزار سال پیش همین را گفته بودیم. و نیز بماند که مردم را تشویق به علم اندوزی نکردند و در غالب نقاط با مدارس جدید از در دشمنی برآمدند. بله از آن بگذریم. در این طرف فکر می کردیم در دانشگاه که بنیادش را عصر تجدد گذاشته و کاری هم عجالتا به دین و دینداری نداشته، مفهوم علم جدی است. شاید هم روزگاری چنین بوده، اما الان با این تجربه ها، دریافتیم که نه دانشگاه و نه موسسات دولتی که به نوعی متولی در تولید علم هستند، کاری در خور در این زمینه انجام نمی دهند. قصد قضاوت در باره کلیت پدیده دانشگاه را ندارم اما هر روز که از برابر همین دانشگاه تهران رد می شوم و انبوه اطلاعیه های آشکار را در باره پایان نامه و رساله نویسی و مقاله های کذایی می بینم، بیشتر خجالت می کشم. هزار و یک جای کار ایراد دارد که وضع به اینجا منتهی شده است،
این که ما علم گرا نیستیم سر جای خود، حقیقتا علم ستیزیم و برای همین است که هر آدم اهلی را از محیط دانشگاهی در ایران دور می کنیم تا به جای دیگری پناه ببرد مگر این که چاره نداشته باشد. به همین وضعیت موجود هم کاری نداریم و برای مثال، روی خروجی های دانشگاه هیچ گونه نظارت و ارزیابی نداریم. اصلا چه کسانی مدیر می شوند که بتوانند این پایان نامه ها را ارزیابی کنند؟ کدام بار دیده ایم مدیری یک بار در جلسه دفاعی شرکت کرده باشد؟ مدیران ما اصلا و ابدا کاری به خروجی های علمی و تولیدات دانشگاهی و وضعیت علمی فارغ التحصیلان ندارند. اصلا شأن شان نظارت در این باره نیست، وظیفه شان مدیریت یعنی گرداندن دانشگاه با اقل درآمد و کمترین مساله است. زمانی بر کمیت دانشجویان افزودند و لطمه ای جبران ناپذیر به کیفیت هم زدند. وقتی انبوده فارغ التحصیلان کم سواد اما زرنگ بودند که می توانستند مشاغل را اشغال کنند، اندک متخصص کم رو چه جایی برای ورود در عرصه های مورد نیاز علمی داشتند؟
@jafarian1964

گفتگوی علم و دین در باره حدیث ذباب (مگس)

داستان علم و دین در میان ما مسلمانان، از لحاظ اصول، نقاط مشترک با آنچه در اروپا میان علم و دین گذشت دارد، اما از برخی جهات، با مسیری که در اروپا بر آن گذشت متفاوت است. هرچه هست، داستانی است که تاثیر زیادی در وضعیت علمی و دینی ما داشته و دارد و لازم است در این زمینه مروری بر آنچه گذشته داشته باشیم.
بخشی از این داستان این است که علم جدید، به لحاظ روش و محتوا، در برخورد با فرهنگ دینی ما مواجه با چالش هایی شد که حاصل آن پدید آمدن لرزه هایی در فرهنگ ایرانی ما شد. وقتی در میان متون دینی ما ـ در اینجا یعنی آنچه به نام دین عرضه و در ذهن ها تثبیت شده ـ نقلی و مطلبی بود که با روش علم جدید یا داده های آن سازگار نبود، به طور طبیعی نزاعی در می گرفت. در این میان، ما ، یا باید طرف علم را می گرفتیم یا طرف آنچه به نام دین میان ما وجود داشت. البته ممکن بود توجیهاتی هم دست و پا کرده وجه جمعی میان آنها درست می کردیم.
در این زمینه به تناسب مواردی که پیش می آمد، برخوردهای متفاوتی داشتیم. گاهی داشت های پیشین را رد می کردیم و تسلیم علم ـ و در اینجا خصوص مواردی که حاصل علوم تجربی است منظور است ـ می شدیم. استدلال ما در اینجا، مثلا اگر مستمسک بحث یک حدیث بود، این بود که مثلا سند آن درست نیست یا مضمونش با عقل سازگاری ندارد و مواردی نظیر اینها.
اما در مواردی، و کسانی، مقاومت کرده، علم جدید را دروغ دانسته و با انواع استدلالها که همان استدلالها نیز جالب و خواندنی است، به رد داده های علم می پرداختند. از جمله می گفتند اینها فرضیه بوده و هنوز اثبات نشده است. همه آگاهیم که از این دست اظهارات فراوان است. در مواردی هم، می کوشیدیم راه حلی میانی بیایم. این امر مورد به مورد متفاوت بود، اما هرچه بود، از لحاظ کلی، نشأت گرفته از نگاهی بود که می خواست، راهی میان اینها بیابد.
به هر حال، از یک سو اعتماد به متون دینی بود، و از سوی دیگر، علم در حال ترقی و رشد بود و به سادگی می شد آثار آن را در زندگی روزمره خود و دیگران دید. البته، این که غرب موجد این علوم بود، عاملی برای ورود این موارد و بحث ها به مسائل فرهنگی و تمدنی نیز می شد. دشمنی طولانی غرب با اسلام از جنگهای صلیبی و بعدها استعمار، نوعی سوء ظن را نسبت به غرب ایجاد کرده بود. بالاخره علم جدید هم بخشی از غرب بود و به راحتی می شد، آن هم در قالب ادب خطابی، وضع آن را با وضع جنگهای صلیبی و استعمار گره زده و محکومش کرد. کم نبودند افرادی که طی دو قرن گذشته این قبیل استدلالها را مطرح می کردند و هنوز هم می کنند. یک داستان جالب: یکی از بستگان نزدیک بنده، هفته قبل سکته کرد، و پس از انژیوگرافی مقرر شد قرص هایی را بخورد تا خون در رگهای وی لخته نشود. دکتر گفته بود سه ماه اول، حتما نوع امریکایی یا خارجی آن را بخورد. اما ایشان که تربیت شده، تفکر خودی و سنتی است، حاضر به استفاده از آن نشد تا اینکه امروز یعنی پس از ده روز، دوبار سکته کرده و بستری شد. استدلال وی این بود که این امریکایی ها با این قرص ها می خواهند ما را نابود کنند!
این مثال را از این بابت عرض کردم که حتی در روزگار ما هم این احساس به صورت نیرومند در میان مردم ما وجود دارد.
اما بحث فقط دشمنی با غرب نبود، بلکه اعتماد به نفس ما و داشت های ما که به هر حال دینی بودند، اجازه نمی داد به سادگی دست از آنها برداریم. ما راه های دیگری هم رفتیم. در مواردی، این موارد را معجزه دانسته و شروع به کاوش علمی (اینجا یعنی مطالعه همان آثار فرنگی ها) کردیم تا نشان دهیم، آنچه در متون ما آمده است، چیزی جز معجزه های علمی نیست و حالا حالا طول می کشد که غرب آنها را درک کند! اگر بخواهیم از این دست مطالب میان مسلمانان بیابیم، هزاران صفحه را می توانیم سیاه کنیم.
به اصل بحث برگردیم. اشاره کردم مقصودم از داشت های دینی، همه آن چیزهایی است که رنگ تقدس دینی به خود گرفته است. چون می خواهم نمونه خاصی را مثال بزنم، زیاد در این باره بحث نمی کنم.
مثال خاصی که در این باره بتواند راهگشای این بحث باشد، حدیثی است که بخاری و منابع دیگر از قول ابوهریره و حتی برخی از صحابه دیگر (که به نظر من همه باید از ابوهریره گرفته باشند) نقل کرده اند.
این روایت که به حدیث ذباب معروف است، در باره مگس و متن آن این است:
حَدَّثَنِي عُتْبَةُ بْنُ مُسْلِمٍ، قَالَ: أَخْبَرَنِي عُبَيْدُ بْنُ حُنَيْنٍ، قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا هُرَيْرَةَ- رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُ- يَقُولُ: قَالَ النَّبِيُّ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَ سَلَّمَ: «إِذَا وَقَعَ الذُّبَابُ فِي شَرَابِ أَحَدِكُمْ، فَلْيَغْمِسْهُ، ثُمَّ لِيَنْزِعْهُ‏، فَإِنَّ فِي إِحْدَى جَنَاحَيْهِ دَاءً، وَ الْأُخْرَى شِفَاءً». (صحیح بخاری: 5/315).
@jafarian1964

مصاحبه ای در باره مرحوم شهیدی
در میان مطالب مختصری که در باره مرحوم شهیدی نوشتم، همان تاریخیات را بهتر از همه می پسندم و به دوستان علاقه مند هم خواندن همان را توصیه می کنم. اما در میان یادداشت ها، مصاحبه ای هم یافتم که زمانی در باره مرحوم شهیدی داشته ام. متنش زیاد مفصل نیست. همین جا می گذارم. این مصاحبه با روزنامه اعتماد بوده است.

