مجلّه سفینه تبریز

با یاد و نام خدا

شعر معروف سوتک از دکتر شریعتی نیست!

یادداشت شماره هفدهم/ محمّد طاهری خسروشاهی

نمی دانم پس از مرگم چه خواهد شد
نمی‌خواهم بدانم کوزه‌گر از خاک اندامم
چه خواهد ساخت
ولی بسیار مشتاقم
که از خاک گلویم سوتکی سازد
گلویم سوتکی باشد
به دست کودکی گستاخ و بازیگوش
و او یکریز و پی در پی
دم گرم و چموشش را
بیفشارد در آن بی هیچ فریادی
و خواب خفتگان خفته را آشفته‌تر سازد
بدین‌سان بشکند در من
سکوت مرگبارم را!

این شعر معروف که به واسطه چاپ در پشت جلد یکی از آثار مرحوم دکتر علی شریعتی به نام این متفکر مسلمان ثبت شده است، بر اساس شواهد و قراینی که در این یادداشت به آن می پردازم، از ایشان نیست و متعلق به یک شاعر انقلابی و مبارز از خطه ارسباران آذربایجان است که متاسفانه در حجاب گمنامی به سر می برد.
ماجرا به حدود تقریبا پانزده سال پیش باز می گردد.
روزی از ایام خوش مجالست و همنشینی با استاد فقید مرحوم یحیی شیدا (رحمه الله علیه)که در احیای میراث مکتوب آذربایجان زحمات بسیاری کشیده است، در روزنامه مهدآزادی،ایشان یادداشت کوتاهی به اینجانب(طاهری خسروشاهی) دادند که متضمن این نکته تاریخی بود که شعر (سوتک)که به نام مرحوم دکتر علی شریعتی ثبت و معروف شده از ایشان نیست و متعلق به یکی از سخنوران و شاعران منطقه ارسباران در آذربایجان است.
ایشان آن زمان اسم شاعر را ذکر فرمودند منتها در بوته گرفتاری ایام فراموش شده بود که امروز همزمان با چهلمین سالروز درگذشت معلم شهید دکتر علی شریعتی، بر حسب اتفاق به یادداشت مرحوم استاد شیدا و منظومه ای که شعر مذکور در آن منتشر شده، دسترسی یافتم.
اینک با نثار درود به روان دکتر شریعتی و آرزوی علو درجات سواران رفته از کاروان محققان آذربایجان به ویژه مرحوم استاد یحیی شیدا، شاعر سوتک را معرفی می کنم.
رحمه الله علی معشر الماضین.
مرحوم سیدمرتضی موسوی از شاعران انقلابی و گمنام آذربایجان در چهارم آذر ماه سال 1321 خورشیدی در روستای رشت آباد قدیم از توابع شهرستان اهر در آذربایجان شرقی در خانه آقاسید قاسم موسوی اهری به دنیا آمد.
وی پس از اخذ تحصیلات ابتدایی در روستای رشت آباد و شهر اهر، برای ادامه تحصیل در دانشسرای تربیت معلم تبریز ثبت نام می کند و به کسوت معلمی در می آید.
نخستین تجربه های شعری موسوی در نشریاتی چون کیهان، مجله جوانان و ...چاپ می شود. بن مایه اصلی سروده های موسوی دارای رنگ و بوی سیاسی و علیه رژیم پهلوی بود و بر همین اساس این آثار به مذاق اهل حکومت خوش نمی آید و بارها توسط ساواک آذربایجان دستگیر می شود.
او پس از آزادی و دستگیری های مجدد، به زندگانی مخفی روی می آورد و سرانجام در شانزدهم تیر ماه 1354 مرگ خود خواسته ای را برای خود رقم می زند.
نزدیک به ده سال پس از درگذشت سیدمرتضی موسوی، مجموعه شعر او توسط محمدحسن وثوقی گردآوری می شود و در بهار 1365 با مقدمه ای از مرحوم استاد یحیی شیدا در تبریز چاپ و منتشر می شود. عنوان نخستین شعر این مجموعه،(سوتک)بود، به همین دلیل گردآورنده کتاب، همین نام را برای مجموعه شعر شاعر بر می گزیند.
علی رغم انتشار مجموعه شعر موسوی، با توجه به درج این شعر در پشت جلد یکی از آثار مرحوم دکتر علی شریعتی، این شعر به نام ایشان ثبت و معروف می شود.
با بزرگداشت یاد و نام مرحوم دکتر علی شریعتی و مرحوم سید مرتضی موسوی اهری، روی جلد کتاب سوتک تقدیم خوانندگان محترم مجله فرهنگی و هنری سفینه تبریز می شود.
@safinehyetabriz

