گفتگوهای تراثی (آرشیو)

عرض شد که نسخه بخشهایی از آن در مجلس موجود است و بقیه نسخ را باید در دیگر کتابخانه ها سراغ گرفت .
یک نسخه هم به خط علی اکبر لاریجانی _ که از تلامیذ آن بزرگ بوده _ در کتابخانه آیت الله مرعشی ره وجود دارد .

بحار الانوار علامه مجلسی با امضای تصحیح به خط ایشان در هامش. نسخه متعلق به یکی از همان مجموعه هاییست که از آنها سخن رفت. متأسفانه این اجازه آسیب دیده، و مجاز محمد شفیع بن محمد رفیع الاصفهانی از شاگردان برجسته مجلسی است. در این نسخه سه اجازه دیگر در سه جای نسخه به خط مجلسی برای او نوشته شده است.
من معتقدم نسخه های بحار الانوار که دارای اجازات و بلاغات به خط مجلسی است بهتر و کاملتر از نسخه هایی است که تماما به خط مجلسی است. از آنجا که او عادتا در میان تدریس این کتاب به شاگردانش با معضلات و مشکلاتی در آن روبرو می شد و در نسخه های شاگردان اصلاح می کرد ولی ظاهراً بعد از درس فراموش می کرد تا آنها را نیز در نسخهٔ خودش وارد نماید.
سالها قبل زمان زیادی را برای جمع آوری نسخه های خطی بحار به خط علامه مجلسی و یا با اجازه وتصحیح او صرف کردم. با بررسی، مداقه و مقایسهٔ نسخه ها به نتایج بسیار مهمی در رابطه با کیفیت تألیف بحار الانوار توسط مجلسی رسیدم، و اینکه آیا گروهی این کار انجام می شده یا توسط شخص ایشان به طور مستقیم؟
فی الجمله عرض کنم که معتقدم این کتاب به طور کامل حاصل فکری شخص اوست و کمک کاران او نیز نقش تایپیست در زمان ما را برای او ایفا می کردند. ادلهٔ این گفتار بماند برای زمان مناسب. از خداوند متعال استمداد یادداشت کردن آنها را دارم.
@majlesilib

نسخه ای در کتابخانه ملی تبریز از تحریر اقلیدس خواجه و چند تحریر دیگر مانند آپولونیوس و ارشمیدس و ... از ایشان وجود دارد که به خط خود خواجه نصیر است

...
۵- برای تحقیق در اصالت متن های مذهبی دو کار همزمان لازم است: بررسی های زبانی و درون متنی در کانتکست تاریخی و دوم بررسی شواهد خارجی و از جمله بررسی نسخه های خطی هر اثر. ردیف کردن نسخه ها تحقیق نیست. تحقیق دقیق یعنی بررسی ریشه های نسخه های خطی. به تعبیر دیگر بررسی های تبارشناختی نسخه های خطی و با عنایت به پیش زمینه های مذهبی و تاریخی.

تثبیت الامامه تنها یک نمونه است. در گستره اندیشه و فرهنگ اسلامی برای دهها متن اساسی دیگر هم باید به همین دست تحلیل های تاریخی و تبارشناسی های نسخه شناختی و شواهد درونی و بیرونی متن متوسل شد.

به گمانم منظور همان مجموعه کرامی است که غیر از صحیفه چند نسخه دیگر نیز در ان قرار دارد.
رساله قوارع القران
رساله فی الرقیه و الحرز
رساله فی التذکیر و تانیث
رساله فی شهر رجب حسکانی
و صحیفه
چند رساله این مجموعه به خط اندرابی است

ابتدای جلسه دکتر میشائیل مارکس به معرفی مرکز تحقیقات کورپوس کورانیکم پرداختند. و فرمایش کردند گورپوس به معنای داده های مکتوب (جامع النصوص) به عربی و کورانیکم هم همان قرآن.
سپس سایتی را معرفی نمودند که تمام نتایج تحقیقات در این سایت به صورت آنلاین در دسترس می باشد.
ایشان فرمودند برای تاریخ گذاری نسخه های خطی قرآن راه های وجود دارد که یکی از آنها خط شناسی است (با مقایسه آن با خط های دیگر که به جای مانده)و دیگر آزمایش کربن 14 است که در واقع روی پوستی که آیات قرآن بر آن نگاشته شده بررسی می گردد و معمولا از بخش شیرازه استفاده می شود چون در آزمایش کربن 14 آن بخش مورد بررسی از بین می رود.
ایشان امیدوار بودند که انشالله با همکاری متولیان نسخه های خطی در ایران، این نسخه ها نیز مورد واکاوی و بررسی قرار گیرد.

