رسول جعفریان

کهن ترین نسخه های منابع شیعه (2):

(تهذیب الأحکام)
ابو جعفر محمّد بن حسن طوسی (460 هجری)

پیش از این وعده دادیم کهن ترین نسخه های میراث مکتوب شیعه را سلسله وار به دوستان پژوهشگرم معرفی کنم. در این نوشتار به یکی از نسخه های بسیار نفیس کتاب «تهذیب الاحکام» شیخ طوسی می پردازم. این نسخه متعلق به کتابخانۀ ملی فرانسه است و تصویر آن به لطف جناب حجة الاسلام و المسلمین آقای سید محمّد رضا سیستانی (دام فضله العالی) برای بنده دستیاب شد که از همين جا مراتب تشکر و امتنان خود را ابراز مي دارم. بعدها دیدم جناب آقای حسن انصاری (دام توفیقه) گزارشی سریع از وجود این نسخه در یادداشت های خود داده اند ولی از آنجا که این نسخه دارای مزایای بسیار زیادی است و خطوط بسیاری از علمای شیعه بر روی آن آمده لازم دیدم تا نکاتی کوتاه دربارۀ این نسخه و وجوه نفاست آن بنویسم.
.
کاتب این نسخه شخصي به نام (ابو جعفر يحيى بن احمد بن حسين حلی) است. وی این نسخه را ـ که حاوی جزء اول کتاب تا پایان کتاب الصلاة می باشد ـ را در شعبان (سال 569 هجری) کتابت کرده است. نسخه از جهات متعددی چون تاریخ، قرائات، سماعات و اصالت، نفیس و بس ارزشمند می باشد. کاتب ظاهراً از علما و فقهای حله بوده؛ از او نسخۀ ای از کتاب «النهایة في مجرّد الفقه والفتوی» شیخ طوسی نيز بر جای مانده که آن را در سال 585 ه‍ کتابت کرده است، این نسخه در مدرسۀ باقريه در مشهد مقدس به شمارۀ (403) نگهداری می شده [مجلة تراثنا، ج 26، ص 145] که بعدها به کتابخانۀ آستان قدس رضوی منتقل شده و الان به (شمارۀ 17581) در آن کتابخانه حفاظت می شود [فهرست آستان، ج 21، ص 1629]. روی این نسخه تملکات و قرائات بزرگان علمای حله آمده است.
همین نسخه را مرحوم شیخ آقا بزرگ در «طبقات أعلام الشیعه» آورده ولی با تصحیف نام مؤلّف و اضافاتی در نسخه شناسی؛ او نام کاتب را این گونه ذکر کرده (يحيى بن احمد بن الحسين بن حامد). ولی تاریخ پایان جزء اول را محرّم 508 ضبط کرده که باید تصحیف از تاریخ 568 باشد. بعد از آن آورده که این نسخه بعد از فوت کاتب فروخته شده سپس فرزند کاتب آن را خریداری کرده و نام این فرزند را این چنین نوشته: (ابو جعفر بن يحيى بن احمد بن ابی القاسم ابن حامد) و این کار بعد از وفات کاتب در صفر 585 صورت پذیرفته [الثقات العیون في سادس القرون، ص 337]. از این عبارت به خوبی واضح است که کاتب این نسخه را برای خود کتابت کرده بوده و تا پایان عمر هم نسخه در حوزۀ تملّک او بوده است؛ و این به این معناست که او یک کاتب صِرف نبوده و نسخه را برای کسب درآمد ننوشته است بلکه برای استفادۀ خودش بوده. چنانچه بعد از او همین نسخه در سنت قرائات و سماعات امامیه باقی مانده و دست به دست در تملّک فقهای حله قرار گرفته و توسط محمّد بن محمّد بن یحیی بن حسن بن سعید حلی در سال 693 هـ تصحیح و مقابله شده است.
ظاهراً این نسخه اقدم نسخه های تاریخ دار کتاب تهذیب به شمار می آید.. و حتی نسخه ای را که حضرت حجة الاسلام آقای سید محمد جواد شبيری (دام فضله العالی) در دانشنامه جهان اسلام (ج ۸ ص ۶۹۹) از کتاب تهذیب با تاریخ کتابت ۵۷۵ هجری قمری در کتابخانه آية الله گلپايگاني در قم به آن اشاره فرموده اند که هم قرن نسخۀ ماست (و اگر چه 6 سال جدید تر است) در واقع متعلق به قرن یازدهم هجری است و بنده شاید 15 سال قبلتر این نسخه را از نزدیک در آن کتابخانه دیدم و خود از آن تصویری تهیه کردم، به احتمال قوی تاریخ مذکور متعلق به نسخۀ است که نسخۀ ما از روی آن کتابت شده است و کاتب بعینه آن را به نسخۀ خود منتقل کرده است.
روی نسخه فرانسه فعالیت های متعددی از قرائات، سماعات، مقابلات و تعالیق مهم و متعددی ثبت و ضبط شده؛
یکی از این سماعات متعلق به (محمّد بن عبد المطلب حلی) است؛ گواهی مجالس سماع او از اول نسخه تا پایان آن در هامش به یک خط و با الفاظی چون: « بلغ سماعاً عني أیّده الله تعالی» و «بلغ سماعاً» دیده می شود، وی در پایان نسخه هم بلاغ انهاء مجالس سماع را نوشته. لازم به ذکر است صاحب بلاغ فرزند سيّد عميد الدين عبد المطلب بن محمّد بن علي بن اعرج حسينی (681 ـ 754 هـ)، خواهر زادۀ علّامۀ حلّی و مجاز از او وصاحب كتاب «کنز المطالب في حلّ مشكلات القواعد» است. تملّکات او را به همین خط بر روی چند نسخۀ خطی کهن در آستان مقدّس امیر المؤمنین (علیه السلام) دیده بودم.