یادداشت هایی درباره

نظامی گنجه ای

در شماره دوم مجله سفینه تبریز

@safinehyetabriz

یادداشت هایی درباره

مهستی گنجه ای؛ رباعی سرای بزرگ آذربایجان

در شماره دوم مجله سفینه تبریز

* به زودی در کتابفروشی های معتبر سراسر کشور

@safinehyetabriz

تأثیرپذیری نظامي گنجه ای از متون اسلامی، داستانهای ایرانی و فرهنگ آذربایجانی


یادداشتی از:
محمّد طاهری خسروشاهی

من معتقدم اُنس ويژه نظامی با متون درجه اوّل فرهنگ اسلامی و تمدّن ايراني و آذربایجانی، در ترغيب و تشویق او به تخليد داستان‌هاي عاشقانه ملّی بي‌تأثير نبوده است؛ البته در اين ميان برخي تفاوت‌ها به ویژه در نوعِ روايت، در داستان‌های نظامی و سروده های فردوسی دیده می شود؛ همچون اختلافی که مثلا در طرح داستانِ اسكندر در شاهنامه فردوسی توسی و اسکندرنامه نظامی گنجه ای می بینیم.
به گمان من، این اختلافات، افزون بر گونه گونی روایات در منابعی که شاعر به آنها مراجعه کرده است، حاكي از استقلال راي شاعر در برداشتِ ويژه‌ از تاريخ ايران است. باری آنچه پيداست، حاکی از علاقه‌ ويژه‌ نظامی گنجه ای از دوران كودكي به فرهنگ و ادبيات برجسته‌ اسلام، ايران و به ویژه فرهنگ آذربایجان است.
آنچه من از مطالعه در منظومه های نظامی برداشت می کنم، این است که ظاهرا وي از همان دوران کودکی و شروع یادگیری علم، در كنار آموختن متون ديني و اسلامي، از مطالعه‌ آثار درخشان ملّي و متون تأثيرگذاري چون كليله و دمنه، سياست‌نامه، ويس و رامين و حديقه‌ سنايي غافل نبوده و لحظات بسياري از نوجواني و جوانی خود را در انس با اين آثار گذرانيده است. من در حاشیه نسخه کتابخانه خود از خمسه، شواهدی از تأثیرپذیری نظامی گنجه ای از این آثار را که نام بردم، یادداشت کرده ام که ان شا الله روزی منتشر می شود.
در میان متونی که نظامی از آنها تأثیر پذیرفته است، شاهنامه فردوسی جایگاه مهمی دارد. نظامي تقریبا در همه آثار خود به فردوسي و شاهنامه توجّه دارد. حتی آخرين اثرش يعني اسكندرنامه را در همان بحر متقارب (وزن شاهنامه) سروده است. در این بخش از یادداشت خود،به عنوان نمونه به بيان شواهدی در خصوص ردپاي شاهنامه در آثار نظامي مي‌پردازم و ان شا الله در یادداشت های بعدی، اگر عمری باشد، به بررسی متون دیگر خواهیم پرداخت.


مخزن‌الاسرار:
در اين منظومه حكايت‌هايي متعدّد از داستانهای جمشيد (در نكوهش دورويي)، فريدون (در فضيلت آدمي)، و نوشيروان (در باب عدل)وجود دارد كه نشان توجّه نظامي به تاريخ و نيز اسطوره‌هاي پيش از اسلام ايران است.

خسرو و شيرين:
نظامي در بخش «سابقه نظم كتاب» به داستان محمود و فردوسي اشاره مي‌كند و مي‌گويد شاه به من گفت: اگر مانند محمود با تو سازگاري نكنيم و مزدت را ندهيم، تو هم مي‌تواني مانند فردوسي، دستمزد ما را براي خريد فُقاعي [= آبجوفروش] بدهي!

چنين فرمود شاهنشاه عالم
كه عشقي نو برآر از راه عالم
گرت خواهيم كردن حق‌شناسي
نخواهي كردن آخر ناسپاسي
وگر با تو دم ناساز گيريم
چو فردوسي ز مزدت بازگيريم
تواني مُهر يخ بر زر نهادن
فُقاعي را تواني سر گشادن
(خسرو و شيرين/ 13)

ليلي و مجنون:
نظامي در ديباچه اين منظومه آرزو مي‌كند كه پسرش بدان حد از رشد و هوشياري برسد كه سعادت بيابد و شاهنامه‌خواني كند:

دارم به خدا اميدواري
كز غايت ذهن و هوشياري
آنجات رساند از عنايت
كآماده شوي به هر كفايت
هم «نامه خسروان» بخواني
هم گفته بخردان بداني
(ليلي و مجنون/ 39)

هفت پيكر:
در بخش «سبب نظم كتاب» كه مربوط به داستان بهرام گور ساساني است، نظامي دوباره به داستان محمود و فردوسي اشاره مي‌كند و خود را به جاي فردوسي مي‌گذارد:

در سخا و سخن چه مي‌پيچم
كارِ بر طالع است و من هيچم
نسبت عقربي است با قوسي
بُخل محمود و بذل فردوسي
(هفت پيكر/ 19)

اسكندرنامه:
نظامي در آغاز بخش اقبال‌نامه، در داستان سبب سرودن كتاب مي‌گويد: خضر پيامبر را ديدم كه به من گفت: شنيده‌ام مي‌خواهي داستان خسروان را بگويي. داناي پيشينه، كه منظور فردوسي توسي است، دُر اين كار را سفته است. تو نبايد حرف‌هاي او را تكرار كني كه يك دُر شايسته نيست دو سوراخ داشته باشد.