...
۵- برای تحقیق در اصالت متن های مذهبی دو کار همزمان لازم است: بررسی های زبانی و درون متنی در کانتکست تاریخی و دوم بررسی شواهد خارجی و از جمله بررسی نسخه های خطی هر اثر. ردیف کردن نسخه ها تحقیق نیست. تحقیق دقیق یعنی بررسی ریشه های نسخه های خطی. به تعبیر دیگر بررسی های تبارشناختی نسخه های خطی و با عنایت به پیش زمینه های مذهبی و تاریخی.

تثبیت الامامه تنها یک نمونه است. در گستره اندیشه و فرهنگ اسلامی برای دهها متن اساسی دیگر هم باید به همین دست تحلیل های تاریخی و تبارشناسی های نسخه شناختی و شواهد درونی و بیرونی متن متوسل شد.

نياز به تدوين تاريخ کتابخانه ها و تبارشناسی آنها

با وجود تلاش هایی که برای تاريخنگاری کتابخانه ها در سال های اخير مبذول شده با اين وصف ما هنوز در آغاز راهيم. کتابخانه های کهنسالی مانند آستان قدس و يا روضه حيدريه و يا جديد التأسيسی مانند کتابخانه آية الله مرعشی نيازمند مستندسازی و تاريخنگاری اند. يکی از مهمترين موارد در اين زمينه بررسی تاريخچه شکلگيری اين کتابخانه ها و کتابخانه های مادری است که اين کتابخانه ها از آنها ساخته شده اند. کتابخانه ای مانند آستان قدس خود شکل گرفته بر اساس اوقافی است که در طول بيش از هزار سال سامان گرفته و به تدريج اين کتابخانه عظيم را فراهم کرده است. تنها فهرست واقفان کافی نيست. ما بايد فهرست هایی داشته باشيم از نسخه هایی که از اين واقفان و يا فروشندگان همينک در کتابخانه هایی مانند آستان قدس موجود است. روشن است که تدوين چنين فهرست هایی و مطالعه و بررسی تک تک نسخه های هر کتابخانه مادر می تواند برای بازنويسی تاريخ فرهنگی و دينی ما به کار آيد. نمونه می دانيم که در آستان قدس رضوی بخش عظيمی از نسخه ها وقف ابن خاتون است. در مورد مجلس می دانيم که کتابخانه مجلس در بخش عظيمی از آن برآمده از کتابخانه هایی مانند کتابخانه خاندان طباطبایی (سيد محمد صادق) ، خاندان امام جمعه خویی، ميرزا طاهر تنکبانی، صدر الافاضل و بسياری ديگر است. در چهل پنجاه سال اخير بسياری از نسخه های شهر های مختلف به صورت های گوناگونی در اختيار کتابخانه های مرعشی و يا آستان قدس قرار گرفته. شناخت ما از اين کتابخانه های مادر و يا نسخه هایی که به صورت های مختلف به عنوان وقف و یا فروش به این کتابخانه ها تعلق گرفته بسيار مهم است؛ هم برای شناخت ريشه های مستقيم کتابخانه های امروز کشور و هم برای شناخت تبارشناسی کتابخانه ها در طول هزار سال گذشته. اينجاست که با تبارشناسی نسخه ها می توانيم به سنت های انتقال نسخه های خطی و پديده مهاجرت نسخه ها بپردازيم. بسياری از آنچه در کتابخانه های امروز کشور موجود است ريشه اش به کتابخانه های عالمان دوران صفوی در اصفهان و يا طهران عصر قاجار می رسد. برای شناخت تاريخ فرهنگی مان نخست بايد از اينجا آغاز کنيم. پيشنهاد من به دانشجويان برای انتخاب رساله های فوق ليسانس و دکتری اين است که به اين موارد بپردازند. حتی به کتابخانه های ايران نبايد بسنده کرد. من خود در کتابخانه های ترکيه نسخه های بسيار زيادی ديدم که ريشه آنها به کتابخانه هایی مانند خزانه غرويه، کتابخانه ربع رشيدی و يا کتابخانه رصد خانه مراغه می رسد. برای درک بهتری از تاريخ فرهنگ و علوم در ايران بايد به همه اين موارد پرداخت. می دانيم که تبريز برای قرن ها يکی از مهمترين مراکز حيات علوم عقلی و نقلی بوده. از مهمترين منابع برای شناخت سهم تبريز در اين زمينه گردآوری نسخه هایی خطی است که در طول قرن ها و به ويژه عصر مابعد مغول در تبريز نوشته، قرائت و تملک شده و اجازاتی برای آنها نوشته شده است. صدها نسخه در کتابخانه سليمانيه دارای اجازات و يا رقم هایی اند مرتبط با تبريز و مراغه و خوی و شهرهای آذربايجان. در کتابخانه ظاهريه در دمشق تعداد عظیم نسخه هایی که در اصفهان و ری و خراسان کتابت شده و يا مشتمل بر اطلاعاتی درباره انتقال نسخه ها از آن شهرهاست حیرت آور است. من حتی در يمن نسخه هایی ديده ام که در شهر ری کتابت شده.

