رسول جعفریان

ستیز ما با علم
طی این ده سالی که کم و بیش در باره تاریخ مفهوم علم مطالعه می کنم، نه تاریخ علم، همه اش فکر می کردم رابطه ما با علم، به رغم همه آن شعارها، نوعی رابطه خنثی یا به تعبیری لابشرط بوده است. یعنی کاری به کار علم نداشته ایم و بود و نبودش برای ما فرق نداشته است. به عبارت دیگر، علم را شرط زندگی خوب و رستگاری دنیوی نمی دانسته ایم و البته تلاش در دفع آن هم نداشته ایم.
اما اخیرا و به درستی، کمتر روزی است فکر نکنم که در اشتباه بوده ام. رابطه ما با علم، رابطه «بشرط لا» ست نه لا بشرط. ما دشمن علم هستیم. ما در حال ستیزه کردن با علم هستیم. ستیزه کردن با علم به این معنا نیست که پادگانی راه بیندازیم و با دانایی و علم بجنگیم یا علَم و کتلی بالا ببریم که ما مثلا علم نمی خواهیم، خیر، همین که بستر کار را جوری فراهم کنیم که همه از علم گریزان باشند، کافی است. طبعا هر کجا به حسب خود.
برای مثال، این چند روز فتوای یک مرجع در باره امکان رفع حجاب دختران در وقت تعارض با تحصیل در نقاطی که عدم حجاب را شرط حضور در دانشگاه می دانند، مساله ساز شد. خوب، این فتوا به نوعی در دفاع از علم بود، البته نه مستقیما، بلکه فقط برای این که اگر دختران درس نخوانند، یک جای دیگر کار دین ما لنگ خواهد شد، چون مجبوریم از مردان در اموری استفاده کنیم که در واقع در آن امور نیاز به متخصص زن داریم. با این حال باید خدا را شکر کنیم که اگر به لازمه هم شده، باز یک طرفداری از دانش اندوزی زنان در آن شرائط سخت شده است (بماند که بیست سال قبل این فتوا را علمای ظاهری و قشری اهل سنت در ترکیه دادند و زنان را به تحصیل کشاندند). با این حال، نقدی بر آن فتوا دیدم که از نظر مفهوم علم و پرهیز دادن و دشمنی با آ« جالب بود. کسی از علما در نقد آن فتوا نوشته بود:
«مگر درس خواندن دختران واجب است تا مزاحمت با این واجب بزرگ الهی کند- بلکه مستحب هم نیست مخصوصاً این دروس جدید؛ و مستحب درس دین و احکام قرآن است. بلکه اگر هم مستحب باشد از باب علم و صنعت با واجب بزرگ الهی تزاحم ندارد».
این عالم، لطف کرده بود و معنای علم را برای ما توضیح داده بود. چیزی که مطمئنا اساس نگرش ما نسبت به علم است، همان نگرشی که نتیجه اش این است که فقط علمای دین، عالم هستند، بقیه بود و نبودشان در علم در حد کفایت و ضروریات است و هیچ لزومی هم به بودنشان نیست.
اما از برخی بله برخی از علمای دین بگذریم که در این صد سال، هر وقت، کشف علمی شد و دیدند با برخی از دانسته های آنها سازگار نیست با آن درافتادند و بعدا که مجبور به قبول آن شدند گفتند که ما هزار سال پیش همین را گفته بودیم. و نیز بماند که مردم را تشویق به علم اندوزی نکردند و در غالب نقاط با مدارس جدید از در دشمنی برآمدند. بله از آن بگذریم. در این طرف فکر می کردیم در دانشگاه که بنیادش را عصر تجدد گذاشته و کاری هم عجالتا به دین و دینداری نداشته، مفهوم علم جدی است. شاید هم روزگاری چنین بوده، اما الان با این تجربه ها، دریافتیم که نه دانشگاه و نه موسسات دولتی که به نوعی متولی در تولید علم هستند، کاری در خور در این زمینه انجام نمی دهند. قصد قضاوت در باره کلیت پدیده دانشگاه را ندارم اما هر روز که از برابر همین دانشگاه تهران رد می شود و انبوه اطلاعیه های آشکار را در باره پایان نامه و رساله نویسی و مقاله های کذایی می بینم، بیشتر خجالت می کشم. هزار و یک جای کار ایراد دارد که وضع به اینجا منتهی شده است،
این که ما علم گرا نیستیم سر جای خود، حقیقتا علم ستیزیم و برای همین است که هر آدم اهلی را از محیط دانشگاهی در ایران دور می کنیم تا به جای دیگری پناه ببرد مگر این که چاره نداشته باشد. به همین وضعیت موجود هم کاری نداریم و برای مثال، روی خروجی های دانشگاه هیچ گونه نظارت و ارزیابی نداریم. اصلا چه کسانی مدیر می شوند که بتوانند این پایان نامه ها را ارزیابی کنند؟ کدام بار دیده ایم مدیری یک بار در جلسه دفاعی شرکت کرده باشد؟ مدیران ما اصلا و ابدا کاری به خروجی های علمی و تولیدات دانشگاهی و وضعیت علمی فارغ التحصیلان ندارند. اصلا شأن شان نظارت در این باره نیست، وظیفه شان مدیریت یعنی گرداندن دانشگاه با اقل درآمد و کمترین مساله است. زمانی بر کمیت دانشجویان افزودند و لطمه ای جبران ناپذیر به کیفیت هم زدند. وقتی انبوده فارغ التحصیلان کم سواد اما زرنگ بودند که می توانستند مشاغل را اشغال کنند، اندک متخصص کم رو چه جایی برای ورود در عرصه های مورد نیاز علمی داشتند؟
@jafarian1964