(نمونه ای از تصرّفات شیخ محمد سماوی در نسخه های خطی):

چندی قبل دربارۀ شیخ محمد سماوی عالم و ادیب معاصر شیعی در نجف اشرف کمی سخن راندیم و تذکر دادیم که او کتاب هایی را که به خط خود استنساخ می کرده از پیش خود تصحیح اجتهادی می کرده و از این رو اعتبار نسخه های او بسیار پایین است.. در این راستا نسخه ای را به خط ایشان دیدم که شاهد خوبی برای این ادعا بود.
او در پایان نسخۀ کتاب «غرر الاخبار و درر الآثار في مناقب أبي الأئمة الأطهار» تألیف ابو محمد حسن بن ابی الحسن دیلمی صاحب ارشاد القلوب و اعلام الدین که از علما و متکلّمین قرن هشتم هجری است آورده که (نسخۀ اصلش که در تملک محدث نوری بوده مملوّ از غلط، تقدیم و تأخیر، تحریف و تصحیف بوده و لذا آن را بنابر گمان به صورت تخمینی تصحیح کرده) که دقیقا این امر اعتبار نسخ او را ساقط می کند.
(وختم ما وجد من كتاب غرر الأخبار ودرر الآثار تصنيف أبي محمد الحسن بن أبي الحسن الديلمي على نسخة ناقصة الأوّل والأثناء والأخير كانت عند الشيخ المرحوم النوري كثيرة التحريف والتصحيف والتقديم والتأخير، فصحّحتها حسبما أمكنه بالتخمين الأقلّ محمد بن الشيخ طاهر السماوي النجفي في ثاني ذي القعدة من سنة 1361 في النجف حامداً مصلّياً).
نسخۀ مرحوم سماوی مانند بسیاری از نسخه های دیگرش که یا به خط خودش هست و یا در تملک او بوده الان در کتابخانۀ مرحوم آیت الله سید محسن حکیم در نجف نگهداری می شود.
خوشبختانه نسخۀ محدث نوری الان در كتابخانۀ دانشگاه تهران نگهداری می شود، این نسخه بعد از وفات مرحوم نوری در تملک نوه اش ضیاء الدین نوری در آمده بوده. قبل از نوری این نسخه در تملک مرحوم شیخ حرّ عاملی صاحب وسائل الشیعه بوده است و او با خط خود اسم کتاب و مؤلّف را به همراه نام دیگر کتابی که با کتاب غرر الاخبار در یک مجموعه هستند را پشت صفحۀ اول آن نوشته است.
مسأله آن است که با مراجعه به اصل نسخه شاید بتوان ادعا کرد که بیشتر مواردی را که مرحوم سماوی از پیش خود تغییر داده بوده اصلا نیازی به آن نبوده بلکه لفظ تغییر یافته در نسخۀ حاجی نوری صحیح است و صرفا آن کلمه ای را که سماوی آورده زیباتر است و یا تغییراتی را در نسخه داده که جای بسی تعجب دارد.. مثلا مؤلّف در مقدمه تعداد فصول کتاب را (50) فصل می داند ولی زمانی که نام آنها را در همان مقدمه می آورد فقط به (22) فصل اشاره می کند واین نکته شاید ناشی از تصرّف ناسخان اولیۀ کتاب باشد که نسخۀ ناقصی را در اختیار داشتند که فقط (22) فصل داشته، و اسامی ابواب ناقص نسخۀ اصل را از نسخۀ خود حذف کرده باشند. در اینجا مرحوم سماوی صرفا شمارگان این ابواب را در مقدمۀ نسخۀ خود نوشته است بدون آنکه اسامی و مطالب آنها را داشته باشد.
از این رو ما در تحقیق این کتاب در کتابخانۀ علامۀ مجلسی سعی کردیم فقط گه گاهی به نسخۀ سماوی مراجعه کنیم و بعضی از اختلافاتی که شاید کاتب نسخه ای که در تملّک حرّ عاملی و نوری بوده است آن را درست قرائت نکرده و یا کلمه را محرّفاً نقل کرده را به نسخۀ سماوی مراجعه کنیم و از او استعانت بجوییم که باز هم بیشتر تلاش شد به نسخۀ سماوی در پاورقی ها اشاره شود.
@majlesilib

این هم نسخه ای از امالی طوسی که ظاهرا در نیمۀ دوم قرن 11 از روی نسخۀ کتابخانۀ ملی ملک کتابت شده. او هم همین اجازه و طرق روایت کتاب را بر روی نسخۀ خود از نسخۀ که آن از نسخۀ اصل کتابت شده بوده آورده است. نسخۀ بالا در کتابخانۀ مدرسۀ آیت الله بروجردی در نجف اشرف نگهداری می شود

با تشکر از جناب آقای بلوکی نیشابوری برای ارسال عکس?
@majlesilib

نام زیر این اجازه بسیار با ارزش همان جاسبی است که آن زمان بیشتر جاست یا جاستی گفته می شد. شاهد آن وارانی است که نام روستایی در منطقه جاسب است که تا امروز استوار است و اگر دوستان جستجو بدهند، اخبار این روستا را می توانند در اینترنت بیابند. از جمله در
jasbiha.com/category/varan/
@jafarian1964