1. جنابعالِي در ِيادداشتِي پس از فوت سِيد جعفر شهِيدِي، روش اِيشان را انکارِي و تردِيدزا توصِيف نمودِيد، در حالِي که مرحوم شهِيدِي، در مواردِي اعتقاد داشتند که، تارِيخِي که با اعتقادات ما نمِي خواند، ارزشِي ندارد. (مثلا در باره تارِيخ طبرِي معتقد بودند «پدر ما را در آورده است» و مواردِي از اِين دست) اِين دو توصِيف، ناقض ِيکدِيگر محسوب نمِي شوند؟
مقصود من اين است كه وي در بررسی نقلهای تاریخی شک می کند. این تردید و شک کردن مطابق روال تاریخ نویسی ما ایرانی ها در گذشته نیست. این که این روش خوب است یا نه مهم نیست مهم آن است که ایشان در نقلهای تاریخی ایجاد تردید کرده و پس از آن اگر به موضوع اصلی کار وی مربوط باشد به بررسی می نشیند. در این زمینه آقای سید جعفر مرتضی هم که از دیگر محققان تاریخ اسلام در دهه های اخیر هستند با ایشان مشترکند. البته مبانی تردید و شک اینها و نیز باورهای تاریخی شان تا اندازه ای با هم تفاوت دارد. من معتقدم روش های تردیدی ایشان بیشتر نشأت گرفته از طه حسین است. و هم مرد شکاکی بود. می دانید نخستین کسی در عبدالله بن سبا تردید کرد و آن را ساختگی خواند طه حسین بود. تقریبا همان زمان آقای عسکری هم تحقیقی در این زمینه کرد. طه حسین در بسیاری از مسائل تردید می کرد که این البته برای ما خوب است.

2. طبق اظهارات شما، روش نقد مرحوم شهِيدِي، شبِيه طه حسِين است. رو آوردن مرحوم شهِيدِي به آثار طه حسِين (يا بنت الشاطِي)، از روِي انتخاب بود ِيا اتفاق، چرا که برخِي منتقدِين آثار طه حسِين را متوسط (يا ضعِيف) شمرده و استقبال اندِيشمندان اِيرانِي از وِي را ناشِي از فضاِي آن روزها دانسته اند. اساسا ترجمه آثار طه حسِين چه تاثِيرِي در نوع تفکرات اِيشان داشت؟

آن زمان به تدریج آثار نویسندگان مصری به خصوص در بخش تاریخی به فارسی در می آمد. طه حسین شهرت زیادی داشت. بنت الشاطی و عقاد هم از آن جمله بودند. این آثار که به فارسی در می آمد به این دلیل بود که مشابه نداشت. اما علاوه بر آن یک روحیه نقادی و آزادی خواهی و بی تعصبی هم در آنها بود. این برای ایرانیان شیعه مذهب جالب بود. چون برخی از مطالب آنها کمکی برای نظریات شیعه در باره برخی از مسائل تاریخی بود. یکی از آخرین نمونه ها کتاب عبدالفتاح عبدالمقصود بود که آیت الله طالقانی و محمد مهدی جعفری آن را به فارسی ترجمه کردند. اما طه حسین علاوه بر اینها یک محقق هم بود و شهرتی جهانی داشت. این تأثیر همان طور که گفتم به لحاظ روشی، روی نقادی های آقای شهیدی تأثیر داشت. من البته با برخی از نتیجه گیری های ایشان موافق نیستم اما روحیه نقادی ایشان در تاریخ نویسی اسلامی جالب بود. البته آقای شهیدی تحت تأثیر دیگر نویسندگان مصری هم بود. آن زمان نوشته های مصری ها به لحاظ تفکر اخوانی و انقلابی هم پرمایه بود و آقای شهیدی هم در دهه بیست به آن افکار علاقه مند بود. مصری ها نقاد امویان و حتی خلیفه سوم بودند و به این نقادی ها با نگاه اصلاحی می نگریستند و این برای آقای شهیدی و دیگران مطلوب بود. (دنباله دارد)
@jafarian1964

یکی از هزاران که چرا ما اهل تفکر نیستیم
همیشه فکر می کنیم کجای کار ما ایراد دارد که نمی توانیم درست بیندیشیم، و در یک مسیر، با گام های متصل ، سرشار از معلومات و دانش، قدم برداریم. معلوم است که برای درست فکر نکردن هزاران دلیل هست، دلایلی که در دانش های مختلف، از طبیعی و انسانی می توان به آنها پرداخت. اما به هر حال، نباید به خاطر گستردگی ابهام، بررسی آن را کنار بگذاریم. هر کسی، در هر حوزه ای باید به این نکته بیندیشد که چرا «تفکر» در میان ما خشکیده است. ما کاری به حکومت و سیاست نداریم. آنها هم نقشی در مجموعه تفکر به خصوص سیاست گزاری ها دارند. اما اساس کار، میان خود مردم، مردم تحصیل کرده، دانش دوست، اهل فهم و کسانی است که بسا چهل تا هشتاد سال عمر خود را برای پژوهش صرف می کنند. این ها باید بدانند که چطور فکر می کنند، چه مسیری را طی می کنند، و هشیار باشند و بدانند که حقیقتا اهل تفکر هستند یا صرفا کارشان گردآوری و پرداختن به حفظیات است!
در اینجا می خواهم به یک معضل اشاره کنم، و آن این است که تفکر نیاز به انباشته شدن معلومات در هر زمینه ای دارد که روی آن می اندیشیم. ما از این امر تقریبا بی بهره ایم. وقتی در باره یک گربه، یا رفتار یک سگ، یا مسیر یک جوی، یا رشد یک درخت، یا روش تربیت یک دانش آموز، دلیل حمله اعراب به ایران یا هر مسأله دیگری کار می کنیم، باید تمامی معلومات پیشین را در اختیار داشته باشیم. نه به صورت فله ای، بلکه منظم و مرتب. ما نیاز به تاریخ آگاهی در باره سوال و موضوع مورد بحث و فحص خود داریم. در این باره چه گفته اند، چه نوشته اند، چه مسیری طی شده، چگونه، به چه نتایجی رسیده، الان در کجای کار هستیم، کجای مطلب مانده، روش استدلال چه بوده، نتایج درستی داشته یا نه، کجا خطا رخ داده و به چه دلیل و سوالاتی از این قبیل. وقتی ما می پرسیم چرا مغولان به ایران حمله کردند، و قصد پژوهش جدی داریم، نه کار دانشجویی تکراری که اغلب نویسندگانمان هم همین کار دانشجویان آماتور را می کنند، نیاز مند آن هستم تا همه تحقیقاتی که در این زمینه شده را بدست آوریم. کنار هم بگذاریم. میان معلومات ترتیب بدهیم. و ببینیم تاکنون چه حرف هایی با چه منابعی با چه استدلالهایی زده شده است، و این که حالا چه می توان گفت و طبعا از چه ابزارها و منابعی استفاده نشده که باید استفاده کنیم. ما در کشور، مشکل تجمیع معلومات داریم. به هزار و یک دلیل. میراث قدیم که مرده و دفن شده است. ما نمی دانیم در باره ماه چه اندیشه ای داشته ایم. چه می گفته ایم. به کجا رسیده بودیم که یک مرتبه نجوم جدید سر برآورد. قبلی ها از دست رفت و ما نتوانستیم آن تجربه های علمی یا شبه علمی را بررسی کنیم. الان هم از دسترس خارج شده است. علم جدید هم درست به دست نیامد. هر کسی به فرنگ رفت و تکه پاره هایی بدست آورد و آمد. اما معلومات جمع و جور و کاملی در باره آنچه گفته شده است نداریم. یک سوال علمی، شاید از شش هزار سال قبل مطرح بوده و صدها پاسخ برای آن داده شده است. مشکل ما این است که آن معلومات یعنی جوابها را نداریم. نمی دانیم الان کجای کار هستیم. اگر هم اندکی معلومات داریم، گردآوری درستی نداریم. اصل فن آن را هم نداریم. چون تاریخ علم نداریم. رشته ای به عنوان تاریخ علم با گستردگی و دقت نداریم. وقتی خودمان هم در این باره می پرسیم، دوباره سوال قدیمی را مطرح می کنیم، اما از پاسخهای گذشته و حالی که دیگران به آن سوالات داده اند تقریبا بی خبریم. علم یک پیکره واحد است که ما تنها به عناصری از آن دست می یابیم. دست یافتن هم روی تفکر نیست. علم دفتر پرحجمی است که ما فقط از هر چند ورق، یکی دو سطرش را می دانیم. این طور تفکر شکل نمی گیرد. البته، گردآوری پاسخها، هم نیاز به وجود کتابخانه های گسترده و معتبر دارد، هم نیاز به در اختیار گذاشتن معلومات، هم این که کتابداران ذی شعوری باشند که آشنای با این کار باشند، هم روسایی در این حوزه ها که کارشان و حرفه شان دانستن در باره معلومات باشد و شعور و فهم این را داشته باشند که برای در اختیار گذاشتن معلومات باید دست و دلباز باشند. این وضعیت وجود ندارد، تفکر میان ما خشکیده، به هزاران دلیل، اما اینجا به این خاطر که کسی دقیقا چیزی از سابقه مسأله ها نمی داند و جایی هم نیست که همه معلومات مربوط به موضوع و سوال او را در اختیارش بگذارد. عمده کار، حفظ کردن سر کلاس، تکرار آنها و یک جوری سرگرم کردن خود و دیگران و استفاده از چسب و قیچی است. این طور، علم شکل نخواهد گرفت، کما این که علم در میان ما شکل نگرفته است.
@jafarian1964