بی مهری در حق کتاب روضات الجنات
کتاب هشت جلدی روضات الجنات، از آثار بسیار با ارزش در شرح حال علما شیعه و سنی، از دوره قاجاری، و به حق از افتخارات آثار تألیف شده در آن دوره است. نویسنده آن، محمد باقر اصفهانی خوانساری، نه تنها مطالب خوب کتاب ریاض العلماء میرزا عبدالله افندی و آثار دیگر را استفاده کرده، بلکه خودش، با استفاده از روش افندی و ابتکاراتی که شخصا در شرح حال نویسی بکار برده، یک ارزش زیبا آفریده و اطلاعات بسیار با ارزشی در باره تاریخ تفکر دینی از صفوی تا روزگار خود (زمان وفاتش 1313ق) در اختیار ما گذاشته است. خداوند، استاد ما مرحوم سید محمد علی روضاتی را رحمت کند که عمری روی این اثر کار کرد و می خواست آن را درست تصحیح کند، اما جز یک مجلد به عنوان شرح روضات در نیاورد و عاقبت این کار ماند که ماند. قدیم تر ها، کتاب روضات دست کم دو بار چاپ سنگی شده بود. بعدها در حوالی سال 1350ش انتشارات اسماعیلیان در قم، آن را حروفچینی و در هشت جلد منتشر نمود. این چاپ اشکالاتی داشت و از نظر مرحوم روضاتی غیر قابل قبول بود، اما چاپ اسماعیلیان، سبب عمومی شدن استفاده از این کتاب شد. حالا هم دوستی عزیز، تعهدی در این رابطه و برای تصحیح آن اثر دارد که امیدوارم انجام شود. مرکز نور هم متن آن را در سی دی تراجم قرار داده و همین سبب استفاده بیشتر از آن شده است واما بدشانسی این کتاب با ارزش در تاریخ علم و شر حال علمای دینی دوره اخیر، به ترجمه آن هم سرایت کرده است. سالها پیش، این کتاب ترجمه شد، اما کاری بسیار بد، ناهموار، مشکل دار و ناقص از کار درآمد. در شگفتم، چه حوزه عجیبی داریم که در میان تحصیل کرده های ایرانی فارسی دان آن، کمتر مترجم دقیقی از عربی به فارسی بیرون می آید. حکایت عربی خواندن در این حوزه عجیب است. طلبه ما، دست کم سه تا چهار سال عربی می خواند، اما دریغ از یک جمله درست که صحیح و به روز ترجمه شود، مگر آن که خودش مستقلا کاری انجام دهد. به هر حال این کتاب روضات سرشار از اطلاعات دقیق است که اگر به درستی در اختیار محققان و دانشجویان ارشد و دکتری بود، می توانست منبع مهمی برای تاریخ ما باشد. تا آنجا که می دانم، در باره شخصیت وی و کتاب مهمش، رساله ای در حد دکتری یا پایان نامه تدوین نشده است. آدمی با این وسعت معلومات، کتابشناسی دقیق، با اثری کاری و روشمند و شایسته تا این حال رها شده باشد. یکی از نکات جالب این کتاب، نقادی های او و انعکاس منازعات فکری و مذهبی است. او در این زمینه شفاف است و به هیچ صورتی حاضر به پنهان کردن خبط و خطاهای اشخاص حتی از بزرگان نیست. نکته دیگر این است که وقتی گزارش یک مسأله ای می دهد، درست مثل یک محقق امروزی، نگاه تاریخی به قضایا دارد و ریشه یابی می کند. برای مثال وقتی تاریخ نوشته های مربوط به توتون و تنباکو را ذیل شرح حال علی نقی کمره ای بدست می دهد، چنان دقت و مستند و تاریخی به قضیه می نگرد که آدمی تعجب می کند. حتی از یک سرقت علمی هم در این زمینه یاد می کند. نمونه دیگر وقتی است که در باره آثار شیخیه و تأثیر آنها در جامعه ایرانی قرن سیزدهم بحث می کند، و ریشه های آن را تا قرون نخستین اسلامی از نظر غلو پیش می برد. البته که فضایل این کتاب بی شمار است.
@jafarian1964

مجموعه مقالاتی است در باره تاریخ علم در ایران که وزارت آموزش عالی آن را در سال 1351 به عنوان جشن های شاهنشاهی چاپ کرده است. نویسندگان آن اکثرا از چهره های شاخص علمی کشور در آن وقت هستند. این کتاب کمتر در دسترس بود و لذا آن را به شما عزیزان و به ویژه کسانی که به مبحث تاریخ علم علاقه مند هستند تقدیم می کنم.
@jafarian1964

رساله نزهه الاسماع از شیخ حر در باره مفهوم اجماع. انجامه نسخه طوری است که آدم به توهم می افتد که نسخه به خط خود شیخ حر است:
@jafarain1964