در این صفحه، تاریخ 518 دیده می شود . حال آن که در کتابخانه مجلس، سه نسخه از این کتاب دیده می شود: الف) تاریخ کتابت آغاز قرن نهم. ب) ۱۵جمادی‌الاولی۷۱۴ ق با شماره ی ۱/ ۱۴۷۲۸(گ۹ ب -۳۷ الف) - پ)۱۵جمادی‌الاولی۷۱۴ ق ۱۴۷۲۸/۱ .استاد سید حسن موسوی بروجردی درباب نسخ این کتاب چنین می فرمایند: «ازاین کتاب تا به حال سه نسخه شناخته ام: (نسخۀ اول) نسخۀ اصل مؤلف که در کتابخانۀ ملی پاریس نگهداری می شود، این نسخه مذهب و در غایت نفیس است و با خطی بسیار عالی، با شاکلۀ کتابت نسخه های قرآنهای توأمانی، با خطوط نسخ و محقق ممتاز کتابت شده. کاتب آن (احمد بن عبد الله) نام دارد، و این نسخه همان نسخه ای است که به سلطان محمد اهدا شده بوده و در پشت آن القاب او با آب طلای دور گیری شده، مندرج شده است. (نسخۀ دوم) نسخۀ کتابخانۀ دانشگاه تهران، به شمارۀ 2125 است، این نسخه را علی بن محمد بن احمد در نیمۀ صفر سال 685 به خط نسخ کتابت کرده است. (نسخۀ سوم) نسخۀ کتابخانۀ مجلس شورا به شمارۀ 14728 است، که تاریخ کتابت آن 15 جمادی الاولی سال 714 قمری است. پشت برگ اول آن اجازۀ قرائت کتاب توسط علی بن محمد بن علی جاسبی وارانی به جلال الدین یوسف بن جمال الدین محمد اصفهانی در غرۀ شهر رجب سال 714 قمری آمده (سایت مجلس).

مدتی است مشغول تصحیح کتاب عمدة الطالب وسطی (همان ویرایش مشهور کتاب عمدة الطالب) هستم.
در فهرست فنخا و دنا بهترین نسخه این کتاب نسخه ای معرفی شده که در مجلس نگهداری می شود و در توصیف آن آمده که به خط مؤلف است.
من عمدة الطالب را با چند نسخه مقابله کرده ام و امروز هم به لطف فاضل ارجمند جناب آقای سید حسن موسوی بروجردی عکس نسخه مجلس به دستم رسید.
اما شوربختانه آن که این نسخه، نسخه عمدة الطالب وسطی نیست و نمی دانم چرا در دنا و فنخا به عنوان نسخه عمدة الطالب وسطی ثبت شده است، چرا که نه خطبه این نسخه مانند کتاب عمدة الطالب وسطی است و نه ترتیب مطالب.
اصلا اگر کسی به تعداد ورق های این نسخه نگاه کند می فهمد این نسخه نمی تواند عمدة الطالب وسطی باشد. بالطبع با توجه به حجم آن، نسخه عمدة الطالب کبری هم نیست.
به نظرم این نسخه همان عمدة الطالب صغری است.
ولی این نسخه با نسخه عمدة الطالب صغری که آقای رجایی آن را را چاپ کرده هم نمی خواند.
با این حال به نظرم این نسخه همان عمدة الطالب صغری است که تا کنون هم به چاپ نرسیده است و آنچه آقای رجایی چاپ و منتشر نموده اند کتاب دیگری است که ایشان عنوان عمدة الطالب صغری را به آن داده اند .
دو دلیل هم ادعای مرا تایید می کند

اول اینکه مؤلف در خطبه کتاب می گوید این کتاب را عمدة الطالب نام نهادم در حالی که کتابی که آقای رجایی به عنوان عمدة الطالب صغری چاپ کرده اصلا در مقدمه مؤلف نیامده که اسم این کتاب عمدة الطالب است. پس عمدة الطالب نامیدن آن فقط استظهار آقای رجایی است

دوم اینکه
مؤلف می گوید این کتاب را مختصر نوشتم که این تصریح به مختصر بودن با «صغری» بودن می سازد.
به هر حال من که به نسخه عمدة الطالب وسطی نرسیدم ولی اگر شخصی آستین همت بالا زند و این نسخه عمدة الطالب را (که گفته شده به خط مؤلف است) تصحیح کند جماعت تراث پژوه را رهین منت می سازد.

تصاویر مورد بحث، برگهایی است از نسخه موزه بریتانیا، که اکنون به لطف کشف و نشر نسخه موزه توپقاپی از همین متن، میدانیم که نام حقیقی آن "معانی کتاب الله تعالی و تفسیره المنیر" است و مولف و مصنف آن هم ابونصر احمد بن محمد بن حمدان حدادی است.
اگر متن برگهای بالا را با متن چاپی متینی و نسخه برگردان توپقاپی مقایسه بفرمایید تردیدی در یکی بودن آنها باقی نمیماند (یعنی هم این تصاویر متعلق به همان نسخه ای است که دکتر متینی چاپ کرده و هم متن بریتانیا/ متنی همان متن نسخه توپقاپی است).
اما متوجه نشدم که چرا در اتحاد متن نسخه بریتانیا و متن نسخه توپقاپی تردید شده است؟ بخش اعظم متن این دو نسخه (چنانکه در مقدمه چاپ نسخه برگردان نوشته ام و در صفحه آکادمیای من در دسترس است) با یکدیگر مشترک است و مقایسه و کشف اتحاد آنها بسیار آسان و نتیجه اظهر من الشمس است.
من در پیوستهای همان مقدمه اختلافات بسیار جزئی آنها را نیز مقایسه و تحلیل کرده ام.
اما اینکه چرا نام حقیقی اثر و مولف در نسخه بریتانیا نیامده به این دلیل است که آغاز و انجام آن نسخه افتاده است. به همین دلیل آقای دکتر متینی آن را با عنوان "تفسیری بر عشر" منتشر کرده اند.