مقدمه مقاله بالا که در اصل گزارش یک رساله در باره شعر بافی است:

تصور صاحب این قلم بر آن است که ما در تمدن اسلامی، تصور درستی از علم نداشته ایم، و به همین دلیل هیچ گاه نتوانسته ایم، شفاف در زمینه مسائل علمی و صنعت که بهره ای از علم و بهره ای از هنر و فن دارد، مطلب بنویسیم. ما به رغم آن که میراث مکتوب خوبی داریم، در حوزه صنعت، بیشتر با تجربه عملی کار کرده و کم نوشته ایم، و آنچه را هم نوشته ایم، صبغه علمی کامل ندارد، بلکه اغلب آمیخته ای از علم و غیر علم است، چیزی که کمیت ما را در این حوزه لنگ کرده و تاکنون نیز نتوانسته ایم از آن تصورات رها شویم.

مقدمه
هر نوع رساله ای که در میان میراث مخطوط و قدیمی ما با زندگی مادی و اجتماعی ما و بویژه حوزه صنعت سروکار داشته باشد، با ارزش است. این به معنای بی ارزش بودن آثار فلسفی و غیره نیست، بلکه به این معناست که مع الاسف، توازنی میان این دو بخش در میراث مکتوب ما وجود ندارد. در اولین سالهایی که به میراث خطی علاقه مند شدم، رساله صناعات میرفندرسکی را دیدم، و همان زمان ذوق زده شدم؛ آن را تایپ کردم و بعدها دریافتم که رساله مزبور، قدیم تر ها چاپ شده و لذا از کار روی آن منصرف شدم. با این حال، این احساس برایم جالب بود که کسی مانند میرفندرسکی، به بحث از صناعات پرداخته، هرچند آن هم بیشتر زیر سلطه نگاه نوافلاطونی و اخوان الصفایی بود. مقصود این است که رساله های در حوزه صنایع و حرف، در تمام دوره تمدن اسلامی اندک است، آثاری در کشاورزی، آشپزی، جواهر سازی و غیره هستند که با ارزشند اما اندک اند و به مقداری که باید باشند، نیستند. یافتن چرایی این مسأله مسلم برای پژوهشگرانی که در حوزه تمدن اسلامی کار می کنند، جالب است.
در میان این رساله ها، یک نکته مهم، نوع نگارش آنها و سطحی از دانش است که در آن ها انعکاس یافته است. مثلا رساله کشاورزی خواجه رشید الدین، یک اثر جالب و منحصر به فرد علمی است. شبیه این آثار در موارد دیگر هم وجود دارد. با این حال، سطح علمی در این قبیل نگارش ها متفاوت و برخی هم مربوط به این است که چه مقدار زیر نگین تجربه اند، و چه مقدار به کلی گویی و یا فلسفه بافی می پردازند. برخی هم تحت سلطه نگره های رایج در طلسم و کیمیا هستند، یا بسیار فلسفی و زیر سلطه نگاه های خاص جهانشناسانه دینی اند و در اینجا، دینی یعنی حدسهایی که کسانی زده و رنگ دین به آنها زده اند که همین جا نمونه ای را خواهید دید. شاید دسته بندی آنها از این زاویه ها مهم باشد، اما در میان اینها، اینجا، به رساله ای در باره شعر بافی توجه می دهم که می شود به عنوان یک کیس روی آن تأمل کرد. شعر بافی، نوعی پارچه است که با مو، یا با ابریشم بافته می شود.(ادامه مقاله در لینک بالا)
@jafarian1964

سخنرانی امروز در مراسم جشن کتاب در کتابخانه مرکزی دانشگاه اصفهان
1. سرعت تحولات علمی بیشتر شده است: تحولات علمی در دوره اخیر در بیشتر رشته ها، سریع تر از گذشته شده و به نظر می رسد، به رغم ظواهر، باز هم در اصل دانش، فاصله ما با غرب بیشتر و بیشتر می شود. البته دنیای علم، صحنه بسیار وسیعی دارد، و وارد شدن به رمز و راز عالم طبیعت، ممکن است از راههای ناشناخته ای باشد که تاکنون کسی بدان راهها پی نبرده است، اما رسیدن به آن راهها، نیازمند داشتن روحیه علمی است، روحیه ای که خود مقدماتی را می خواهد که ما ظاهرا فاقد آن هستیم. عجالتا زیر مجموعه علمی که در دنیا رایج است، و دایما در پیشرفت، داریم حرکت می کنیم و با کمال شرمندگی باید بگویم که در این یک صد و پنجاه سال که این هم کوس تمدن خواهی سر داده ایم، هیچ قدم جدی برای دانشی شدن بر نداشته ایم و همواره به یادگرفتن فوت و فن استفاده از تکنولوژی غرب بسنده کرده ایم.
1. علم در میان ما نهادینه نشده و فقط مظاهر و محصولات آن را می شناسیم: مسلما یکی از دلایل ماندگاری ما در شرایط گذشته و بروز نشدن، دیر فهمیدن ماهیت علم و تحولات علمی است که دلایل زیادی می تواند داشته باشد. ما با پیشرفت های علمی به طور اساسی آشنا نمی شویم، و جز از طریق برخی از مظاهر آن، پی به آن نمی بریم. این امر جز این که سبب می شود دانش در میان ما نهادینه نشود، ما را به سمتی می برد که همیشه تابع دیگران و ذیل آنها باشیم، و در این شرایط است که ما «علمی» نمی شویم، و فقط استفاده از دستاوردهای دیگران را برای کاربرد عملی یاد می گیریم. ما شرایط تولید علم را نداریم. علم در شرایط خاصی تولید می شود. این علم، که البته علم است نه فلسفه، در جای دیگری و با شرایط خاص خودش تولید می شود و بعدا به صورت یک محصول که نه، محصولات و خروجی اش برای اداره امور جاری زندگی به میان ما می آید؛ در این شرایط ما از مزایای آن استفاده می کنیم، اما ماهیت آن را تقریبا هیچ وقت درک نمی کنیم. به همین دلیل نمی توانیم خود را ر اتوبان علم و تولید علم وارد کنیم.
2. ما سخت تغییر می کنیم: راهکار چیست؟ در این باره زیاد سخن گفته شده و هنوز هم گفته می شود. ما باید اشکالاتی را که در درون خودمان هست، کشف کنیم. مثلا یکی از آنها همین غرور نابجاست که ما آن را با مفاهیم دیگری خلط کرده و مقدسش کرده ایم. نکات زیادی در این باره وجود دارد که بیشتر احساسی با آنها برخورده کرده ایم و شفاف به بررسی آنها نپرداخته ایم.
3. ما باید ذهن خود را تغییر دهیم: در باره این وضعیت دست کم یک نکته مهم این است که ما باید اول ذهن خود را تغییر دهیم تا بتوانیم با علم جدید همراه شویم. مهم ترین مقاومت از ناحیه ذهن صورت می گیرد، این ذهن جمعی جامعه که متاسفانه خیلی هم قدرت خرق و التیام ندارد، و هسته اصلی تفکر را تشکیل می دهد، معمولا در میان هر قومی شکل خاصی دارد. نمی خواهیم تحلیل قومی کنیم، بحث مان بر سر ذهن و زبان، نطق و تفکر است. ذهن و زبان، همان تفکر ما هستند. دانش جدید، زبان خاص خود را دارد. ما شرایط درک این زبان را به سختی داریم. علم پدیده ای انسانی است، اما به هر حال، وقتی در محیطی شکل می گیرد، با زبان آن محیط رشد می کند و بر می آید.
4. همزبانی با علم را نداریم: آیا ما می توانیم زبان علمی خاص خود را داشته باشیم؟ البته، اگر بتوانیم زبان علمی خاص خود را داشته باشیم، و نشانی از پیشرفت علمی و خلاقیت مفهومی و ذهنی در آن دیده شود، اشکالی ندارد، اما در این شرایط، و با این تجربه، طبیعی است که اگر ما بخواهیم وارد مداردانش جدید شویم، نیاز به همزبانی با دانش جدید هست که اغلب با کندی صورت می گیرد. فکر کنید ما در دوره قاجار، وقتی که علم جدید آمد، چه قدر از زبانی فاصله داشتیم. بخشی از این مشکل را حل کرده ایم، اما حواسمان باشد که حل مشکل فقط در ساختن چند اصطلاح نیست. مشکل این است که در این مرحله، نه این همزبانی را داریم نه دانشی سنتی که زبان خودی تمام و کمالی داشته باشد به طور ی که نیازی به تولید زبان یا به عبارتی اصطلاحات و ... نداشته باشیم. در این سی سال، یک مکتب فلسفی رایج در ایران بود، که روی این زبان مستقل تأکید داشت. متاسفانه در حال حاضر، غالب رهبران آن اعلام کرده اند که باید جبران مافات کنیم و علم را کسب کنیم. اکنون دیگر کلمه «توسعه» مثل گذشته، در این مکتب منفور نیست.
@jafarian1964