ستیز ما با علم
طی این ده سالی که کم و بیش در باره تاریخ مفهوم علم مطالعه می کنم، نه تاریخ علم، همه اش فکر می کردم رابطه ما با علم، به رغم همه آن شعارها، نوعی رابطه خنثی یا به تعبیری لابشرط بوده است. یعنی کاری به کار علم نداشته ایم و بود و نبودش برای ما فرق نداشته است. به عبارت دیگر، علم را شرط زندگی خوب و رستگاری دنیوی نمی دانسته ایم و البته تلاش در دفع آن هم نداشته ایم.
اما اخیرا و به درستی، کمتر روزی است فکر نکنم که در اشتباه بوده ام. رابطه ما با علم، رابطه «بشرط لا» ست نه لا بشرط. ما دشمن علم هستیم. ما در حال ستیزه کردن با علم هستیم. ستیزه کردن با علم به این معنا نیست که پادگانی راه بیندازیم و با دانایی و علم بجنگیم یا علَم و کتلی بالا ببریم که ما مثلا علم نمی خواهیم، خیر، همین که بستر کار را جوری فراهم کنیم که همه از علم گریزان باشند، کافی است. طبعا هر کجا به حسب خود.
برای مثال، این چند روز فتوای یک مرجع در باره امکان رفع حجاب دختران در وقت تعارض با تحصیل در نقاطی که عدم حجاب را شرط حضور در دانشگاه می دانند، مساله ساز شد. خوب، این فتوا به نوعی در دفاع از علم بود، البته نه مستقیما، بلکه فقط برای این که اگر دختران درس نخوانند، یک جای دیگر کار دین ما لنگ خواهد شد، چون مجبوریم از مردان در اموری استفاده کنیم که در واقع در آن امور نیاز به متخصص زن داریم. با این حال باید خدا را شکر کنیم که اگر به لازمه هم شده، باز یک طرفداری از دانش اندوزی زنان در آن شرائط سخت شده است (بماند که بیست سال قبل این فتوا را علمای ظاهری و قشری اهل سنت در ترکیه دادند و زنان را به تحصیل کشاندند). با این حال، نقدی بر آن فتوا دیدم که از نظر مفهوم علم و پرهیز دادن و دشمنی با آ« جالب بود. کسی از علما در نقد آن فتوا نوشته بود:
«مگر درس خواندن دختران واجب است تا مزاحمت با این واجب بزرگ الهی کند- بلکه مستحب هم نیست مخصوصاً این دروس جدید؛ و مستحب درس دین و احکام قرآن است. بلکه اگر هم مستحب باشد از باب علم و صنعت با واجب بزرگ الهی تزاحم ندارد».
این عالم، لطف کرده بود و معنای علم را برای ما توضیح داده بود. چیزی که مطمئنا اساس نگرش ما نسبت به علم است، همان نگرشی که نتیجه اش این است که فقط علمای دین، عالم هستند، بقیه بود و نبودشان در علم در حد کفایت و ضروریات است و هیچ لزومی هم به بودنشان نیست.
اما از برخی بله برخی از علمای دین بگذریم که در این صد سال، هر وقت، کشف علمی شد و دیدند با برخی از دانسته های آنها سازگار نیست با آن درافتادند و بعدا که مجبور به قبول آن شدند گفتند که ما هزار سال پیش همین را گفته بودیم. و نیز بماند که مردم را تشویق به علم اندوزی نکردند و در غالب نقاط با مدارس جدید از در دشمنی برآمدند. بله از آن بگذریم. در این طرف فکر می کردیم در دانشگاه که بنیادش را عصر تجدد گذاشته و کاری هم عجالتا به دین و دینداری نداشته، مفهوم علم جدی است. شاید هم روزگاری چنین بوده، اما الان با این تجربه ها، دریافتیم که نه دانشگاه و نه موسسات دولتی که به نوعی متولی در تولید علم هستند، کاری در خور در این زمینه انجام نمی دهند. قصد قضاوت در باره کلیت پدیده دانشگاه را ندارم اما هر روز که از برابر همین دانشگاه تهران رد می شوم و انبوه اطلاعیه های آشکار را در باره پایان نامه و رساله نویسی و مقاله های کذایی می بینم، بیشتر خجالت می کشم. هزار و یک جای کار ایراد دارد که وضع به اینجا منتهی شده است،
این که ما علم گرا نیستیم سر جای خود، حقیقتا علم ستیزیم و برای همین است که هر آدم اهلی را از محیط دانشگاهی در ایران دور می کنیم تا به جای دیگری پناه ببرد مگر این که چاره نداشته باشد. به همین وضعیت موجود هم کاری نداریم و برای مثال، روی خروجی های دانشگاه هیچ گونه نظارت و ارزیابی نداریم. اصلا چه کسانی مدیر می شوند که بتوانند این پایان نامه ها را ارزیابی کنند؟ کدام بار دیده ایم مدیری یک بار در جلسه دفاعی شرکت کرده باشد؟ مدیران ما اصلا و ابدا کاری به خروجی های علمی و تولیدات دانشگاهی و وضعیت علمی فارغ التحصیلان ندارند. اصلا شأن شان نظارت در این باره نیست، وظیفه شان مدیریت یعنی گرداندن دانشگاه با اقل درآمد و کمترین مساله است. زمانی بر کمیت دانشجویان افزودند و لطمه ای جبران ناپذیر به کیفیت هم زدند. وقتی انبوده فارغ التحصیلان کم سواد اما زرنگ بودند که می توانستند مشاغل را اشغال کنند، اندک متخصص کم رو چه جایی برای ورود در عرصه های مورد نیاز علمی داشتند؟
@jafarian1964

برای یافتن مساحت کر چطور از علم هندسه استفاده می شد؟ این صفحه ای از رساله شیخ بهایی در باره آب کر و محاسبه مساحت آن است.
@jafarian1964

استفتای شاه سلطان حسین از آقا جمال خوانساری در باره غلامان ارسالی از سوی حکام گرجستان

در دوره صفوی، چندین بحث فقهی در باره غلامان (و کنیزان) وجود داشت. بیشتر این غلامان از افریقا، و گرجستان و نواحی دیگر قفقاز، و ایضا از هند به ایران آورده می شدند و در بازار برای فروش عرضه می شدند. برخی هم توسط حجاج، از مکه آورده می شدند بحث فقهی در باره اینها، یکی همین بود که غالبا این غلامان را می دزدند، اسیر می کند و برای فروش به این نواحی می آورند، آیا در این صورت می توان مالک آنها شد؟ بحث دیگر در باره خصی کردن آنها بود تا بتوانند در حرمسراها خدمت کنند. اولا این که اساسا این کار جایز است یا خیر. ثانیا در باره خصی کردن، این بحث مطرح بود که آیا چنین عملی، در حکم تنکیل هست یا نیست؟ تنکیل نوعی آزار غلام مثل گوش بریدن بود که از نظرف فقها، جبرا منجر به آزادی غلام می شد. این غلامان که حکام گرجستان به رسم هدیه به دربار صفوی می آوردند، همانجا در بلاد خودشان مثلا گرجستان، خصی یا خواجه شده بودند، و اینجا این اختلاف فقهی بود که در این صورت و با توجه به معنای تنکیل، آیا این غلامان، با توجه به انجام عمل خصی شدن و این که بسا مصداق تنکیل باشد، آزاد شده جبری هستند یا خیر و در این صورت می شود مالک شد و طبعا خرید و فروش کرد. در این باره شاه سلطان حسین، از علما استفتاء می کرد و از جمله محمد صالح خاتون آبادی رساله مهم آداب سنیه را نوشت که قبلا در مجله نامه بهارستان تصحیح و چاپ کرده ام و متن آن هم در سایت کتابخانه مجلس با عنوان «آگاهی های تازه در باره غلامان و کنیزکان در دوره صفویه» آمده است. این هم لینک آن مقاله:
@jafarian1964