ما هنوز در آغاز راهيم برای تدوين تبارشناسی جامعی از نسخه های خطی گستره تاریخی ايران فرهنگی.

انصافا از طرف دیگر باید اعتراف کرد که بعضی از نفائس نسخه های خطی کتابخانه مجلس و کتابخانه آیت الله مرعشی از بقایای کتابخانه بزرگ و نفیس نصیری است.. یادم هست جناب آقای سید محمود مرعشی حفظه الله برای بنده داستانی بس عجیب و خطر ناک را در چگونگی بازگرداندن نسخه های بحار الانوار مرحوم مجلسی به خط شریف ایشان از سوریه را نقل کردند که این نسخه ها توسط دختر ایشان به یک دلال نسخه های خطی در سوریه فروخته شده بود.. که با همت آقای مرعشی به کشور بازگشت.. و نسخه های بحاری که الان در فهرست این کتابخانه فهرست شده بیشترش از آن کتابخانه عظیمه بوده است. این هم از باب اذکروا موتاکم بالخیر تا لا اقل از معاویه بدتر نشیم

چرا دارندگان نسخه های خطی نسخه های خود را به کتابخانه های خطی عرضه نمی کنند: نکته مهمی که باید در باره خریداری نسخه های خطی توسط کتابخانه های ایران اشاره کرد این است که دارندگان نسخه های خطی اصلا رقبتی به فروش نسخه های خود به کتابخانه های داخلی ندارند. شاید دو دلیل مهم در این باره این باشد: 1ـ قیمت گذاری بسیار پایین نسخه ها توسط کارشناسان و قیمت گذاران نسخه های خطی این کتابخانه ها، گویا هر ده سال یکبار آنها سرکی به بازار داخلی ایران می کشند چه رسد به خارج از ایران.. نباید فراموش کنیم که فروشندگان نسخه های خطی دنبال سود بیشتر هستند و عاشق چشم و ابروی ما نیستند بلکه دنبال سود بیشتر هستند. بنابر این این دوستان باید در رابطه با قیمت گذاری بسیار آنلاین باشند و هر از چند گاهی قیمت های خود را نسبت به بازار ـ حد اقل داخلی ـ تعدیل کنند . 2 ـ که مهمترین بخش است عدم وجود بودجه برای خریداری نسخه های خطی؛ بنده مکرر افرادی که دارای نسخه های خطی هستند را به بعضی از کتابخانه های دولتی ارجاع دادم ولی آنها حتی حاضر به مشاهده این نسخه ها نشدند؛ چرا که پول ندارند. بنابراین چرا نسخه ها در دکانهای نسخه فروشی حوالی میدان انقلاب تهران به فروش نرسد و به دست دلالان آنجا نیفتد و چرا این نسخه ها به خارج از ایران منتقل نگردد. واقعا این امری است که باید مسؤلان امر که در حال سیاست گذاری کلی برای این نظام هستند را به آن مطلع کرد که البته بر آنها پوشیده هم نیست.