بحر الفضائل فی منافع الافاضل فرهنگی است فارسی به فارسی که افضل‌الدّین محمد بن قوام بن رستم بن احمد بن محمود بدر خزانه‌ای بلخی در سال ۷۹۵ ق آن را تألیف کرده است.
این فرهنگ، به‌رغم قدمتی که دارد، کمتر شناخته شده است. یکی از معدود کسانی که مفصلاً دربارۀ نویسنده و این فرهنگ مطالبی را نگاشته است دکتر محمد دبیرسیاقی است که در کتاب فرهنگ‌های فارسی آن را معرفی کرده است.
نسخه‌هایی که مصحح در تصحیح این فرهنگ از آن‌ها بهره جسته است عبارت‌اند از: نسخۀ شمارۀ ۵۲۲۸ کتابخانۀ مجلس؛ نسخۀ شمارۀ ۱۱۷ د کتابخانۀ دانشکدۀ ادبیات دانشگاه تهران؛ نسخۀ شمارۀ ۳۲۶۹ کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران؛ نسخۀ کتابخانۀ لغت‌نامۀ دهخدا؛ نسخۀ شمارۀ ۴۳۲۲ موزۀ ملّی ایران. مصحح برای تصحیح این فرهنگ از پنج دست‌نویس استفاده کرده است.
بحر الفضائل در دو بخش تألیف شده است: بخش اول در بیست‌وهشت باب است و هر حرف در یک باب به ترتیب حروف آغاز واژه‌ها آمده است. بخش دوم در چهار باب و سی‌وشش فصل است، در ابواب مختلفه از اصطلاحات و واژه‌ها. مجموعۀ حاضر مربوط به بخش اول این فرهنگ است.
از محمد بن قوام بن رستم به‌جز این فرهنگ کتاب دیگری با عنوان شرح مخزن الاسرار نظامی گنجوی نیز باقی مانده است که نسخه‌های آن در کتابخانه‌های مختلف نگهداری می‌شود. البته مصحح دو کتاب دیگر نیز از آثار نویسندۀ بحر الفضائل برشمرده که عبارت‌اند از: شرح اسکندرنامۀ نظامی و جواهر المعادن (ص بیست).
کتاب بحر الفضائل فی منافع الافاضل، نوشتۀ افضل‌الدّین محمد بن قوام، به تصحیح میر هاشم محدث است که انتشارات بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار آن را در ۵۹۹ صفحه و به بهای ۴۰۰۰۰۰ ریال منتشر کرده است. @manuscript

(از یادداشت های سلیمانیه):

«خالصة الحقائق»؛ تألیف عماد الدين ابو القاسم محمود بن احمد بن ابی الحسن الفاريابي (زنده در 597 هـق).
نسخۀ این کتاب در مجموعۀ عموجا زاده از مجموعه های کتابخانۀ به شمارۀ: 276 نگهداری می شود.
شیخ آقا بزرگ تهرانی کتاب دیگری از همین مؤلف را در الذريعة خود با عنوان «مقاصد الأولياء في محاسن الأنبياء» که در قصص انبياء بوده آورده است. وی اشاره کرده که باب پایانی این کتاب مختص به سیرۀ امير مؤمنان عليه الصلاة و السلام است. (انظر: الذريعة ج 21 ص 379). مؤلف در نسخۀ حاضر از کتاب دیگری از تألیفات خود با عنوان «مصباح الجنان ومفتاح الجنان» یاد می کند. در اوراق پایانی و به روش ابن الجوزی و کفعمی لیست مفصلی از مصادر کتاب خود (حدودا 80 نام) به همراه نام مؤلفین آنها را آورده که اهمیت بسیار زیادی دارد. او در همین لیست نام بعضی مؤلفات دیگر خود را نیز متذکر شده. کاتب این نسخه محمد بن محمد بن الحسن الخجندي المدعو بشرف كاتب است که آن را در عصر جمعه وقت 8 رمضان سال 745 هجری به پایان برده است.
دربارۀ مذهب مؤلف و تشیع او و یا میزان تأثیر پذیری او به شیعه باید تحقیق شود.
@h_m_Borujerdi

نام زیر این اجازه بسیار با ارزش همان جاسبی است که آن زمان بیشتر جاست یا جاستی گفته می شد. شاهد آن وارانی است که نام روستایی در منطقه جاسب است که تا امروز استوار است و اگر دوستان جستجو بدهند، اخبار این روستا را می توانند در اینترنت بیابند. از جمله در
jasbiha.com/category/varan/
@jafarian1964

الرسالة الموضحة تأليف المظفّر بن جعفر بن الحسن (/يا الحسين) که به کوشش ثامر کاظم الخفاجي و با همت کتابخانه آية الله مرعشی چاپ شده اثری است ارزشمند که شايسته بررسی است. کتاب بر اساس نسخه منحصر به فرد و کهنسالی به چاپ رسیده؛ نسخه ای که متعلق به کتابخانه آل شبّر است و تاريخ کتابت آن هم نهم رجب ۶۵۲ ق است در مدرسه نظاميه بغداد (مصحح در مقدمه نسخه را به خطّ عبد الکريم ابن طاووس دانسته که آشکارا خطاست چرا که او در آن تاريخ کودکی در حدود چهار سال بوده و بنابراين نمی تواند کاتب اين نسخه باشد). مقدمه و تصحيح متأسفانه مملوّ از اشتباهات است و چاپ کتاب به شکل بسیار بدی انجام شده است. در شماری از کتابهای نويسندگان معاصر هم که نامی از اين کتاب آمده به دليل آنکه در نقلهای ابن طاووس، آغاز سندها روشن نيست اطلاعات اشتباهی درباره عصر مؤلف رفته است و متأسفانه مصحح کتاب هم توجهی به اين نوع مسائل نداشته است. من متأسفانه عکسی از نسخه در اختيار ندارم اما بعيد نيست که اين نسخه مستقيماً بر اساس همان نسخه ای کتابت شده باشد که علي بن موسی ابن طاووس در کتاب اليقين (ص ۱۰۹ تا ۱۱۰؛ ۳۶۲ به بعد) از آن نقل کرده و آن را در خزانه عتیقه مدرسه نظاميه بغداد نشان داده و گفته به خطّ مؤلف بوده است. نام کتاب و نويسنده در خطبه و انجام کتاب نيامده و دور نيست که تنها در صفحه عنوان نسخه ذکر شده است و بر اساس همان هم ابن طاووس از نويسنده و کتابش نام برده است. به نظر نمی رسد که ابن طاووس شناختی مستقلّ از او داشته است.