نظریه شیخ بهایی در باره کفاری که راه حق را نیافته اند
شیخ یوسف بحرانی (م 1089 و نویسنده حدائق الناضره) در شرح حال شیخ بهایی (م 1030) گوید: یکی از ایراداتی که یکی از مشایخ متأخر ما به شیخ گرفته، این است که شیخ بهایی گفته است: اگر مکلف، تلاش خود را برای تحصیل دلیل بکند، اما همچنان بر راه خطا در باورهایش بماند و راهش مخالف اهل حق باشد، به هیچ وجه، به طور دایمی در آتش جهنم نخواهد ماند [و در نهایت به بهشت خواهد رفت]. شیخ یوسف گوید: شیخ ما گفته است: این نظر، قطعا نادرست است، زیرا لازمه آن این است که علمای اهل ضلال و رؤسای کفار، به دلیل داشتن شبهات و افکار فاسده که آنان را به راهی جز راه حق برده، گرفتار خلود در آتش نباشند. شیخ یوسف، سپس به دفاع از شیخ بهایی پرداخته می گوید، لازمه حرف شیخ این نیست که روسای اهل ضلال، خلود دایمی در آتش نخواهند داشت، چون اینان همه، یا به دلیل عصبیت، یا حب جاه و مقام، به راه باطل می روند و بنابرین چون عمدا در راه باطل می مانند، گرفتار خلود در آتش خواهند بود. شیخ یوسف که گویا مبناءاً با سخن شیخ موافق است، می افزاید: من المعلوم، إن من بذل وسعه فی تحصیل الدلیل، و لم یهتد الیه، و لم یقف علیه، فهو معذور عقلا و نقلا. روشن است که اگر کسی تلاش خود را برای بدست آوردن دلیل بکند، اما راه آن را نیابد و بر آن واقف نشود، عقلا و شرعا معذور است. به گفته وی، رؤسای ضلال، این طور نیستند. آنها مخالفتشان با حق، از روی عصبیت و حب جاه و مقام است. (لؤلؤة البحرین، ص 19ـ 20)
بدین ترتیب، شیخ یوسف که اساسا با مبنای شیخ بهایی موافق است راهی برای دفاع از شیخ بهایی عرضه کرده است. با این حال، در این صورت، باید دید اولا توده های وابستگان به ادیان دیگر که همچنان در راه باطل خویش باقی مانده اند، بر اساس نظر و مبنیای شیخ بهایی، یا شیخ یوسف بحرانی و یا دیگر علما چیست و ثانیا این که اگر ثابت شد رؤسای آنها هم حب جاه و مقام ندارند و عصبیت هم، و همچنان در راه باطل خویش می روند، تکلیفشان چه خواهد بود.
@jafarian1964

به جان دانشگاه ها نیفتیم، حمایتشان کنیم
این چند روز، دو بار مطلبی در باره باز کردن زخم مجادلات قدیمی در باره تصوف و تفقه و نگره های بحث انگیز مختلف در درون ادبیات دینی نوشتم. بهانه آن هم بیانیه ای بود که گویی از روی سوز دیندارانه، انگشت انتقاد علیه گروهی، روی یک رویه کهن در متهم کردن فرقه های مختلف به به مسائل جنسی گذاشته بود. در این باره، در گروهی که دوستان ما دارند، مطالبی از سوی یکی از دوستان منعکس شد. بنای این که کانال تلگرامی خودم را که درگیر این مباحثات نکنم، ندارم، اما به هر حال، برای سومین بار سعی می کنم دیدگاهم را در این باره توضیح دهم. در آغاز این را عرض می کنم، زاویه دید بنده، زاویه ای که قصد ارائه تئوری پردازی از درون آن باشد، نیست. تنها نکته مورد تأکید این است که مراقب باشیم، مباحثات طولانی در باره برخی از موضوعات، حتی اگر تاریخ چند هزار ساله داشته باشد، معنایش این نیست که ما هم دوباره در آنها غرق شویم. این مدعای اصلی آن دو یادداشت و نکاتی است که اینجا می خواهم بیان کنم.
این که ما خیل عظیمی از عالمان برجسته را نام ببریم و دلمشغولی قرون گذشته آنان را در باره طرح مباحثات عدیده به رخ بکشیم که و شگفت وار بگوییم که آیا آنها مطالب بیهوده گفته اند یا هوده دار، به نظرم فایده ای ندارد. پیداست که باید مرزها را در آنچه طرح کرده اند تعیین کرد، اما به طور کلی عرض می کنم اگر یکی از ما در گذشته تاریخ ایران تا اوائل دوره قاجاریه بودیم، آن وقت که هنوز بساط بسیاری از شبه علم ها برچیده نشده بود، می دیدیم که بیش از بیست علم از کف بینی و تنجیم و کیمیا و سیما و غیره و غیره وجود داشت که صدها و هزاران نفر به آن مشغول بودند و امروز صدها هزار صفحه از میراث فارسی و عربی ما را در کتابخانه ها تشکیل می دهد. و اما با ظهور علم جدید، پنبه این هم علم یکباره زده شده و به زباله دان تاریخ رفت. تاریخ و مردم مسیر خود را می روند و ما یک بار دیگر باید علت تاسیس دارالفنون را بفهمیم، این که کاری از مدرسه مروی برنیامد و مردم مجبور شدند دارالفنون را درست کنند. امروزه آن دهها علم بی فایده، از بین رفته و دیگر نه کسی آنها را می خواند، نه درس می دهد. فقط افرادی از متخصصان تاریخ علم، با هزار زحمت متون آنها را تصحیح می کنند صرفا برای این که ببینند چه مطالبی میان عالمان آن دوره در جریان بوده است. همین مسأله در باره پزشکی هم جریان دارد. مبانی این علم، در آن روزگار، بر اساس نگره های قیاسی و غیره و گاه حدیثی، خطا بود، اما بر اساس آن، صدها نفر کتابها نوشتند که برخی از آنها از هزار صفحه متجاوز است، اما حتی و مانند کتابی که آن مجنون در باره راه رفتن اسب در هزار صفحه نوشته بود و در واقع چیزی جز صدای پای اسب نبود، یک گزاره درست در آن ها نیست. عرض بنده این است که توجه داشته باشید که بسیاری از این مباحث، مبانی غلط دارد و چنان که خودتان به خاطر تعلق به یک جریان، بخشی مهم از میراث یونانی را نقد می کنید، عکس آن هم صادق است و بنده که در این بحث، به هیچ کدام تعلق خاطر ندارم، در این نگاه، فقط اشاره ام این است که گرفتار آن خروارها بحث بیهوده نشویم و اجازه دهیم که علم درست و اصیل، راه خود را برود.
@jafarian1964

گفتگوی علم و دین در باره حدیث ذباب (مگس)

