گفتگوهای تراثی (آرشیو)

(کهن ترین نسخه از مؤلفات شیعه و ابهام در آن):

در میان علاقمندان میراث مکتوب شیعه، بسیار این سؤال مطرح می شود که کهن ترین نسخۀ شناخته شده از مؤلفات قدمای شیعه چه کتابی و چه نسخه ای است؟
تا جایی که من مطلع هستم و در میان هزاران فهرست نسخه های خطی جستجو کردم کهن ترین نسخه ای را که دیده ام نسخه ای از کتاب «مختصر التواریخ الشرعیة» یا «مسارّ الشيعة في مختصر تواريخ الشريعة» مرحوم شیخ مفید (متوفای 413 قمری) است.
نسخه مذکور در کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران نگهداری می شود. بنا بر آنچه در ترقیمۀ آن آمده کاتبش (المظفر بن علي بن منصور السالار) است که آن را در (ربیع الثانی سال 391 قمری) ـ یعنی بیست سال قبل از وفات شیخ مفید ـ کتابت کرده است. این در حالی است که بنابر همین ترقیمه شیخ مفید آن را در (16 ربيع الأول سال 389) ـ یعنی دو سال قبل از کتابت این نسخه ـ تألیف کرده است.
این نسخه متعلق به شیخ بهایی (متوفای 1030 قمری) نیز بوده و او ـ به همان عادت مشهورش ـ به خط خودش یک صفحۀ کامل اشعار خود را در صفحات ابتدایی نسخه نگاشته. چند سطری نیز که در اول نسخه ناقص بوده ـ ظاهرا ـ به خط او کامل شده است.
به هر حال من از وجود نسخه ای از میراث شیعه با چنین تاریخ و مزیتی اطلاعی ندارم. مشکل اینجاست که صحت اصالت این نسخه توسط عده ای از دوستان انکار می شود. دلیل آنها نیز وجود خط شخصی معروف به جعل مخطوطات روی این نسخه است. او ـ که نامش بماند ـ در این کار ید طولایی داشته و قصه هایی از جعل چند اثر بسیار مهم نیز به او نسبت داده می شود.
مسئله اینجاست که اگر دلیل و مستند ایشان فقط این باشد که نمی توان آن را قبول کرد. از آنجا که شخص مشار الیه که بسیار آگاه به امر نسخه شناسی و از نوابغ روزگار در این عرصه بوده، دارای کتابخانۀ خطی بسیار بزرگ و نفیسی بوده که نسخه های اصیل و ارزشمندی را از دورۀ قاجار از پدرش و سپس به همت خودش جمع آوری کرده. در حال حاضر تعدادی از نسخه های بسیار نفیس و کهن که قطعا اصیل هم هستند از تملکات این خاندان است.
به یقین فصل الخطاب این ابهامات و شبهات در نسخه های خطی آزمایش (کربن 14) است. در دنیا و کشورهای پیشرفته از این آزمایش برای تشخیص تاریخ آثار فرهنگی و نسخه های خطی استفاده می شود. ولی متأسفانه در ایران با وجود این حجم انبوه نسخه های خطی کهن و آثار باستانی هنوز چنین آزمایشگاهی وجود ندارد. البته بنابر اطلاع کمی که داشتم یکی از فضلایی که فعالیت های خوبی در این عرصه دارد، این دستگاه ها را خریداری کرده ولی به علت مشکلات مالی هنوز این کار متولد نشده در نطفه خفه شد. در جایی از نزدیک دیدم که یکی از شخصیت های خوب فرهنگی ایران به دنبال ساختمانی برای قرار دادن و نصب این دستگاه ها بود و اتفاقا من هم در آن جلسه و پس از خروج آن فرد بسیار از این قضیه دفاع کردم ولی ظاهرا آن هم تحصیل نشد؟!
وإلی الله المشتکی..
@majlesilib