بحر الفضائل فی منافع الافاضل فرهنگی است فارسی به فارسی که افضل‌الدّین محمد بن قوام بن رستم بن احمد بن محمود بدر خزانه‌ای بلخی در سال ۷۹۵ ق آن را تألیف کرده است.
این فرهنگ، به‌رغم قدمتی که دارد، کمتر شناخته شده است. یکی از معدود کسانی که مفصلاً دربارۀ نویسنده و این فرهنگ مطالبی را نگاشته است دکتر محمد دبیرسیاقی است که در کتاب فرهنگ‌های فارسی آن را معرفی کرده است.
نسخه‌هایی که مصحح در تصحیح این فرهنگ از آن‌ها بهره جسته است عبارت‌اند از: نسخۀ شمارۀ ۵۲۲۸ کتابخانۀ مجلس؛ نسخۀ شمارۀ ۱۱۷ د کتابخانۀ دانشکدۀ ادبیات دانشگاه تهران؛ نسخۀ شمارۀ ۳۲۶۹ کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران؛ نسخۀ کتابخانۀ لغت‌نامۀ دهخدا؛ نسخۀ شمارۀ ۴۳۲۲ موزۀ ملّی ایران. مصحح برای تصحیح این فرهنگ از پنج دست‌نویس استفاده کرده است.
بحر الفضائل در دو بخش تألیف شده است: بخش اول در بیست‌وهشت باب است و هر حرف در یک باب به ترتیب حروف آغاز واژه‌ها آمده است. بخش دوم در چهار باب و سی‌وشش فصل است، در ابواب مختلفه از اصطلاحات و واژه‌ها. مجموعۀ حاضر مربوط به بخش اول این فرهنگ است.
از محمد بن قوام بن رستم به‌جز این فرهنگ کتاب دیگری با عنوان شرح مخزن الاسرار نظامی گنجوی نیز باقی مانده است که نسخه‌های آن در کتابخانه‌های مختلف نگهداری می‌شود. البته مصحح دو کتاب دیگر نیز از آثار نویسندۀ بحر الفضائل برشمرده که عبارت‌اند از: شرح اسکندرنامۀ نظامی و جواهر المعادن (ص بیست).
کتاب بحر الفضائل فی منافع الافاضل، نوشتۀ افضل‌الدّین محمد بن قوام، به تصحیح میر هاشم محدث است که انتشارات بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار آن را در ۵۹۹ صفحه و به بهای ۴۰۰۰۰۰ ریال منتشر کرده است.

(معرفي کهن ترین نسخۀ ارشاد شیخ مفید به مناسبت «جاسب»):

چندی قبل به مناسبت یک نسخه بحثی دربارۀ «جاسب» و تاریخ تشیع در آنجا شد به این مناسبت با یکی از دوستان پژوهشگرم صحبت از تلاش جمعی از علما و دانشمندان این منطقه برای انتقال میراث شیعه شد و توضیحی دربارۀ بعضی از نسخه ها و اجازات و قراءاتی که توسط بعضی از علمای جاسبی برجای مانده، یاد آور شدم؛ این دوست عزیز از من خواست تا آنها را در یادداشتی سریع تدوین کنم تا شاید عزیزی تشویق شود و تحقیقی جامع از اطلاعات بر جای مانده از علمای جاسب و حوالی آن بهم رساند، خوشبختانه این یادداشت به پایان رسید ولی از آنجا که طولانی شد و از حوصلۀ این کانال خارج بود قرار شد دوست فاضلم جناب آقای ابوالفضل حافظیان آن را به طور کامل در مجلۀ فخیمۀ «شهاب» در کتابخانۀ آیت الله مرعشی منتشر کنند؛ در اینجا یک نمونه از این یادداشتها را برای دوستان با نکاتی اضافه بر آن مقاله می آورم:


حسن بن محمد بن حسين جاسبی هرازكانی (از اعلام قرن ششم هجری) او نسخه ای از کتاب «الارشاد في معرفة حجج الله علي العباد» شيخ مفيد (ت 413 ق) را در جمعه 14 شوال 565 در حالی كه بيش از هفتاد و پنج سال سن داشته، کتابت کرده است، و سپس آن را با نسخۀ محدّث، فقیه و ادیب بلند پایۀ شیعه در قرن ششم سيد فضل الله راوندی (بعد 572 ق) مقابله نموده و اين كار را شب يكشنبه سلخ ربيع الاول 566 به پايان رسانده است. این نسخه در حال حاضر در كتابخانه آیت الله مرعشی به شمارۀ 1144 نگهداری می شود.
از آنجا که عمل مقابله در این نسخه در حیات سید فضل الله صورت پذیرفته و تحصیل نسخۀ سید به غیر از خود او راه دیگری نداشته و نیز عبارت بلاغ مقابله جاسبی که همانند نسخه های دیگری است که توسط شاگردان سید فضل الله مقابله شده است، به احتمال زیاد کاتب و مصحّح نسخۀ ما از شاگردان سید فضل الله راوندی بوده است.
اشاره به این نکته بد نیست که ملاحظه و مُداقّه در عبارات تصحیح و مقابلۀ نسخه هایی که توسط سید فضل الله راوندی و شاگردان او انجام شده، روش کار او بسیار روشن و آشکار می نماید؛ از آنجا که در تمام نسخه های منسوب به او آموزه های تصحیح یکسان است که در مقاله ای که به زودی منتشر خواهم کرد به آن پرداخته ام.