داستان علم و دین در میان ما مسلمانان، از لحاظ اصول، نقاط مشترک با آنچه در اروپا میان علم و دین گذشت دارد، اما از برخی جهات، با مسیری که در اروپا بر آن گذشت متفاوت است. هرچه هست، داستانی است که تاثیر زیادی در وضعیت علمی و دینی ما داشته و دارد و لازم است در این زمینه مروری بر آنچه گذشته داشته باشیم.
بخشی از این داستان این است که علم جدید، به لحاظ روش و محتوا، در برخورد با فرهنگ دینی ما مواجه با چالش هایی شد که حاصل آن پدید آمدن لرزه هایی در فرهنگ ایرانی ما شد. وقتی در میان متون دینی ما ـ در اینجا یعنی آنچه به نام دین عرضه و در ذهن ها تثبیت شده ـ نقلی و مطلبی بود که با روش علم جدید یا داده های آن سازگار نبود، به طور طبیعی نزاعی در می گرفت. در این میان، ما ، یا باید طرف علم را می گرفتیم یا طرف آنچه به نام دین میان ما وجود داشت. البته ممکن بود توجیهاتی هم دست و پا کرده وجه جمعی میان آنها درست می کردیم.
در این زمینه به تناسب مواردی که پیش می آمد، برخوردهای متفاوتی داشتیم. گاهی داشت های پیشین را رد می کردیم و تسلیم علم ـ و در اینجا خصوص مواردی که حاصل علوم تجربی است منظور است ـ می شدیم. استدلال ما در اینجا، مثلا اگر مستمسک بحث یک حدیث بود، این بود که مثلا سند آن درست نیست یا مضمونش با عقل سازگاری ندارد و مواردی نظیر اینها.
اما در مواردی، و کسانی، مقاومت کرده، علم جدید را دروغ دانسته و با انواع استدلالها که همان استدلالها نیز جالب و خواندنی است، به رد داده های علم می پرداختند. از جمله می گفتند اینها فرضیه بوده و هنوز اثبات نشده است. همه آگاهیم که از این دست اظهارات فراوان است. در مواردی هم، می کوشیدیم راه حلی میانی بیایم. این امر مورد به مورد متفاوت بود، اما هرچه بود، از لحاظ کلی، نشأت گرفته از نگاهی بود که می خواست، راهی میان اینها بیابد.
به هر حال، از یک سو اعتماد به متون دینی بود، و از سوی دیگر، علم در حال ترقی و رشد بود و به سادگی می شد آثار آن را در زندگی روزمره خود و دیگران دید. البته، این که غرب موجد این علوم بود، عاملی برای ورود این موارد و بحث ها به مسائل فرهنگی و تمدنی نیز می شد. دشمنی طولانی غرب با اسلام از جنگهای صلیبی و بعدها استعمار، نوعی سوء ظن را نسبت به غرب ایجاد کرده بود. بالاخره علم جدید هم بخشی از غرب بود و به راحتی می شد، آن هم در قالب ادب خطابی، وضع آن را با وضع جنگهای صلیبی و استعمار گره زده و محکومش کرد. کم نبودند افرادی که طی دو قرن گذشته این قبیل استدلالها را مطرح می کردند و هنوز هم می کنند. یک داستان جالب: یکی از بستگان نزدیک بنده، هفته قبل سکته کرد، و پس از انژیوگرافی مقرر شد قرص هایی را بخورد تا خون در رگهای وی لخته نشود. دکتر گفته بود سه ماه اول، حتما نوع امریکایی یا خارجی آن را بخورد. اما ایشان که تربیت شده، تفکر خودی و سنتی است، حاضر به استفاده از آن نشد تا اینکه امروز یعنی پس از ده روز، دوبار سکته کرده و بستری شد. استدلال وی این بود که این امریکایی ها با این قرص ها می خواهند ما را نابود کنند!
این مثال را از این بابت عرض کردم که حتی در روزگار ما هم این احساس به صورت نیرومند در میان مردم ما وجود دارد.
اما بحث فقط دشمنی با غرب نبود، بلکه اعتماد به نفس ما و داشت های ما که به هر حال دینی بودند، اجازه نمی داد به سادگی دست از آنها برداریم. ما راه های دیگری هم رفتیم. در مواردی، این موارد را معجزه دانسته و شروع به کاوش علمی (اینجا یعنی مطالعه همان آثار فرنگی ها) کردیم تا نشان دهیم، آنچه در متون ما آمده است، چیزی جز معجزه های علمی نیست و حالا حالا طول می کشد که غرب آنها را درک کند! اگر بخواهیم از این دست مطالب میان مسلمانان بیابیم، هزاران صفحه را می توانیم سیاه کنیم.
به اصل بحث برگردیم. اشاره کردم مقصودم از داشت های دینی، همه آن چیزهایی است که رنگ تقدس دینی به خود گرفته است. چون می خواهم نمونه خاصی را مثال بزنم، زیاد در این باره بحث نمی کنم.
مثال خاصی که در این باره بتواند راهگشای این بحث باشد، حدیثی است که بخاری و منابع دیگر از قول ابوهریره و حتی برخی از صحابه دیگر (که به نظر من همه باید از ابوهریره گرفته باشند) نقل کرده اند.
این روایت که به حدیث ذباب معروف است، در باره مگس و متن آن این است:
حَدَّثَنِي عُتْبَةُ بْنُ مُسْلِمٍ، قَالَ: أَخْبَرَنِي عُبَيْدُ بْنُ حُنَيْنٍ، قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا هُرَيْرَةَ- رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُ- يَقُولُ: قَالَ النَّبِيُّ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَ سَلَّمَ: «إِذَا وَقَعَ الذُّبَابُ فِي شَرَابِ أَحَدِكُمْ، فَلْيَغْمِسْهُ، ثُمَّ لِيَنْزِعْهُ‏، فَإِنَّ فِي إِحْدَى جَنَاحَيْهِ دَاءً، وَ الْأُخْرَى شِفَاءً». (صحیح بخاری: 5/315).
@jafarian1964

یونان الالهی
رساله ای عرفانی ـ تفسیری در باره مفهوم «ذکر» با عنوان یونان الاهی. از سال 1275. بحث در باره آیت قرآنی «فاذکرونی اذکرکم» و شرح مفصل آن. اما این که چرا نام این رساله یونان الهی است؟ خودش می گوید:
سر نامیدن این کتاب را که مبتنی بر تحقیق ذکر است به یونان الاهی، زیرا که اهل یونان آنچه را که از خاطر ایشان محو می شد، چنانچه داخل یونان می شدند به یاد ایشان می آمد. هر آینه باید در بساط محمدی صلی الله علیه و آله و امت آن، اینچنین مقامی به نحو اشرف و اکمل بوده باشد به حکم وجوب مقام جمع الجمع از برای اول الخلق و مبدأ ایشان به نحو اشرف و اکمل عقلا.... و یونان امت محمدی ص که سبب یادآمدن ایشان است مر آنچه را که فراموش شده ایشان را چه دردنیا و چه در عالم زر بیوت و خلوت ایشان ذکر است ....