5. جایگاه کتاب در ذهن ما ایرانی ها به صورت طبیعی پیش نرفت: ما در باره پدیده کتاب، چه فکر می کنیم؟ در باره کتابخانه چگونه؟ در باره نشر کتاب و تمام آنچه که به عالم کتاب مربوط است چه تجربه ای را با چه ذهنیتی پشت سر گذاشته ایم. به گذشته خود که می نگریم، می بینیم که تمدن ما تمدنی مبتنی بر کتاب بوده است. اما وقتی تحولات جدید رخ داد، ما نتوانستیم با آن همراه شویم. ما در پنج قرن اخیر، یعنی از وقتی موقعیت کتاب در جهان عوض شده، تغییری در وضعیت خود نداده ایم که حاصل اندیشه خودمان باشد. در این زمینه تابع تغییرات دنیای جدید بوده ایم که البته معقول بوده است.
6. در باره چاپ کاملا عقب افتادیم: یک مورد مهم در این باره مسأله چاپ است. در بخش چاپ، با تأخیر چند صد ساله با آن آشنا شده ایم. گوتنبرگ در سال 1452 اولین کتاب را که کتاب مقدس بود چاپ کرد، و ما در سال 1810 یا همان 1225 بود که چاپ را اول بار در تبریز تجربه کردیم. باید پرسید: چه اشکالی در این زمینه داشته ایم؟ آیا عقب ماندگی صنعتی ما سبب دوری از چاپ شده است؟ آیا ذهنیت نادرست ما نسبت به چاپ عامل این مسأله بوده است؟ همین یک مسأله در درک عمق عقب ماندگی ما در حوزه علم کافی است.
7. در فهرست نویسی نسخ خطی خلاقیت نداشتیم و فکر نکردیم : در باره کتابخانه چگونه؟ ما در دوره های گذشته کتابخانه داشته ایم، اما اداره کتابخانه را نمی دانستیم و اکنون هم تفاوت هایی از لحاظ کمی و کیفی در این زمینه، با کشورهای پیشرفته داریم. برای مثال از نظر فهرست نویسی اسناد و نسخ خطی، وضع ما را با دیگران مقایسه کنید. در میان ما، سیاهه نویسی از کتابها، از قدیم باب بوده، و حتی بسیاری از افراد، پشت یک نسخه از کتاب خود، فهرستی از کتابهایشان را اگر اندک بوده می نوشته اند. نمونه ای از فهرست نویسی های سیاهه ای را از دوره قاجار داریم که ادامه هم یافته است. اما فهرست نویسی مدرن در میان ما، بسیار دیر معمول شده است. در بخش فهرست نویسی نسخ خطی، وضع ما با فرنگی ها قابل مقایسه نیست. درست یک تأخیر پنج ساله داریم و تازه این وقتی است که از روشهای آنها در فهرست نویسی پیروی کرده ایم. اغلب هم، معنای درست فهرست نویسی را درک نکرده ایم، دقیقا به دلیل این که شرایط ذهنی مناسب برای این کار را نداشته ایم.
8. مجبور شدیم زیر بار فهرست نویسی نوین در چینش کتابها برویم، چون خودمان برنامه ای نداشتیم: اما در بخش فهرست نویسی چاپی هم، امروز تابع سیستم های روز دنیا هستیم. نظام کنگره یا دیویی، و البته برخی از روشهای سنتی هم داریم. این روشها، از یک سو مبتنی بر بحث تقسیمات علوم و از سوی دیگر برای تسهیل کار مراجعین بوده و هست. پرسش این است که این ترتیبات، آمادگی ذهنی می خواهد. سوال این است که چرا ما که نظام تقسیم علوم داشتیم، به فکرمان نمی امد که کتابها را موضوعی بگذاریم و دامنه علوم را بر اساس تعاریف خودمان تعریف کنیم و کتابها را مرتب کنیم.
9. ما کتابها را در صندوق نگه می داشتیم و تعریفی از قفسه نداشتیم: می توانیم یک نمونه ساده تر هم مثال بزنیم. ما کتابها را در کتابخانه هایمان چگونه نگهداری می کرده ایم؟ این را باید تحقیق کرد. آیا چیزی به نام قفسه داشته ایم؟ تا آنجا که بنده می دانم، کتابها در صندوق نگهداری می شده است. همه اینها نشان می دهد که تا چه اندازه ما در زمینه کتاب و در دسترس قرار دادن آن به شکل معقول، کم فکر عمل کردیم.
10. شیوه انتقال علم سنتی و تفاوت آن با شیوه جدید: حالا فکر کنید، شیوه های جدید انتقال اطلاعات، با توجه به پیشرفت های جدید علم، چگونه در میان ما وارد شده است. چه درکی از آنها داریم؟ چه امکاناتی از نظر علمی داریم؟ البته که ما قوم نسبتا پیشرویی هستیم و کم هم هزینه نمی کنیم، اما معمولا با تأخیر دانش را می گیریم و بدون تصرف، سعی می کنیم بکار ببنیدم.
11. هنوز مقاومت می کنیم و حتی مسأله دسترسی آسان به کتاب را هم حل نکرده ایم: می شود گفت الان ذهنیت ما تا حدودی تغییر کرده و تا حدودی منعطف شده و گاه در حد افراد بی انگیزه و برابر غرب بیمار شده است، اما این همه ماجرا نیست، زیرا هنوز هم مقاومت برابر علم و دانایی جدید، بسیار نیرومند بوده و مانع بزرگی بر سر راه درک درست دانش است. خیلی باید تلاش کنیم.
12. در حال حاضر، ما در باره بحث دسترسی در کتابخانه ها مشکل داریم. در حالی که مرحله مهم تر، کارهای بعدی است که باید انجام شود، 4کارهای زیادی که در آنها هم عجالتا و برای سالها، باید از دیگران پیروی کنیم. چه روزی فرا خواهد رسید که ما دست کم در برخی از زمینه ها خلاقیت و جسارت داشته باشیم، حصارها را بشکنیم و کار را برای مردم آسان کنیم؟
@jafarian196