عبارت بلاغ مقابلۀ نسخۀ ارشاد به این شرح است:
«قابلت نسختي هذه بنسخة مولانا الإمام الأجل الكبير العالم العابد السيد ضياء الدين تاج الاسلام ذي الجلالتين علم الهدى أبي الرضا فضل الله بن علي بن عبيد الله الحسني الراوندي ـ أدام الله ظله ـ، في ليلة الأحد سلخ ربيع الأول سنة 566 هجرية حامداً لله مصلّياً على نبيّه والأئمة الهدى نمّقه صاحبها حسن بن محمد بن حسين الجاسبي الهرازكاني ـ متّع الله به ورحم الله من تأمّل فيه واستقـ... في تصحيحه...».

به عنوان نکتۀ پایانی بد نیست بدانید که تمام کلمات این نسخه و نسخۀ کتابخانۀ مجلس به شمارۀ (13112) که آن هم در جمعه 14 محرم سال 575 قمری از روی نسخۀ سید راوندی کتابت شده، اعراب گذاری دارند که به احتمال بسیار قوی این اعراب ها از روی نسخۀ سید منتقل شده بوده. حال با توجه به این نکته و بهره بری از این دو نسخه در تحقیق کتاب ارشاد در مؤسسۀ آل البیت (علیهم السلام) در قم، متأسفانه هیچ یک از این اعرابها در تحقیق نیامده است.
@majlesilib

(دربارۀ كتابخانۀ ابن طاوس و نسخۀ الموضحة فی الامامة):

یادداشت دوست عزیز و محققمان جناب آقای دکتر حسن انصاری ـ سدّد الله خطاه ووفّقه لکلّ ما یتمنّاه ـ در رابطه با «ابن طاوس و آثار کهن امامی» و اشارات مفیدی که در آن فرمودند من را بر آن داشت تا به ایشان و دوستان تراث پژوه خود اعلام کنم که مدتی است این کتاب را در مؤسسۀ دار التراث در نجف اشرف ترجمه به عربی کرده ایم و تعلیقات، اضافات و نقدهای مفصلی را که در طی سالیان متمادی بر نسخۀ چاپی خود نوشته بودم را بر آن افزوده که امیدوارم هر چه زودتر منتشر شود. ولی بد نیست به این مناسبت تعلیقۀ کوچکی نیز به کلام صدیق شفیقمان، فاضل ارجمند جناب آقای احمد علی مجید الحلی در رابطه با نسخۀ کتاب «الموضحة» تأليف المظفر بن جعفر بن الحسين (از اعلام قرن چهارم) بزنم که در توضیح کلام آقای دکتر انصاری ارسال فرموده بودند:
بنده مکررا از دوستان خود شنیده بودم که نسخۀ کتاب «الموضحة» که ابن طاوس (م 656 هـ ق) در کتاب «الیقین» از آن نقل می کند الان در نجف و در کتابخانۀ شبّریه نگهداری می شود. به همین مناسبت در همان سالهای ابتدایی سقوط با پرسش از بعضی از دوستان دست آخر تصویر این نسخه را از طریق علامه بزرگ و محقق عظیم الشأن سید محمد مهدی خرسان ـ حفظه الله ـ تهیه کردم. ولی این نسخه، نسخه ای نیست که سید از آن نقل داشته است. بله نسخۀ بسیار نفیس و کهنی است و در زمان حیات ابن طاوس یعنی در (9 رجب 652 قمری در مدرسۀ نظامیه بغداد) کتابت شده ولی به احتمال زیاد نسخۀ حاضر از روی نسخه ای که ابن طاوس از آن خبر داده استنساخ شده است. از آنجا که ابن طاوس در الیقین در چند موضع به صراحت می گوید که نسخه ای را که از آن نقل می کند در مدرسۀ نظامیۀ بغداد نگهداری می شود و به خط خود مؤلف آن است: «ننقل ذلك من خطّ مصنّفه من الخزانة العتيقة بالنظامية ببغداد». (اليقين ص 109 و362). که این نسخه نه به خط مؤلف و فقط در مدرسۀ نظامیه کتابت شده که به احتمال قوی از روی نسخۀ مؤلف آن نسخه برداری شده است.
باز با توجه به نکته ای که اتان کلبرگ در (کتابخانۀ ابن طاوس ص 503) مبنی بر وجود همگی نسخه های منابع کتاب الیقین در کتابخانۀ ابن طاوس گفته شاید فقط بتوان همین احتمال را داد که مراد از نصّ کلام او در الیقین «ننقل ذلك من خطّ مصنّفه» با واسطۀ نسخۀ مذبور باشد که باز خلاف ظاهر است.
روش شناخت نام مؤلف این نسخه نیز همان نقل هایی است که ابن طاوس از این کتاب کرده و الا این نسخه ناقص الاول است و هیچ نام و نشانی بر روی برگ ابتدایی و پایان آن نوشته نشده است.
به عنوان نکتۀ پایانی باید اشاره کنم با اینکه این نسخه در اختیار علامه سید عبد الله شبر صاحب (جامع المعارف) بوده و روی برگ ابتدایی آن وقفنامۀ او نیز به خط مبارکش آمده ولی او هیچ نقلی از این کتاب در آثار خود ندارد؟! این در حالی است که اگر همین کتاب در اختیار علامۀ مجلسی می بود شاید اکثر کتاب را در موسوعۀ بزرگ خود برای ما نقل می کرد و اگر کتاب و این نسخه هم از میان می رفت باز ما با این میراث کهن آشنا می بودیم.. و این است فرق..
@majlesilib