مقصودم استفاده از تعبیر یونان الاهی و تصوری است که در ذهن ایرانی در باره یونان بوده و این که چطور از این مفهوم در باره یک متن عرفانی ـ تفسیری استفاده می شود.
@jafarian1964

پایا از معدود افرادی است که به طور تخصصی در باره مفهوم علم در ایران کار می کند. من از این کتاب، بخش ملاحظاتی نقادانه در باره دو مفهوم علم دینی و بومی را خواندم. مفید بود. (صص 143 ـ 195)
@jafarian1964

تفاوت تاریخ علم با تاریخ مفهوم علم
وقتی تعبیر تاریخ علم را بکار می بریم، بر اساس تجربه هایی که در این زمینه وجود دارد، دست کم دو محور را باید از یکدیگر تفکیک کنیم. نخست تاریخ علم، است که مثلا کسی مانند سزگین به یک شکل در تاریخ ادب عربی خود، و سپس در چارچوب منشورات موسسه اش، انتشار آثار علمی در حوزه های مختلف، دنبال آن بوده و هست. تاریخ ریاضیات، تاریخ نجوم یا تاریخ طب. در این زمینه، غربی ها پیشگام بوده و در حوزه تاریخ علم در میان مسلمانان نیز پژوهشهای مختلفی وجود داشته و دارد. این حوزه، به تدریج تخصصی تر شده و در حوزه ریاضیات، نجوم، و حتی علوم غریبه و غیره، کارهای جدی شده و در حال شدن است. این گرایش، شعبه ای از توسعه بحث های مربوط به تاریخ تمدن است که آن را هم غربی ها به راه انداختند. در ایران هم، کسانی به تدریج وارد این حوزه شده و کارهای خوبی عرضه شده است. در میان عربها نیز، همایش های متعددی در سه چهار دهه قبل در دانشگاه حلب برگزار شد که مجموعه های جالبی از مقالات آن انتشار یافت. شما می توانید روی یک نسخه نجومی، یک اصطرلاب، یک قبله یاب، یا روی یک متن در حل معادلات مختلف، تمرکز کنید و ریشه ها و روش های آن را استخراج کنید. این محور را اصطلاحا «تاریخ علم» می دانیم و موسساتی در این زمینه در دانشگاه های مختلف وجود دارد که از آن جمله یکی هم دانشگاه تهران است.
محور دوم «تاریخ مفهوم علم» است، بحث از این که تلقی مسلمانان از مفهوم علم چگونه بوده است. در اینجا بحث از تطور بحث شناخت شناسی و تاریخ معرفت در ذهن مسلمانان است. وقتی بحث از مفهوم علم در کتاب العقل و الجهل کافی یا کتاب العلم آن کتاب یا مشابه آن بخاری دنبال می شود، دنبال بحث از تاریخ علم نیستیم، بحث از مفهوم علم را در ذهن اهل حدیث دنبال می کنیم. وقتی جاحظ در البیان و التبیین نظریات معرفتی خود را ارائه می دهد، یا وقتی که منازعاتی میان فلسفه و فقه و حدیث و عرفان صورت می گیرد، بر اساس یک اصل بسیار بدیهی، می دانیم که تلقی اینها از مبحث «معرفت» است که این منازعات را پدید آورده است. مفهوم علم در میان متکلمین با محوریت «علم الهی» و تفسیرهای مختلفی که از آن دارند، از زیر مجموعه های مهم تاریخ مفهوم علم است. شما می توانید البدء و التاریخ مقدسی یا حتی احسن التقاسیم را بخوانید و دیدگاه های معرفتی نویسنده آنها را استخراج کنید. در این محور، می توانید مستقیم به دیدگاه های فلاسفه، متکلمین، و اهل حدیث برای تبیین دیدگاه های معرفتی شان بپردازید، چنان که می توانید یک اثر پزشکی را بخوانید و نگاه های معرفتی او را به مسائل مختلف طبی و چگونگی تأثیر آن در رسیدن به حقیقت یا عدم آن نشان دهید. این جدای از یک بحث طبی خاص یا دنبال کردن یک کشف ریاضی یا نجومی است که در تاریخ علم دنبال آن هستیم.
ما متأسفانه در فلسفه اسلامی، مباحث معرفتی را در حد وجود ذهنی دنبال کرده ایم، اما هیچ گاه به آن بهایی ندادیم. به عبارت دیگر، اساسا بحث از «مفهوم علم» برای ما جدی نبوده و هنوز هم نیست. آنچه در سالهای گذشته به دنبال آن بوده ام، نه محور اول که مدعی تخصص در آن نبوده و نیستم، بلکه کاوش در تطور نگاهها در باره مفهوم علم در ادبیات اسلامی بوده است. این که یک جغرافی دان، چگونه سعی می کند به واقع برسد، چگونه استدلال می کند، چه مقدار به نقلهای دینی تمسک می کند، چه مقدار از تجربه های شخصی استفاده می کند و مانند اینها.
برای مثال، شما می توانید مفهوم علم و جهل را در نگاه ملاصدرا با مراجعه به رساله سه اصل دنبال کنید. او اصل علم را علم به نفس می داند، و بر آن است که تا شما معرفت نفس نداشته باشید، حقیقت دین را، ایمان به آخرت و حشر و نشر و جز اینها را نمی فهمید و جاهل هستید. در مقابل، چشم و گوش ظاهر، و آنچه اینها می بینند و می شنوند، کمترین ارزشی ندارند. علم حقیقی علم به نفس است و علومی که از گوش و چشم بدست می آید، علم مجازی است. شما می توانید، روی این دیدگاه، به عنوان نوعی نگاه صوفیانه به علم، و تأثیر آن روی اعتبار دانش های تجربی، بحث کنید و نشان دهید که مفهوم علم، در آثار ملاصدرا، ما را به چه سمت و سویی کشانده است.
در دوره اخیر، بسیاری از متفکران جهان عرب، مانند ارکون یا جابری و ... سعی کرده اند با همین نگاه، گذشته تمدن اسلامی را تحلیل کنند، یا دست کم، با یکی از نظریات جدید در حوزه مباحث هرمنوتیک، به تحلیل گفتمان های مختلف علمی موجود در تمدن اسلامی بپردازند، و اگر اصلاح گر هستند، راه حلی برای حل مشکلات دنیای جدید بدهند.
در کشور ما، همچنان بحث از مبحث علوم انسانی اسلامی یا جز آن، از مباحثی است که در واقع، امتداد بحث از مفهوم علم و نوع تلقی مسلمانان با همه گرایش هایی که دارند، از چگونگی مفهوم علم است که ریشه در گذشته هم دارد.
@jafarian1964