بحار الانوار علامه مجلسی با امضای تصحیح به خط ایشان در هامش. نسخه متعلق به یکی از همان مجموعه هاییست که از آنها سخن رفت. متأسفانه این اجازه آسیب دیده، و مجاز محمد شفیع بن محمد رفیع الاصفهانی از شاگردان برجسته مجلسی است. در این نسخه سه اجازه دیگر در سه جای نسخه به خط مجلسی برای او نوشته شده است.
من معتقدم نسخه های بحار الانوار که دارای اجازات و بلاغات به خط مجلسی است بهتر و کاملتر از نسخه هایی است که تماما به خط مجلسی است. از آنجا که او عادتا در میان تدریس این کتاب به شاگردانش با معضلات و مشکلاتی در آن روبرو می شد و در نسخه های شاگردان اصلاح می کرد ولی ظاهراً بعد از درس فراموش می کرد تا آنها را نیز در نسخهٔ خودش وارد نماید.
سالها قبل زمان زیادی را برای جمع آوری نسخه های خطی بحار به خط علامه مجلسی و یا با اجازه وتصحیح او صرف کردم. با بررسی، مداقه و مقایسهٔ نسخه ها به نتایج بسیار مهمی در رابطه با کیفیت تألیف بحار الانوار توسط مجلسی رسیدم، و اینکه آیا گروهی این کار انجام می شده یا توسط شخص ایشان به طور مستقیم؟
فی الجمله عرض کنم که معتقدم این کتاب به طور کامل حاصل فکری شخص اوست و کمک کاران او نیز نقش تایپیست در زمان ما را برای او ایفا می کردند. ادلهٔ این گفتار بماند برای زمان مناسب. از خداوند متعال استمداد یادداشت کردن آنها را دارم.
@majlesilib

با سلام
کتاب " مصحف ایران " از مرحوم سید محمد باقر نجفی شامل یک جلد قرآن کریم است که از انواع نسخ خطی قرآن های موجود در کتابخانه های ایران از قدیمی ترین نمونه های کوفی و نسخ ...تا خط نستعلیق عصر قاجار گردآوری شده است .شامل دو جلد است و یک جلد مقدمه و مشخصات نسخه ها و کتابخانه ها.

صفحاتی از قرآن در دو جلد و تزیینات هر نسخه نیز گردآوری شده و مجموعه ای نفیس و ارزشمند و آموزشی است که به حیث بررسی تحولات خط و صفحه آرایی و تزیینات و آرایه ها و تذهیب و حاشیه ها و ترجمه و نکات نسخه شناسی سودمند است .
این کتاب در تالار نفیس کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران موجود و برای اعضای آن قابل استفاده است .

سلام علیکم
وقتی نسخه خط مولف وجود دارد، اختلاف نسخه ها دیگر ثبت نمی شود، مگر چند مورد:
1. مولف، چندین بار کتابش را حک و اصلاح کرده، و نسخه ای که به خط مؤلف نیست از روی آخرین نسخه اصلاح شده مولف نوشته شده باشد، اما نسخه مولف مربوط به قبل از این حک و اصلاح هاست. مثل برخی از نسخه های کتاب وسایل الشیعة.
2. نسخه ای که به خط مؤلف نیست نزد مولف قرائت شده و مؤلف حک و اصلاحاتی در آن انجام داده است.
3. نسخه خط مولف ناقص باشد.

البته شاید بتوان وجوه دیگری هم اضافه کرد، ولی مهمترینش همان است که عرض کردم.