چرا در اندیشه بحث «تاریخ مفهوم علم در تمدن اسلامی» افتادم؟
چندین سال است که در باره مفهوم علم نزد مسلمانان جستجو می کنم و می توانم عرض کنم هنوز نتوانسته ام به عمق این مفهوم از نظرگاه مسلمانان برسم. در واقع، این تعبیر، یعنی علم، به قدری متفاوت و با زاویه های دید مختلف، در میان ما مسلماان بکار رفته است که دقیقا باید همین جا توقف کرد و گفت این تشتت و کاربردهای متعارض و غیر قابل تشخیص با معیارها و شاخص های مختلف، یکی از مهم ترین عوامل سردرگمی مسلمانان در دستیابی به دانشی بوده است که بتواند از حالت تکرار بی فایده درآمده و راه پیشرفت را بیابد. سرگردانی مفهوم علم، از درکی که از قرآن و مفهوم علم در آن داریم، تا دلالتی که یک حدیث دارد، تا حوزه هایی از علم که برای بحث در آنها، به متون دینی، یا نگره های فلسفی قدیم، یا جهانشناسی های التقاطی ملل مختلف رسیده به عالم اسلام، تا درک تجربی ساده خودمان که خیلی ها به آن توجه دارند، تا قیاس های ساختگی که بسیاری آنها را علم می پندارند و... همه سبب شده است تا نتوان راه مشخصی را در علم پیمود. یک مثلا بزنم. وقتی می خواهیم منبع یک رود را از لحاظ جغرافی بیان کنیم یک بار به سخن سیاحان تمسک می کنیم، سپس به روایتی که کعب الاحبار گفته استناد می کنیم، آنگاه نظر فیلسوفی یونانی یا اسکندرانی را نقل می کنیم، و سپس از کتابی کهنه که میراث یهود است، مطلبی می آوریم و به این ترتیب می کوشیم تا این مجموعه را بهم الصاق کرده دانشی در باره منشأ آن رود بیان کنیم. این می شود جرافیای ما در باره آن رود.
در بحث مفهوم علم در میان مسلمانان، می توان کتابهایی را که در باره علم نوشته شده، و غالب آنها، بر محور تعیین علم حدیث به عنوان علم است (به دهها کتاب العلم که در کتابهای حدیثی آمده بنگرید) مراجعه کرد. همین طور می توان، به مباحثی که در علم کلام، در باره علم، بویژه علم الهی آمده، نگریست. نیز می توان به همین کتابها، در تعریف ماهیت علم و چگونگی واقع نمایی آن مراجع نمود. همین طور، به بحث هایی که در زمینه اقسام علم نوشته شده، نگریست.
در بیشتر اینها، مطالبی در باره علم یافت می شود، اما آنچه بیش از همه محل تأمل است این است که وقتی دانشی مانند طب یا نجوم یا کیمیا یا ... محل تأمل قرار می گیرد، دریابیم که مفهوم علم، روش رسیدن به واقع، و شاخص های رسیدن به یقین در نزد نویسندگان این علوم به چیست. وقتی کتابی در احکام نجوم می خوانیم، وقتی اثری در عجایب المخلوقات می بینیم، وقتی کتابی در جغرافی و حتی تاریخ ملاحظه می کنیم، توجه کنیم که مفهوم علم در این متون، در روش، ابزارهای رسیدن به گزاره های درست، و مفهوم اتقان علمی در آنها به چیست.
این کاری است که بنده خدا در این چند سال، با بررسی نمونه های مختلفی از آثار علمی در میان مسلمانان انجام داده ام. برای مثال، طب النبی (ص) دبنوری، چگونه سعی می کند گزاره های طبی خود را اثبات کند. یاقوت حموی، درستی یا نادرستی گزاره های تاریخی یا جغرافیایی خود را چگونه ثابت یا رد می کند؟ چه چیزی را خرافه و چه چیزی را درست می داند. این که چطور یک منجم یا جغرافی دان، با استناد به احادیث یا ظاهر نصوص قرآنی می کوشد تا نگره ای را نسبت به شناخت کیهان بدست دهد. اینها نمونه هایی است که در کتاب «مفهوم علم در تمدن اسلامی» از آنها بحث کرده ام. صدها برابر این می شود با جستجو در متون کهن، نشان داد که تلقی آنها از علم چه بوده و چرا درجا زده و نتوانسته اند، از جایشان تکان بخورند.
تلاش من این بوده است تا نشان دهم، ما باید از روی مصادیق، یعنی آثاری که در علوم مختلف نوشته شده، دریابیم که در این تمدن، علم و روش علمی، چه تفسیر و تلقی می شده و کجای کار ایراد داشته و دارد که دنیای اسلام نمی تواند از حصارهای تنگ جهل بیرون رفته و جنبشی را در علم پدید آورد.
واقع قضیه این است که علم و جنبش علمی در میان ما نهادینه نشده، برای این که ما مفهوم علم را به درستی درک نمی کنیم. برای مثال، در طول علم مسلمانی، ما علم تجربی را با دین درآمیخته ایم، و برای همین در ظواهر دینی از قرآن و حدیث، برای ارائه تفسیری مثلا در باره کیهان مانده و حاضر به تعمق و عبور از برخی از تصورات نشده ایم. ما در طب، قرنها اسیر قیاسهای جالینوسی و احادیثی مشکوک بوده ایم، و نتوانسته ایم کاری انجام دهیم. البته که این همه مشکل گذشته ما در نرسیدن به یک جنبش علمی نیست، اما مشکلی است که موثر بوده و ما هنوز هم داریم . ما قرنها تلاش کردیم نجوم اسلامی درست کنیم، و برای این کار، حتی وقتی مزخرفات مربوط به احکام نجومی را کنار گذاشتیم، سعی کردیم با تعدادی روایت سعد و نحس، و درست کردن علم اختیارات، کیهان شناسی دینی ارائه دهیم. این کاری است که در دوره صفوی انجام دادیم و بنده خدا ضمن یک مقاله مفصل آن را بیان کرده است. (دنباله دارد)
@jafarian1964

آیا زدن واکسن شرعی است؟
شناخت رابطه دین و علم، همچنان نیازمند تحقیقات بیشتر است، و تا وقتی این تحقیقات به طور جدی و شفاف صورت نگیرد، ما همچنان از تبعات منفی مخالطه بی وجه این دو، در آسیب خواهیم بود. کمترین آسیب آن، بی توجهی به علم از یک طرف، و ضربه زدن به دین، به بهانه حاکم کردن آن بر علم، و برملا شدن ماهیت نادرست رفتار ظاهرا فقیهانه ما به ضرر دین پس از روشن شدن حقایق است. در این باره، یعنی برخورد علم و دین، تحقیقات گسترده ای در غرب صورت گرفته و کتاب «علم و دین» باربور یکی از آثار درخشان در این زمینه است. این تحقیقات دو سویه دارد.
نخست بحث های نظری در باره دین و علم، که شامل توجه به جنبه های روش شناختی هر کدام از آنها به لحاظ معرفتی و اموری از این دست است. در اینجا مهم تفکیک میان این دو، تعیین مرزها، و قاعده مند کردن آنهاست.
دوم شناخت تجربه های تاریخی در باره رابطه علم و دین است. این همان کاری است که باربور در چندین فصل از این کتاب انجام داده، اما تمرکز او در حوزه مسیحیت است. مقایسه اسلام با آن تجربه ها، شاید برای برخی نادرست به نظر آید، این که مثلا رفتار اسلام با علم چیزی متفاوت از رفتار مسیحیت با علم است، اما واقعیت آن است که وقتی از جنبه های تئوریک مسأله خوب روشن نباشد، حتما نمونه های از خلط های موردی و تاریخی رخ می دهد، کما این که فراوان چنین شده است. در این باره مثالهای فراوانی می توان آورد، چنان که تا همین اواخر و شاید هم اکنون هم، دیدگاه های حاکم در اسلام طالبانی، نسبت به زدن واکسن اطفال در افغانستان، مشکلی است که از نظر شرعی برای آنها وجود دارد. هرچند گاهی روی جنبه های سیاسی آن تاکید شده است. به هر حال اندکی روی همین مثال توقف کنیم.
داستان واکسن در دنیای اسلام از روز نخستی که این پدیده طبی وارد زندگی مسلمانان شده، با واکنش های مختلفی روبرو بوده است. امروز رساله ای در باره «تلقیح برای دفع مرض طاعون» دیدم که حکم فقهی آن را بحث کرده بود. این رساله، از سوی یکی از علمای شافعی الازهر با نام یوسف چلبی در سال 1333 ق نوشته شده است.
سوال این است: «علمای اسلام چه می فرمایند در تلقیح برای دفع مرض طاعون، آیا جایز است یا نه، حکم آن را بیان فرمایند که اختلاف واقع است».
عبارت دیگر سوال این است: «علمای اسلام چه می فرمایند در حکم تلقیح از طاعون، چون نفعش به تجربه معلوم شد، آیا تلقیح پیش از حصول مرض، و عرض بدن بر اَلَم جایز است یا نه، مع آن که تلقیح نوع اذیتی دارد و جلب مرض را از ترس وقوع در مرض شدیدتر و مخوف تر، از باب حفظ صحت است یا نه، و آیا حفظ صحت شرعا مطلوب است یا ممنوع»؟
پاسخ مفصل به این سوال در رساله و طی 43 صفحه ارائه شده و بسیاری از بحث های آن، بر محور همین ضرر و نفع آن برای بدن و مقایسه آثار پیش از آمدن طاعون و پس از آن است. فکر کنیم، این ماجرا، چند ده سال طول بکشد که ما در باره درستی و نادرستی واکسن بحث کنیم. این بحث، مطابق روال معمول در حوزه که در نظر بسیاری معقول و معمول هم به نظر می آید، اغلب و در عاقبت، پس از چندین بار تجربه، نتیجه آن به دلیل اقبال مردم که عقلشان را قاضی می کنند، این است که به رغم احکام ضد و نقیض ما، راه خودشان را بروند. در آن صورت، فکر کنیم ما در این زمینه، چه کرده ایم؟ چه چیزی به دست آورده ایم و آنچه را که امری علمی می دانستیم چه سرنوشتی یافته است. جالب است که بخشی از رساله پیشگفته، در این باره است که اساسا «مداوا کردن» امری واجب است یا خیر. در این بحث گفته می شود که برخی از فقها مانند شافعی و مالک گفته اند: «تداوی افضل تر! است بدلیل احادیث صحیحه». برخی هم گفته اند: «آدمی مجبول است بر صیانت و حفظ نفس». عاقبت هم، تداوی واجب دانسته نشده، و فقط یک سنت یعنی امر مستحب تعریف شده است. نتیجه آن که «معالجه با استعمال دوا و یا ایذاء محض دفع حدوث مرض، جایز است و خلافی در جواز آن نیست»! و اینها و عبارات دیگر این رساله، شرحی مبسوط در امری است که حالا بر همگان واضح است، امادهها سال، ذهن جمع فقیهان الازهر را به خود مشغول داشته و عاقبت هم جواز از آن در آمده است.
این یک نمونه تاریخی از داستان مواجه علم و دین است، مواجه ای که، تبعات آن برای دنیای اسلام، و به عقب انداختن آن، امری قابل بررسی است.
@jafarian1964