بی مهری در حق کتاب روضات الجنات
کتاب هشت جلدی روضات الجنات، از آثار بسیار با ارزش در شرح حال علما شیعه و سنی، از دوره قاجاری، و به حق از افتخارات آثار تألیف شده در آن دوره است. نویسنده آن، محمد باقر اصفهانی خوانساری، نه تنها مطالب خوب کتاب ریاض العلماء میرزا عبدالله افندی و آثار دیگر را استفاده کرده، بلکه خودش، با استفاده از روش افندی و ابتکاراتی که شخصا در شرح حال نویسی بکار برده، یک ارزش زیبا آفریده و اطلاعات بسیار با ارزشی در باره تاریخ تفکر دینی از صفوی تا روزگار خود (زمان وفاتش 1313ق) در اختیار ما گذاشته است. خداوند، استاد ما مرحوم سید محمد علی روضاتی را رحمت کند که عمری روی این اثر کار کرد و می خواست آن را درست تصحیح کند، اما جز یک مجلد به عنوان شرح روضات در نیاورد و عاقبت این کار ماند که ماند. قدیم تر ها، کتاب روضات دست کم دو بار چاپ سنگی شده بود. بعدها در حوالی سال 1350ش انتشارات اسماعیلیان در قم، آن را حروفچینی و در هشت جلد منتشر نمود. این چاپ اشکالاتی داشت و از نظر مرحوم روضاتی غیر قابل قبول بود، اما چاپ اسماعیلیان، سبب عمومی شدن استفاده از این کتاب شد. حالا هم دوستی عزیز، تعهدی در این رابطه و برای تصحیح آن اثر دارد که امیدوارم انجام شود. مرکز نور هم متن آن را در سی دی تراجم قرار داده و همین سبب استفاده بیشتر از آن شده است واما بدشانسی این کتاب با ارزش در تاریخ علم و شر حال علمای دینی دوره اخیر، به ترجمه آن هم سرایت کرده است. سالها پیش، این کتاب ترجمه شد، اما کاری بسیار بد، ناهموار، مشکل دار و ناقص از کار درآمد. در شگفتم، چه حوزه عجیبی داریم که در میان تحصیل کرده های ایرانی فارسی دان آن، کمتر مترجم دقیقی از عربی به فارسی بیرون می آید. حکایت عربی خواندن در این حوزه عجیب است. طلبه ما، دست کم سه تا چهار سال عربی می خواند، اما دریغ از یک جمله درست که صحیح و به روز ترجمه شود، مگر آن که خودش مستقلا کاری انجام دهد. به هر حال این کتاب روضات سرشار از اطلاعات دقیق است که اگر به درستی در اختیار محققان و دانشجویان ارشد و دکتری بود، می توانست منبع مهمی برای تاریخ ما باشد. تا آنجا که می دانم، در باره شخصیت وی و کتاب مهمش، رساله ای در حد دکتری یا پایان نامه تدوین نشده است. آدمی با این وسعت معلومات، کتابشناسی دقیق، با اثری کاری و روشمند و شایسته تا این حال رها شده باشد. یکی از نکات جالب این کتاب، نقادی های او و انعکاس منازعات فکری و مذهبی است. او در این زمینه شفاف است و به هیچ صورتی حاضر به پنهان کردن خبط و خطاهای اشخاص حتی از بزرگان نیست. نکته دیگر این است که وقتی گزارش یک مسأله ای می دهد، درست مثل یک محقق امروزی، نگاه تاریخی به قضایا دارد و ریشه یابی می کند. برای مثال وقتی تاریخ نوشته های مربوط به توتون و تنباکو را ذیل شرح حال علی نقی کمره ای بدست می دهد، چنان دقت و مستند و تاریخی به قضیه می نگرد که آدمی تعجب می کند. حتی از یک سرقت علمی هم در این زمینه یاد می کند. نمونه دیگر وقتی است که در باره آثار شیخیه و تأثیر آنها در جامعه ایرانی قرن سیزدهم بحث می کند، و ریشه های آن را تا قرون نخستین اسلامی از نظر غلو پیش می برد. البته که فضایل این کتاب بی شمار است.
@jafarian1964

[ادامه فرسته بالا در باره خاندان کُتبی] ☝️☝️👇👇
و اما در باره ابوزینب باید عرض کنم که وی در تمام این چهار دهه پس از انقلاب، مشغول کار نشر بود. بسیاری از آثار برجسته در ادب عربی را منتشر کرد و در کنار آن، به نشر آثار شیعی و حتی بسیاری از آثار عربی در مقتل، آثاری که مورد استفاده مجالس عربی روضه خوانی بود، منتشر می کرد. عشق وافر او به کتاب، زبانزد بود و هر بار که به کتابفروشی ایشان می رفتیم، آثار جدیدی را عرضه می کرد. ایشان چند سال قبل گرفتاری خاصی داشت که فشار زیادی روی او ایجاد کرد. مدتی پس از آن دچار سکته مغزی شد، اما به تدریج بهتر شد تا این که این بار نیز با سکته مغزی، در بیمارستان بستری و دو روز پس از آن، به ر حمت خدا رفت. از ایشان دو دختر برجای مانده است.
دوست عزیز ما جناب آقای محمد جواد طریحی کتابی با عنوان شیخ الوراقین در باره محمد کاظم کتبی نوشته و شرحی مفصل از فعالیت های او در عرصه تصحیح و چاپ ارائه داده است. این کتاب در سال 1999 توسط مرحوم ابوزینب در قم منتشر شد. مسلما این اثر در انعکاس اخبار این نشر یک منبع خوبی است، اما همچنان شناخت عمق فعالیت های این نشر، نیاز تحقیقات بهتری است که می باید بخش نجف و ایران آن مورد توجه قرار گیرد
@jafarian1964

با عرض سلام و تبریک میلاد آن که پس از او و ذریۀ گرانقدرش عالم دیگر مردی به خود ندید. زمانه بر سر جنگ است، یا علی مددی مدد به غیر نام تو ننگ است، یا علی مددی سوال قبلی این کمترین در گروه کشته شد، ولی مستدعی است اگر کسی جواب این سوال را می-داند محل آن را مشخص فرماید. از شیخ احمد احسایی نقل شده که در شرح الزیارة در شرح لفظ الله فرموده: مراد از آن امیر المومنین (ع)است. بنده پس از مراجعات مکرر موفق به یافتن این مطلب نشد، حال دست ما و دامان رفقا.