یکی از نسخه های با ارزش کتابخانه مرکزی، ذخیره خوارزمشاهی است که به صورت عکسی و به کوشش دکتر تاجبخش (امیر کبیر، 1390) منتشر شده است. نسخه یاد شده بر اساس خاتمه آن، سال 582 را نشان می دهد. البته نسخه نشان می دهد که در این جا، قدری رفتگی و شاید دست خوردگی وجود دارد. همین امر سبب شده است تا مرحوم استاد محمد تقی دانش پژوه در باره این تاریخ تردید کرده و آن را دستکاری شده بداند.
اخیرا در توافقی که میان کتابخانه مرکزی و فرهنگستان علوم برلین ـ برندنبرگ صورت گرفت، قرار شد برای رفع این مشکل، و با استفاده از سالیابی از طریق آزمایش کربن تاریخ کتابت این نسخه روشن شود.
در بررسی مزبور که اخیرا نتایج آن به این کتابخانه گزارش شده بدین شرح است که احتمالا این نسخه خطی پیش از سال 1250 میلادی کتابت شده،یعنی بین 1150 تا 1250 میلادی کتابت شده است. این تاریخها، از نظر هجری میان سالهای 529 تا سالهای 629 می شود.
این در حالی است که تاریخ آخر نسخه 582 یعنی میانه این دو تاریخ است.
بدین ترتیب می توان گفت که تا اینجای ماجرا حق با دکتر تاجبخش است که نسخه عکسی این کتاب را منتشر کرده است. یعنی تاریخ آخر علی رغم این دستکاری، به نظر می آید منطبق با آزمایش سالیابی کربن است.
@UT_Central_library

(کهن ترین نسخه از مؤلفات شیعه و ابهام در آن):

در میان علاقمندان میراث مکتوب شیعه، بسیار این سؤال مطرح می شود که کهن ترین نسخۀ شناخته شده از مؤلفات قدمای شیعه چه کتابی و چه نسخه ای است؟
تا جایی که من مطلع هستم و در میان هزاران فهرست نسخه های خطی جستجو کردم کهن ترین نسخه ای را که دیده ام نسخه ای از کتاب «مختصر التواریخ الشرعیة» یا «مسارّ الشيعة في مختصر تواريخ الشريعة» مرحوم شیخ مفید (متوفای 413 قمری) است.
نسخه مذکور در کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران نگهداری می شود. بنا بر آنچه در ترقیمۀ آن آمده کاتبش (المظفر بن علي بن منصور السالار) است که آن را در (ربیع الثانی سال 391 قمری) ـ یعنی بیست سال قبل از وفات شیخ مفید ـ کتابت کرده است. این در حالی است که بنابر همین ترقیمه شیخ مفید آن را در (16 ربيع الأول سال 389) ـ یعنی دو سال قبل از کتابت این نسخه ـ تألیف کرده است.
این نسخه متعلق به شیخ بهایی (متوفای 1030 قمری) نیز بوده و او ـ به همان عادت مشهورش ـ به خط خودش یک صفحۀ کامل اشعار خود را در صفحات ابتدایی نسخه نگاشته. چند سطری نیز که در اول نسخه ناقص بوده ـ ظاهرا ـ به خط او کامل شده است.
به هر حال من از وجود نسخه ای از میراث شیعه با چنین تاریخ و مزیتی اطلاعی ندارم. مشکل اینجاست که صحت اصالت این نسخه توسط عده ای از دوستان انکار می شود. دلیل آنها نیز وجود خط شخصی معروف به جعل مخطوطات روی این نسخه است. او ـ که نامش بماند ـ در این کار ید طولایی داشته و قصه هایی از جعل چند اثر بسیار مهم نیز به او نسبت داده می شود.
مسئله اینجاست که اگر دلیل و مستند ایشان فقط این باشد که نمی توان آن را قبول کرد. از آنجا که شخص مشار الیه که بسیار آگاه به امر نسخه شناسی و از نوابغ روزگار در این عرصه بوده، دارای کتابخانۀ خطی بسیار بزرگ و نفیسی بوده که نسخه های اصیل و ارزشمندی را از دورۀ قاجار از پدرش و سپس به همت خودش جمع آوری کرده. در حال حاضر تعدادی از نسخه های بسیار نفیس و کهن که قطعا اصیل هم هستند از تملکات این خاندان است.
به یقین فصل الخطاب این ابهامات و شبهات در نسخه های خطی آزمایش (کربن 14) است. در دنیا و کشورهای پیشرفته از این آزمایش برای تشخیص تاریخ آثار فرهنگی و نسخه های خطی استفاده می شود. ولی متأسفانه در ایران با وجود این حجم انبوه نسخه های خطی کهن و آثار باستانی هنوز چنین آزمایشگاهی وجود ندارد. البته بنابر اطلاع کمی که داشتم یکی از فضلایی که فعالیت های خوبی در این عرصه دارد، این دستگاه ها را خریداری کرده ولی به علت مشکلات مالی هنوز این کار متولد نشده در نطفه خفه شد. در جایی از نزدیک دیدم که یکی از شخصیت های خوب فرهنگی ایران به دنبال ساختمانی برای قرار دادن و نصب این دستگاه ها بود و اتفاقا من هم در آن جلسه و پس از خروج آن فرد بسیار از این قضیه دفاع کردم ولی ظاهرا آن هم تحصیل نشد؟!
وإلی الله المشتکی..
@majlesilib