(کاتب نسخۀ رجال کشی کیست؟):

کهن ترین نسخۀ «رجال کشی» متعلق به قرن ششم هجری قمری است که کتابخانۀ آیت الله مرعشی از آن نگهداری می شود. این نسخه پیش از این در کتابخانۀ شخصی مرحوم حاج شيخ حسن مصطفوی صاحب انتشارات مكتبۀ بوذرجمهري در تهران بوده (الثقات العيون 310). وی نیز در تحقیق رجال کشی از این نسخه بهره برده است. این نسخه بسیار نفیس و دارای مزایای متعددی است. متأسفانه نه استاد آقای اشکوری که کار فهرست نگاری کتابخانۀ مرعشی را انجام داده اند و نه مرحوم مصطفوی در مقدمۀ تحقیق کشی، به خوبی وجوه اهمیت این نسخه را بیان نکرده اند. یکی از موارد غفلت شده در بیان اهمیت و نفاست این نسخه عدم شناسایی کاتب آن است. کاتب این نسخه شخصیتی بسیار بزرگ و از خاندانی عالم پرور و شیعی از کربلائی الاصل وحلی الموطن بوده که در این نوشتار کوتاه قصد دارم این کاتب را به همراه دیگر شخصیت های این خاندان شیعی معرفی کنم.
این نسخه به خامۀ دو کاتب که هر دو در قرن ششم می زیسته اند کتابت شده، ولی فقط نام یک نفر در پایان آن آمده است. بنا بر آنچه در ترقیمۀ این نسخه نوشته شده کاتب قطعۀ اخیر «منصور بن علي بن منصور الخازن» بوده که آن را در چهارشنبۀ 14 ربیع الاول سال 577 هجری به پایان برده است. این نسخه با این تاریخ، کهن ترین نسخۀ این کتاب به شمار می آید.
خوشبختانه در همان عصر کتابت (قرن شش) این نسخه در سنت قرائت و مقابلۀ عالی درجه ترین مشایخ و دانشمندان همان قرن قرار گرفته و شخصی از بیت علوی با نام «السيّد نجم الدين محمد بن أبي هاشم العلوي»، (او به یقین شخصی غیر از نجم الدين بهاء الشرف محمّد بن ابی هاشم حسن علوی راوی صحیفه است) این نسخه را بر بزرگ فقیه و محدث شیعه «يحيى بن الحسن الأسدي الحلي» معروف به «ابن البِطْريق» (ولادت 533 ـ وفات 600 هـ ق) صاحب کتاب «عمدة عيون صحاح الاخبار في مناقب إمام الأبرار» قرائت کرده است. ابن بطریق در چند جای از هامش نسخه، بلاغ مقابله ای را با این نص برای او نگاشته است: «بلغ المقابلة بقراءة السيد نجم الدين محمد بن أبي هاشم العلوي دام توفيقه، كتبه يحيى بن الحسن ابن البطريق».
نام کاتب این نسخه در هیچ یک از منابع سیره و تراجم نگاری متقدمین نیامده مگر اظهار نظر شیخ آقا بزرگ تهرانی که منبعث از رؤیت همین نسخه نزد مرحوم مصطفوی بوده است. شیخ آقا بزرگ از روش کتابت، وضعیت و کیفیت نسخه ـ به حق ـ چنین استنباط کرده که کاتب آن از «الكُمَّلين العلماء» است (الثقات العيون ص 310).
معلوماتی وجود دارد که نشان می دهد این کاتب از علما و ادبای شیعه است و ریشه در خانواده ای بزرگ و سر شناس در عراق دارد. منصور بن علي بن منصور الخازن از شاگردان دانشمند، فقیه، ادیب و لغوی شیعی رضي الدين ابو منصور عميد الرؤساء هبة الله بن حامد بن أحمد بن أيّوب بن عليّ بن أيّوب حلی (متوفای 610 هـ) بوده است. خازن در سال 579 هجری قمری اجازۀ سماع کتاب «الفصیح» ابوالعباس احمد بن يحيی معروف به ثعلب كوفی (م 291 هـ) را بر پشت نسخه ای از این کتاب برای شخصي به نام الحارث بن مشرف بن إبراهيم با این لفظ نگاشته است: «سمعت الرئيس الأجل الموفّق، حارث‏ بن‏ مشرف‏ بن إبراهيم نفعه الله بالعلم يقرأ كتاب الفصيح أجمعَ من هذه النسخة قراءةً صحيحةً و عارضتُه حين القراءة بأصل كتابي الذي قرأتُه على الأجلّ العالم رضي الدين عميد الرؤساء...» که نشان از شیخوخیت و مقدار فضل او دارد (كتابخانه آيه الله مرعشي ج 17 ص 246. این نصّ بر روی نسخه ای با تاریخ 1091 آمده که از روی نسخۀ خزانۀ غرویه در حرم امیر المؤمنین علیه السلام کتابت شده که بر روی نسخۀ فوق نصّ اجازۀ ابن الخازن آمده بوده).
منصور الخازن با فقيه و اديب‏ امامی مذهب، مجد الدين ابو القاسم علی بن علی بن محمد العريضی الحسينی نیز مرتبط بوده است. او خازن را به «الشيخ الأديب العالم» توصیف و او را با لقب «الحائری» به کربلای معلی منسوب کرده. ابن الفوطی در مجمع الآداب في معجم الألقاب (ج‏4، ص: 472 / 4245) می گوید: «قرأت بخطّ شيخنا العلامة جمال الدين أبي الفضل أحمد بن‏ محمد بن المهنا الحسيني العبيدلي قال: نقلت من خطّ الشيخ الأديب العالم منصور بن الخازن‏ الحائري: أنشدني الشريف مجد الشرف أبو القاسم علي بن العريضي...».
[ادامه دارد.....]
@majlesilib