آیت الله وحید خراسانی:
نوبت رسید به صاحب جواهر، پسر بیست ساله صاحب جواهر فوت شد به پدر خبر دادند. آمد پای جنازه پسرش نشست. دو ورق جواهر را نوشت، گفت این هم برای تو...بعد آهی کشید.
پرسیدند:این آه چه بود؟! گفت: سرّ آه من این است که این بچه در زمان فقر و تنگدستی من زندگی کرد! صاحب جواهر با چه مشقتی زندگی کرد! چنین مردی صاحب جواهر است، این روزگار سلف و این روزگار ما! این مسائل بهت انگیز است.
.نوبت به شیخ انصاری رسید....
اما ایشان مادر پیری داشتند که برای مادرشان شهریه ای را معین کرده بود، پیرزنی با آن حوائج و گرفتاری به میرزای شیرازی شکایت برد که من با این مقدار شهریه چه کنم؟!
.میرزا پیش شیخ آمد و بیان کرد مادرت چنین روزگاری دارد، شیخ فرمود: محال لایمکن است از این حق من بگذرم! اما تو مجتهدی و اختیار داری... میرزا دست برد به زیر نگین ها و ریخت به دامن مادر شیخ و گفت:
همچون مادری مثل تو فرزندی مثل شیخ تربیت کند سزاوار این حدّ است این از علم ایشان و این هم از زهد ایشان.
صاحب جواهر در حال نزع (لحظات آخر عمر) بود، همه علماء اعلم آن وقت. نجف خالی نبود، نجفی که مهد کاشف الغطاء بود. همه علما منتظر بودند که چه رخ می دهد؟!
دم جان دادن صاحب جواهر فرمود: شیخ مرتضی را بیاورید در حرم به شیخ گفتند: صاحب جواهر سراغ تو را گرفته است شیخ آمد و صاحب جواهر به ایشان گفت: کجا بودی؟!
.گفت: در حرم برای شفای شما دعا می کردم که صاحب جواهر فرمود: من رفتم و این امّت را به تو سپردم، این زهد ایشان است.
بعد از صاحب جواهر به شیخ رجوع کردند. شش ماه گذشت اما شیخ انصاری رساله ای برای مقلدین ندادند. علتش را از ایشان پرسیدند.
.شیخ انصاری فرمودند:در زمانی که مباحثه می کردم کسی که به نام سعید العلماء در بابل از من أقوی بود، با احراز اقوائیت او، رساله دادن را جایز نمی دانم.
.رجوع کردند به سعید العلماء در بابل، وی گفت: سلام مرا به شیخ برسانید و بیان کنید: استصحاب شما ساقط است. وجه سقوط آن، این است که آن زمان من اقوی بودم، اما حالا شما اقوی هستید!
بعد که قاصد بازگشت و به شیخ پیغام سعید العلماء را رساندند فرمود:استصحاب ساقط است، نتیجه این شد که شیخ رساله ای نوشتند و در حاشیه این رساله مکتوب فرمودند:
.در زمان غیبت حضرت ولی عصر "عجل الله تعالی فرجه الشریف" عمل به رساله من از باب اکل میته و اضطرار مانعی ندارد. این علم و این زهد و این دیروز و این امروز!

عرش است نشیمن تو، عارت ناید
کآیی و مقیم خطّه خاک شوی!

🔸میرزا محمد تقی فقیهی امام جماعت یکی از مساجد شهرضا بود. نماز را که می خواند با گریه به مردم التماس می کرد که بمانید تا قدری برای شما صحبت [و موعظه] کنم. با این وجود کسی نمی ماند و این مرد هر روز همین برنامه را داشت!

🔹 شیخ ابوالقاسم مکبّر این مرد بود. یک روز هنگامی که به دنبال شیخ می رود وقتی به در منزل می رسند می بیند قفلی که به در منزل است با رسیدن میرزا محمد تقی باز شد و بر زمین افتاد. از آن پس شیخ ابوالقاسم با تقاضای خود تحت تربیت او قرار می گیرد و از اولیای خدا می شود.

(شادی روح مطهرشان صلوات)

@bazmeghodsian

عرش است نشیمن تو، عارت ناید
کآیی و مقیم خطّه خاک شوی!

🔸میرزا محمد تقی فقیهی امام جماعت یکی از مساجد شهرضا بود. نماز را که می خواند با گریه به مردم التماس می کرد که بمانید تا قدری برای شما صحبت [و نصیحت] کنم. با این وجود کسی نمی ماند و این مرد هر روز همین برنامه را داشت!

🔹 شیخ ابوالقاسم مکبّر این مرد بود. یک روز هنگامی که به دنبال شیخ می رود وقتی به در منزل می رسند می بیند قفلی که به در منزل است با رسیدن میرزا محمد تقی باز شد و بر زمین افتاد. از آن پس شیخ ابوالقاسم با تقاضای خود تحت تربیت او قرار می گیرد و از اولیای خدا می شود.

(شادی روح مطهرشان صلوات)

@bazmeghodsian

عرش است نشیمن تو، عارت ناید
کآیی و مقیم خطّه خاک شوی!

🔸میرزا محمد تقی فقیهی امام جماعت یکی از مساجد شهرضا بود. نماز را که می خواند با گریه به مردم التماس می کرد که بمانید تا قدری برای شما صحبت [و موعظه] کنم. با این وجود کسی نمی ماند و این مرد هر روز همین برنامه را داشت!

🔹 شیخ ابوالقاسم مکبّر این مرد بود. یک روز هنگامی که به دنبال شیخ می رود وقتی به در منزل می رسند می بیند قفلی که به در منزل است با رسیدن میرزا محمد تقی باز شد و بر زمین افتاد. از آن پس شیخ ابوالقاسم با تقاضای خود تحت تربیت او قرار می گیرد و از اولیای خدا می شود.

(شادی روح مطهرشان صلوات)

@bazmeghodsian