نسخه های منسوب به خط عبدالعلی بیرجندی (م۹۳۴)، دانشمند ستاره شناس و ریاضی دادن

در گذشته برخی عالمان و دانشمندان وقتی کتابی را تالیف می کردند، نام خودشان و تاریخ اتمام تالیف کتاب را در پایان آن یاد می کردند. به این عبارت پایانی که مولف نام و تاریخ تالیف را در آن می نوشت، رقم مولف یا انجام می گویند. معمولا کاتبان بعدی در هنگام اتمام استنساخ کتاب ها، انجام مولف را بعینه می نوشتند و سپس نام و تاریخ اتمام کتابت خودشان را در ذیل انجام مولف می نوشتند، که به این عبارت پایانی کاتب «رقم کاتب» یا «انجامه» می گویند. برخی اوقات کاتبان انجامه ای نمی نوشتند و نسخه با رقم مولف به پایان می رسید، و لذا در دوره های بعدی برخی از این نسخه ها به اشتباه به عنوان نسخه های خط مولف معرفی می شدند. البته اگر خط و ویژگی های نسخه متاخر از عصر مولف باشد، نسخه پژوهان به آسانی متوجه می شوند که آن نسخه به خط مولف نیست؛ اما اگر خط و ویژگی های نسخه با عصر مولف مطابقت داشته باشد کار تشخیص کمی مشکل است. اگر مولف در متن یا انجامه از برخی عبارات دعائی مانند «عفی عنه» یا تعابیر مشابه برای خودش استفاده کرده باشد این شاهدی است که آن نسخه می تواند به خط او باشد، ولی به این قرینه هم به تنهائی نمی توان استناد کرد چون برخی کاتبان عین عبارات متن اصل مولف را نقل و کتابت می کردند. نسخه پژوهان در این موارد از برخی شواهد و ویژگی های دیگر نسخه برای تشخیص و بررسی این مسئله استفاده می کنند، مانند آنکه نسخه های منسوب به خط مولف را با نمونه های خط قطعی الانتساب به او، مقایسه می کنند.

در یادداشت بالا گذشت که نسخه کتاب شرح زیج الغ بیگ موجود در کتابخانه پنسیلوانیا، نسخه ای ارزشمند است که به خط مولف دانسته شده است. یک نسخه ای دیگر از شرح زیج الغ بیگ به خط نستعلیق در کتابخانه نور عثمانیه به شماره 2939 موجود است که آن نیز به خط مولف دانسته شده است(سید محمدتقی حسینی، فهرست دستنویس های فارسی کتابخانه نورعثمانیه، ص 203).

در فهرستگان نسخه های ایران (فنخا) سه نسخه دیگر به خط عبدالعلی بیرجندی معرفی شده است.
1. شرح بیست باب تالیف عبدالعلی بیرجندی در کتابخانه آیت الله مرعشی به شماره 10611. به خط نسخ. این نسخه به کوشش آقای فرید قاسملو و یوسف بیگ باباپور توسط مجمع ذخائر اسلامی به صورت عکسی(سیاه و سفید) منتشر شده است. خط این نسخه و نسخه بعدی ظاهرا یکی است.
2. صنعة آلات الرصد، کتابت ربیع الاول ۸۹۵ق در کتابخانه آیت الله مرعشی به شماره 10612. به خط نسخ. این نسخه نیز توسط آقای قاسملو و بیگ باباپور به صورت عکسی منتشر شده است.
3. مفتاح الحساب، کاتب عبدالعلی بیرجندی در هفدهم ذی الحجه ۸۸۹ق. کتابخانه مدرسه سپهسالار به شماره522. به خط نسخ {با تشکر از فاضل ارجمند آقای حسن قاسمی که تصویر انجام این نسخه را در اختیارم قرار داد).
همچنین نسخه ای از شرح زیج الغ بیگ در مجموعه همائی در کتابخانه ملی موجود است که مرحوم همائی در ابتدا آن نوشته حواشی آن به خط عبدالعلی بیرجندی است. همچنین در کتابخانه گنجینه خطوط (ج2، ص 504) برگ انجامه نسخه ای از (ظاهرا) ابعام و اجرام تالیف عبدالعلی بیرجندی را گذاشته و آن را خط مولف دانسته است.

ضرورت دارد خطوط نسخه های بالا با هم مقایسه گردد. نگارنده در مقایسه و تشخیص تطابق یا عدم تطابق خطوط مهارت و آشنایی ندارم. تشخیص اینکه آیا همگی این نسخه ها به خط بیرجندی است یا خیر، را به نسخه شناسان و اهل خبره واگذار می کنم. جا دارد پژوهشگری نسخه پژوه این مسئله را موضوع یک پژوهش و مقاله قرار دهد.

در ادامه نمونه تصاویر نسخه ها برای مقایسه می آید

@libmazaheb

خط شجری به عنوان قسمتی از علوم غریبه خطی رمزی است که در گذشته برای انتقال مخفیانه بعضی نوشته ها استفاده میشد و در حاشیه یا صفحه آخر برخی نسخه های خطی کتابخانه ملی ایران مطالبی با این خط وجود دارد.این خط براساس حروف ابجد است و به دلیل شباهتش به درخت به خط شجری نامگذاری شده.خط عمودی و خطوط مایل شاخه گونه در طرفین نشانه حروف آن است.