مدتی است مشغول تصحیح کتاب عمدة الطالب وسطی (همان ویرایش مشهور کتاب عمدة الطالب) هستم.
در فهرست فنخا و دنا بهترین نسخه این کتاب نسخه ای معرفی شده که در مجلس نگهداری می شود و در توصیف آن آمده که به خط مؤلف است.
من عمدة الطالب را با چند نسخه مقابله کرده ام و امروز هم به لطف فاضل ارجمند جناب آقای سید حسن موسوی بروجردی عکس نسخه مجلس به دستم رسید.
اما شوربختانه آن که این نسخه، نسخه عمدة الطالب وسطی نیست و نمی دانم چرا در دنا و فنخا به عنوان نسخه عمدة الطالب وسطی ثبت شده است، چرا که نه خطبه این نسخه مانند کتاب عمدة الطالب وسطی است و نه ترتیب مطالب.
اصلا اگر کسی به تعداد ورق های این نسخه نگاه کند می فهمد این نسخه نمی تواند عمدة الطالب وسطی باشد. بالطبع با توجه به حجم آن، نسخه عمدة الطالب کبری هم نیست.
به نظرم این نسخه همان عمدة الطالب صغری است.
ولی این نسخه با نسخه عمدة الطالب صغری که آقای رجایی آن را را چاپ کرده هم نمی خواند.
با این حال به نظرم این نسخه همان عمدة الطالب صغری است که تا کنون هم به چاپ نرسیده است و آنچه آقای رجایی چاپ و منتشر نموده اند کتاب دیگری است که ایشان عنوان عمدة الطالب صغری را به آن داده اند .
دو دلیل هم ادعای مرا تایید می کند

اول اینکه مؤلف در خطبه کتاب می گوید این کتاب را عمدة الطالب نام نهادم در حالی که کتابی که آقای رجایی به عنوان عمدة الطالب صغری چاپ کرده اصلا در مقدمه مؤلف نیامده که اسم این کتاب عمدة الطالب است. پس عمدة الطالب نامیدن آن فقط استظهار آقای رجایی است

دوم اینکه
مؤلف می گوید این کتاب را مختصر نوشتم که این تصریح به مختصر بودن با «صغری» بودن می سازد.
به هر حال من که به نسخه عمدة الطالب وسطی نرسیدم ولی اگر شخصی آستین همت بالا زند و این نسخه عمدة الطالب را (که گفته شده به خط مؤلف است) تصحیح کند جماعت تراث پژوه را رهین منت می سازد.

سلامت باشید.
به صورت خلاصه:
برای نسخه‌های خطی که چاپ یا تصحیح نشده‌اند:
نام مؤلف. نام رساله. شماره نسخه. محل نگهداری

نصیرالدین طوسی، محمّد بن محمّد. زیج ایلخانی. نسخۀ خطی مجموعۀ شماره 163 کتابخانۀ ملی فرانسه

اگر نیاز به ارجاع درون‌متنی داشتید کافیست نام فامیل مؤلف (نام اشهر) و شماره برگ نسخه را داخل پرانتز به این صورت (نام، شماره برگ) بیاورید در ضمن بنویسید که پشت برگه منظور است یا رو.

برای ارجاع با روش‌های استنادی مؤلف-تاریخ از جمله روش APA بهتر است به شیوه‌نامه‌ها مراجعه کنید یا از نرم‌افزارهایی که به صورت اتوماتیک این کار را انجام می‌دهند، مانند پژوهیار یا EndNote کمک بگیرید.

تبصرة العوام فی معرفة مقالات الانام نوشتۀ جماالدین مرتضی ملقب به علم الهدی، محمد بن حسین بن حسن رازی است که آن را در سال 630 هجری قمری به رشتۀ تحریر درآورده است.

بهترین چاپ تبصرة العوام توسط استاد عباس اقبال بوده ولی ایشان به نسخه های محدودی دسترسی داشته و مهم تر این که به نسخۀ اساس تصحیح حاضر (نسخۀ شمارۀ 10474 کتابخانۀ مجلس) که کتابت سال 716 است و ترجمۀ عربی تبصرة العوام (نسخۀ شمارۀ 1256 کتابخانۀ مجلس) دسترسی نداشته است.

بنا به نوشتۀ مترجم عربی تبصرة العوام، حسین بن علی بطیطی که در شیراز در سال 658 ترجمۀ خود را تمام کرده، صاحب تبصرة العوام را نام جمال الدین محمد بن الحسین بن حسن الرازی الابی است و آبه یا آوه در نزدیکی قم از مراکر کهن شیعه نشین ایران است.

با توجه به تاریخ تألیف تبصرة العوام (630 ق) و ترجمۀ بطیطی (658 ق) و ترجمۀ بطیطی (658 ق) و این که نزهۀ الکرام بعد از تبصرة العوام نوشته شده است، می توانیم بگوییم که جمال الدین محمد بن حسین بن حسن رازی آبی تا سال بعد از 630 و قبل از 658 زنده بوده است.

@bazmeghodsian