5. بخش دیگری از بحث های تمدنی، در باره تحقق تمدن در وضع فعلی ما بود و هست. اینجا ما بحث مفهومی و مصداقی داریم. تمدن چیست و مصداقش کدام است. نسبتش با دین و سنت هایمان چیست. در واقع، و در ابتدا، آنچه در اینجا مراد است، اصل تمدن و سپس تفسیر تمدن از منظر دینی است که مسأله مهمی بوده است، این که آیا طرحی که ما خواهیم داد، طرحی متفاوت با چیزی است که در غرب هست؟ کجایش متفاوت است؟ صنعت و تکنولوژی غرب با شرق اسلامی، با هم فرق دارد؟ بالاتر، علوم پایه آنها هم متفاوت است؟ از آنها که بگذریم، در امر قانون و نظامات حقوقی و اداری و حکومتی هم متفاوت است؟ آیا این تفاوت ها، در ماهیت تمدن و تعریف آن و امکاان دست یابی به آن، تفاوت دارد یا خیر؟ صدها سوال در اینجا بود؛ از نقطه آغاز که اصلا این تمدن و رفاه خوب است یا خیر، تا این که چگونه می شود به آن دست یافت و چه نوعی از آن را داشت، همه سوال بود. نیز این که اشکالات آنچه در غرب است چیست؟ ما چه دشواری در رسیدن به آن داریم؟ آیا اصلا می توانیم به «تمدن» برسیم یا نمی توانیم؟ افکار موجود در ما، مانع از آمدن تمدن است یا موافق با آن، و چه باید کرد؟ و دهها و صدها سوال دیگر.
6. ما در باره تمدن غرب و نسبت خودمان با تمدن و تمدن غرب که عجالتا صورت اول و آخر تمدن در دنیای فعلی است [تا بعدها چه پیش آید] چه اندیشه هایی داشته ایم؟ فکر می کنم در این باره، تحت عنوان تمدن یا تجدد یا هر عنوان دیگری، خیلی نوشته ایم، اما نتوانستیم به نتیجه روشنی برسیم. رسیدن به دروازه های تمدن، دغدغه بیشتر رجال کشور ما بوده و هست. حتما همین احساس در دیگر کشورهای اسلامی که ما هم حلقه ای در میان آنها هستیم، بوده است. در واقع، نه تنها تمدنی برای ما محقق نشده، بلکه از نظر اندیشه هم سامان روشنی نداریم و به طور مداوم حرفهایمان را عوض کرده ایم. البته، در مقابل سوالات اصلی، تقریبا یک سری جوابهای آماده داریم که در عمل بی خاصیت است، و تنها خاصیت آنها، رها کردن برخی از دغدغه ها از ذهن ماست. جوابهای کلی که عملا و تقریبا هیچ فایده ای ندارد، اما اندکی ذهن ما را آرام می کند. این پرسشها در باره مسائل مختلف است. برای مثال می پرسیم: چرا عقب افتاده ایم؟ جواب این است که ما سوابق درخشانی داریم و دیگران سبب عقب ماندگی ما شده اند، یا می گوییم: رواج برخی از خرافات ما را گرفتار عقب ماندگی کرده است. سوال این است که تمدن غربی چیست؟ پاسخ این است: آنها گرفتار مشکلات اخلاقی هستند، تمدن آنها مادی است، و اما ما در صدد عرضه یک تمدن بی عیب و نقص هستیم. از این سوال و جوابها زیاد است.
7. یک مشکل مهم خلط تمدن و تجدد است. در تعاریفی که ما برای تمدن دیده ایم، و آنچه در عمل تجربه کرده ایم، تمدن و تجدد، لب به لب پیش آمده اند. این تجدد، مشکلش این است که گویا جنبه صوری تمدن غربی است و درگیریش با آداب و رسوم سنتی ما، بیشتر از خود تمدن است و معمولا فکر می شود که شاید بتوان از تمدن غربی جدایش کرد. هرچه تمدن از یک وزانتی برخوردار است، تجدد، لوس بازی و بازیگری است. این در ادبیات عادی ماست. مثلا وقتی جلال، غرب زدگی را می نویسد، نوک تیز حمله به تجدد است، اما پاسخی در باره تمدن یا نیست، یا اساسا مفروض این است که تمدن امر مقبولی است. شادمان از تسخیر تمدن فرنگی نوشت اما جلال از غرب زدگی. با این حال، بروز و ظهور این تمدن، در همین تجدد شده و همین سنت گرایان شرق را به وحشت انداخته است. در این باره حتی ما با هندی ها و چینی ها و ژاپنی ها هم ممکن است همداستان باشیم و همه از صورتک غرب، متنفر باشیم. مدام می گوییم باید اینها را از اصل پیشرفت و ترقی بشر تفکیک کرد، اما انگار نمی شود که نمی شود. درست همینجاست که زمینگیر می شویم و راه را گم می کنیم.
8. چنان که گذشت، ما مسلمانان در باره تمدن مطالب زیادی نوشته ایم که مشتمل بر همین قبیل سوال و جوابها و تفسیرها و تبیین های تکراری در باره تمدن خوب است، اما در عمل نتوانسته ایم قدمی به جلو برداریم. سیاسی کاریهای روز را کنار بگذاریم، یعنی آنچه که به کمک بودجه، مطالبی را در باره تمدن و قریب الوقوع بودن آن عرضه می کند، در می یابیم که در عرصه تفکر چه مطالب تکراری گفته و نوشته ایم.
در اینجا نوشته ای با عنوان «اسلام و تمدن» از یک نویسنده مذهبی دزفولی که در سال 1323 در نشریه آیین اسلام منتشر شده مرور می کنیم. در واقع، ادعاهای او را که بارها و بارها در متون بعدی هم در باره تمدن اسلامی آمده بند بند می آوریم: [مطالب زیر عبارات اوست، مگر آنچه در کروشه آمده است]:
الف: آیا تمدن غیر این است که انسان کاملا به وظایف انسانیت و آدمیت و حفظ حقوق جامعه بشری عمل نموده از توحش و بربریت خود را پاک دارد، و از رذائل اخلاقی و سوالب انسانیت و نقائص بشری آئینه جمال حقایق و فضائل را پوشیده ندارد؟ [تعریف تمدن]

آجَرَک الله یا صاحب الزّمان

اَلسّلامُ عَلَیکَ یا اباعَبدِاللهِ الحُسَین!

ما بنده ایم ؛ بنده ای از بنده های تو
رَزمنده ایم در رهِ امرِ عزای تو
ما زنده ایم ؛ زنده به این " با تو بودنیم "
بود و نبود ما همه بادا فدای تو
شرمنده ایم ز آن که نَمُردیم از غمت
آواره نیستیم هنوز از بلای تو
کاری نکرده ایم ببخشا حسین جان!
کاری برای مُنتَقِم تو ؛ برای تو
غیر از همین دو قطره ی اشکی که ریختیم
در زیرِ سایه سارِ نوایِ رثای تو
با ذکر تو به عرش خداوند می رویم
مَحوِ تو ایم و مَحوِ تو ایم و خدای تو

ما از ازل غلام تو هستیم یا حسین
ما تا ابد به نام تو هستیم یا حسین

ای کشتیِ نجات و چراغِ حیات ما
از باقیِ گِل تو سرشتَه است ذات ما
یادش بخیر آن شب جمعه ، کنار تو
ای صاحبِ قشنگترین خاطرات ما
فرهنگِ تو هنوز به ما درس می دهد
ای علّتِ تعالی و رشد و ثبات ما
بر دوش ماست پرچمِ عِلمِ محبّتت
ماه مُحرَّم است زمان زکات ما
" یا لَیتَنا "ست بر لب چشمانِ اشکبار
جاریست در عزای تو نَهرِ فُرات ما
دلهای ماست پر ز مِیِ خوشگوار تو
جز عشق تو بُرون نزند از قَنات ما

هستی دلیل ذاتِ الهی حسین جان!
مائیم بینِ بحرِ تو ماهی حسین جان!

با اشکِ بر تو حقّ ائمّه ، ادا شود
با اشکِ بر تو فاطمه از ما رضا شود
با اشکِ بر تو ، بنده ی گریانِ از غمت...
...بی شک ، مخاطبِ صلوات خدا شود
با اشکِ بر تو گریه کُنِ روضه های تو...
...همرنگِ با ملائکه و انبیا شود
با اشکِ بر تو ، می شود ابلیس نا اُمید
چون اهلِ گریه ی تو ز عِصیان ، جدا شود
با اشکِ بر تو دیده ی تار از گناهِ چشم...
...پاک از گناه گردد و دردش دوا شود
با اشکِ بر تو مُجرمِ غرقِ عذاب هم...
...مشمول عفو و مغفرتِ کبریا شود

با اِذن تو ز محنت تو گریه می کنم
با خواندنِ مصیبت تو گریه می کنم

افتاد بر زمین ، مهِ تابان کربلا
در بینِ گرگهای بیابان کربلا
دشتی پر از شقایق و لاله دُرُست شد
از فَرطِ زخم بر تنِ سلطان کربلا
" بودند دیو و دَد همه سیراب و می مکید
خاتَم ز قَحطِ آب ، سلیمان کربلا "
جسمی که بود بر سرِ دوشِ نبی،عزیز
شد پایمالِ سُمّ ستوران کربلا
شد نوبتِ سرش... که بریدند از قفا
در پیش چشمهای پریشان کربلا
شرح نُزولِ آیه ی " کهف و رقیم " شد
بر روی نِی ، قرائتِ قرآن کربلا

پایینِ نیزه ها ، چه به روز حَرَم رسید
صیّادِ رذل ، بر سرشان داد می کشید

دیگر بس است روضه ، همین قدر بَس بُوَد
گر داخلِ حُسینیه ی شهر ، کَس بُوَد
گر بعدِ روضه ، باز به سمتِ گُنَه رَویم
شاید که روضه خوانی ما هم هَوَس بُوَد
تا شِمرِ نَفْس می چَرَد و سوت می زند
تا حرفِ اهل بیت(ع) ، درونِ قفس بُوَد
امّا اگر که غیرتمان لکّه دار شد
بی شک که روضه ها همه ،فریادرَس بُوَد
با دوری از گناه ،در این روضه ها؛ خدا...
...انگار با یکایکِ ما هَمنَفَس بُوَد
اینگونه اشک ، ناجیِ ما می شود بَسی
حتّی اگر به خُردیِ بالِ مگس بُوَد

خون خدا! ببخشم اگر کم گذاشتم
من بیش از این، لیاقتِ خدمت نداشتم

عالم به پا به یُمن نفسهای مهدی اَست
غوغای اربعین همه غوغای مهدی اَست
صاحب‌عزاست مهدی و این لشکر عظیم
لبّیک گوی نصرت فردای مهدی اَست
دریای بی کرانه ی زوّار اربعین
در یک کلام ، غرق تمنّای مهدی است
مهدی بُوَد امام زمان و ولیّ عصر
شخصی برنده است که شیدای مهدی است
بی شک که اربعین حسینی طلیعه ای
بر صبح بی غروب تولّای مهدی است
قربانِ عاشقی که ستون تا ستون سرش
مشغول ذکر و والهِ سودای مهدی است


" لبّیک یا حسین " ، شعار عیانِ ماست
مهدی ، یگانه میر و حسینِ زمان ماست


شاعر : محمدعلی‌نوری

سخنرانی امروز در مراسم جشن کتاب در کتابخانه مرکزی دانشگاه اصفهان
1. سرعت تحولات علمی بیشتر شده است: تحولات علمی در دوره اخیر در بیشتر رشته ها، سریع تر از گذشته شده و به نظر می رسد، به رغم ظواهر، باز هم در اصل دانش، فاصله ما با غرب بیشتر و بیشتر می شود. البته دنیای علم، صحنه بسیار وسیعی دارد، و وارد شدن به رمز و راز عالم طبیعت، ممکن است از راههای ناشناخته ای باشد که تاکنون کسی بدان راهها پی نبرده است، اما رسیدن به آن راهها، نیازمند داشتن روحیه علمی است، روحیه ای که خود مقدماتی را می خواهد که ما ظاهرا فاقد آن هستیم. عجالتا زیر مجموعه علمی که در دنیا رایج است، و دایما در پیشرفت، داریم حرکت می کنیم و با کمال شرمندگی باید بگویم که در این یک صد و پنجاه سال که این هم کوس تمدن خواهی سر داده ایم، هیچ قدم جدی برای دانشی شدن بر نداشته ایم و همواره به یادگرفتن فوت و فن استفاده از تکنولوژی غرب بسنده کرده ایم.
1. علم در میان ما نهادینه نشده و فقط مظاهر و محصولات آن را می شناسیم: مسلما یکی از دلایل ماندگاری ما در شرایط گذشته و بروز نشدن، دیر فهمیدن ماهیت علم و تحولات علمی است که دلایل زیادی می تواند داشته باشد. ما با پیشرفت های علمی به طور اساسی آشنا نمی شویم، و جز از طریق برخی از مظاهر آن، پی به آن نمی بریم. این امر جز این که سبب می شود دانش در میان ما نهادینه نشود، ما را به سمتی می برد که همیشه تابع دیگران و ذیل آنها باشیم، و در این شرایط است که ما «علمی» نمی شویم، و فقط استفاده از دستاوردهای دیگران را برای کاربرد عملی یاد می گیریم. ما شرایط تولید علم را نداریم. علم در شرایط خاصی تولید می شود. این علم، که البته علم است نه فلسفه، در جای دیگری و با شرایط خاص خودش تولید می شود و بعدا به صورت یک محصول که نه، محصولات و خروجی اش برای اداره امور جاری زندگی به میان ما می آید؛ در این شرایط ما از مزایای آن استفاده می کنیم، اما ماهیت آن را تقریبا هیچ وقت درک نمی کنیم. به همین دلیل نمی توانیم خود را ر اتوبان علم و تولید علم وارد کنیم.
2. ما سخت تغییر می کنیم: راهکار چیست؟ در این باره زیاد سخن گفته شده و هنوز هم گفته می شود. ما باید اشکالاتی را که در درون خودمان هست، کشف کنیم. مثلا یکی از آنها همین غرور نابجاست که ما آن را با مفاهیم دیگری خلط کرده و مقدسش کرده ایم. نکات زیادی در این باره وجود دارد که بیشتر احساسی با آنها برخورده کرده ایم و شفاف به بررسی آنها نپرداخته ایم.
3. ما باید ذهن خود را تغییر دهیم: در باره این وضعیت دست کم یک نکته مهم این است که ما باید اول ذهن خود را تغییر دهیم تا بتوانیم با علم جدید همراه شویم. مهم ترین مقاومت از ناحیه ذهن صورت می گیرد، این ذهن جمعی جامعه که متاسفانه خیلی هم قدرت خرق و التیام ندارد، و هسته اصلی تفکر را تشکیل می دهد، معمولا در میان هر قومی شکل خاصی دارد. نمی خواهیم تحلیل قومی کنیم، بحث مان بر سر ذهن و زبان، نطق و تفکر است. ذهن و زبان، همان تفکر ما هستند. دانش جدید، زبان خاص خود را دارد. ما شرایط درک این زبان را به سختی داریم. علم پدیده ای انسانی است، اما به هر حال، وقتی در محیطی شکل می گیرد، با زبان آن محیط رشد می کند و بر می آید.
4. همزبانی با علم را نداریم: آیا ما می توانیم زبان علمی خاص خود را داشته باشیم؟ البته، اگر بتوانیم زبان علمی خاص خود را داشته باشیم، و نشانی از پیشرفت علمی و خلاقیت مفهومی و ذهنی در آن دیده شود، اشکالی ندارد، اما در این شرایط، و با این تجربه، طبیعی است که اگر ما بخواهیم وارد مداردانش جدید شویم، نیاز به همزبانی با دانش جدید هست که اغلب با کندی صورت می گیرد. فکر کنید ما در دوره قاجار، وقتی که علم جدید آمد، چه قدر از زبانی فاصله داشتیم. بخشی از این مشکل را حل کرده ایم، اما حواسمان باشد که حل مشکل فقط در ساختن چند اصطلاح نیست. مشکل این است که در این مرحله، نه این همزبانی را داریم نه دانشی سنتی که زبان خودی تمام و کمالی داشته باشد به طور ی که نیازی به تولید زبان یا به عبارتی اصطلاحات و ... نداشته باشیم. در این سی سال، یک مکتب فلسفی رایج در ایران بود، که روی این زبان مستقل تأکید داشت. متاسفانه در حال حاضر، غالب رهبران آن اعلام کرده اند که باید جبران مافات کنیم و علم را کسب کنیم. اکنون دیگر کلمه «توسعه» مثل گذشته، در این مکتب منفور نیست.
@jafarian1964

5. جایگاه کتاب در ذهن ما ایرانی ها به صورت طبیعی پیش نرفت: ما در باره پدیده کتاب، چه فکر می کنیم؟ در باره کتابخانه چگونه؟ در باره نشر کتاب و تمام آنچه که به عالم کتاب مربوط است چه تجربه ای را با چه ذهنیتی پشت سر گذاشته ایم. به گذشته خود که می نگریم، می بینیم که تمدن ما تمدنی مبتنی بر کتاب بوده است. اما وقتی تحولات جدید رخ داد، ما نتوانستیم با آن همراه شویم. ما در پنج قرن اخیر، یعنی از وقتی موقعیت کتاب در جهان عوض شده، تغییری در وضعیت خود نداده ایم که حاصل اندیشه خودمان باشد. در این زمینه تابع تغییرات دنیای جدید بوده ایم که البته معقول بوده است.
6. در باره چاپ کاملا عقب افتادیم: یک مورد مهم در این باره مسأله چاپ است. در بخش چاپ، با تأخیر چند صد ساله با آن آشنا شده ایم. گوتنبرگ در سال 1452 اولین کتاب را که کتاب مقدس بود چاپ کرد، و ما در سال 1810 یا همان 1225 بود که چاپ سنگی را اول بار در تبریز تجربه کردیم. باید پرسید: چه اشکالی در این زمینه داشته ایم؟ آیا عقب ماندگی صنعتی ما سبب دوری از چاپ شده است؟ آیا ذهنیت نادرست ما نسبت به چاپ عامل این مسأله بوده است؟ همین یک مسأله در درک عمق عقب ماندگی ما در حوزه علم کافی است.
7. در فهرست نویسی نسخ خطی خلاقیت نداشتیم و فکر نکردیم : در باره کتابخانه چگونه؟ ما در دوره های گذشته کتابخانه داشته ایم، اما اداره کتابخانه را نمی دانستیم و اکنون هم تفاوت هایی از لحاظ کمی و کیفی در این زمینه، با کشورهای پیشرفته داریم. برای مثال از نظر فهرست نویسی اسناد و نسخ خطی، وضع ما را با دیگران مقایسه کنید. در میان ما، سیاهه نویسی از کتابها، از قدیم باب بوده، و حتی بسیاری از افراد، پشت یک نسخه از کتاب خود، فهرستی از کتابهایشان را اگر اندک بوده می نوشته اند. نمونه ای از فهرست نویسی های سیاهه ای را از دوره قاجار داریم که ادامه هم یافته است. اما فهرست نویسی مدرن در میان ما، بسیار دیر معمول شده است. در بخش فهرست نویسی نسخ خطی، وضع ما با فرنگی ها قابل مقایسه نیست. درست یک تأخیر پنج ساله داریم و تازه این وقتی است که از روشهای آنها در فهرست نویسی پیروی کرده ایم. اغلب هم، معنای درست فهرست نویسی را درک نکرده ایم، دقیقا به دلیل این که شرایط ذهنی مناسب برای این کار را نداشته ایم.
8. مجبور شدیم زیر بار فهرست نویسی نوین در چینش کتابها برویم، چون خودمان برنامه ای نداشتیم: اما در بخش فهرست نویسی چاپی هم، امروز تابع سیستم های روز دنیا هستیم. نظام کنگره یا دیویی، و البته برخی از روشهای سنتی هم داریم. این روشها، از یک سو مبتنی بر بحث تقسیمات علوم و از سوی دیگر برای تسهیل کار مراجعین بوده و هست. پرسش این است که این ترتیبات، آمادگی ذهنی می خواهد. سوال این است که چرا ما که نظام تقسیم علوم داشتیم، به فکرمان نمی امد که کتابها را موضوعی بگذاریم و دامنه علوم را بر اساس تعاریف خودمان تعریف کنیم و کتابها را مرتب کنیم.
9. ما کتابها را در صندوق نگه می داشتیم و تعریفی از قفسه نداشتیم: می توانیم یک نمونه ساده تر هم مثال بزنیم. ما کتابها را در کتابخانه هایمان چگونه نگهداری می کرده ایم؟ این را باید تحقیق کرد. آیا چیزی به نام قفسه داشته ایم؟ تا آنجا که بنده می دانم، کتابها در صندوق نگهداری می شده است. همه اینها نشان می دهد که تا چه اندازه ما در زمینه کتاب و در دسترس قرار دادن آن به شکل معقول، کم فکر عمل کردیم.
10. شیوه انتقال علم سنتی و تفاوت آن با شیوه جدید: حالا فکر کنید، شیوه های جدید انتقال اطلاعات، با توجه به پیشرفت های جدید علم، چگونه در میان ما وارد شده است. چه درکی از آنها داریم؟ چه امکاناتی از نظر علمی داریم؟ البته که ما قوم نسبتا پیشرویی هستیم و کم هم هزینه نمی کنیم، اما معمولا با تأخیر دانش را می گیریم و بدون تصرف، سعی می کنیم بکار ببنیدم.
11. هنوز مقاومت می کنیم و حتی مسأله دسترسی آسان به کتاب را هم حل نکرده ایم: می شود گفت الان ذهنیت ما تا حدودی تغییر کرده و تا حدودی منعطف شده و گاه در حد افراد بی انگیزه و برابر غرب بیمار شده است، اما این همه ماجرا نیست، زیرا هنوز هم مقاومت برابر علم و دانایی جدید، بسیار نیرومند بوده و مانع بزرگی بر سر راه درک درست دانش است. خیلی باید تلاش کنیم.
12. در حال حاضر، ما در باره بحث دسترسی در کتابخانه ها مشکل داریم. در حالی که مرحله مهم تر، کارهای بعدی است که باید انجام شود، 4کارهای زیادی که در آنها هم عجالتا و برای سالها، باید از دیگران پیروی کنیم. چه روزی فرا خواهد رسید که ما دست کم در برخی از زمینه خلاقیت و جسارت داشته باشیم، حصارها را بشکنیم و کار را برای مردم آسان کنیم؟
@jafarian196