شنيدم كه در نامه خسروان
سخن راند خواهي چو آب روان
مگوي آنچه داناي پيشينه گفت
كه در دُر نشايد دو سوراخ سفت
(شرف‌نامه/ 51)

نظامي در خردنامه ـ بخش دوم اسكندرنامه ـ كه آخرين بخش كتاب اوست، دوباره به داستان فردوسي اشاره مي‌كند و اين بار آشكارا خود را وارث فردوسي مي‌داند. در «خطاب زمين‌بوس» مي‌گويد: تو در سخا و بخشش وارث محمود غزنوي هستي و من در سخن، وارث فردوسي‌ام. محمود مديون و وامدار فردوسي بود. اميدوارم كه تو ـ كه وارث محمودي ـ وام او را به من ـ كه وارث فردوسي‌ام ـ بدهي.

ز كاس نظامي يكي طاس مي
خوري هم به آيين كاووس كي
ستاني بدان طاس طوسي نواز
حق شاهنامه ز محمود باز
دو وارث شمار از دو كان كهن
تو را در سخا و مرا در سخن
به وامي كه ناداده باشد نخست
حق وارث از وارث آيد درست
(اقبال‌نامه/ 35)
درباره تأثیرپذیری نظامی از متون اسلامی، ایرانی و آذربایجانی، گفتنی ها و نوشتنی هایی است که ان شا الله در جای خود خواهیم گفت. بعونه تعالی

@nezamipazhohi

سخنی کوتاه به مناسبت 21 اسفند ماه؛ روز بزرگداشت نظامی...


یادداشتی از:
محمّد طاهری خسروشاهی


نظامی در آن سوی آب...

*خرداد ماه سال 1383 كه به اتّفاق تني چند از دوستان روزنامه‌نگار تبريزي بر سر مزار نظامي در گنجه بودم، فرد راهنمايي كه در آنجا حضور داشت، مي‌گفت: «نظامي همه اشعار خود را به زبان تركي سروده و بعدها دولتِ ايران دستور ترجمة آن اشعار را به زبان فارسي صادر كرده است». البته اين راهنماي محترم، درباره استاد شهريار نيز تقريباً همين نظر را داشت. می گفت شهریار شعری به زبان فارسی ندارد و دیوان فارسی او، ترجمه دولت ایران است!!
اين را گفتم كه بدانيد در «آن سوي آب»، چه خبر است...

نظامی در این سوی آب...

*در ايّام تحصيل در دانشگاه، استادي داشتيم كه مجبور شده بود به ما درس نظامي گنجه ای بگويد! ايشان كه خيلي سعي مي‌كرد خود را يك انسان مذهبي نشان دهد، از خواندن بخش مهمي از سروده‌هاي نظامي در كلاس، صرف‌نظر مي‌كرد و استدلالش هم اين بود كه چون اين ابيات با شعائر ديني ما همخواني ندارد، لذا مناسبِ كلاس درس و جمع های دختری – پسری نيست!!
اين نكته را هم گفتم كه بدانيد برخي در «اين سوي آب» دربارة نظامي چه فكر مي‌كنند...

ذهن و زبان خلوت نشین گنجه...

* به گمان ما، آزادگي، غرور، بي‌اعتنايي به دنيا، وطن‌دوستي و اعتقاد شديد به آموزه‌هاي ديني، ساختار اصلی ذهن و زبان نظامی را تشكيل مي‌دهند. عفّت كلام او در ميان شاعران بي‌نظير است. مناجات‌ها و نيايش‌هاي پرسوز و گداز او و دست نيازي كه به درگاه قاضي‌الحاجات برمي‌دارد، از شكوهمندترين ترانه‌هاي شعر فارسي است. خلوت‌‌هاي شبانة او در كنج شهربندي‌اش در ولايت گنجه، مجال اُنس اين سخن‌گستر بزرگ را با كلام خدا و ائمه اطهار به او بخشيده و سروده‌هايش را محلّي براي بازتاب اين مضامين بلند قرار داده است. احساس پاك ميهن‌دوستي و علاقه فراوان شاعر به ايران و آذربایجان، از سروده‌هايش پيداست. وي از دوران كودكي با بهره‌مندي از متون درجه اوّل فرهنگ ايرانی؛ همچون شاهنامه، كليله و دمنه، سياستنامه و... زيربناي ذهن و زبانش را رنگي ملّی و مردمی ‌بخشيده و غرق در لذتی معنوي شده است...

و حرفهای او با کبک دری...

* اينك كه نظامي در آغوشِ خاكِ پاکِ گنجه آرميده است، مقبرة او ـ اگرچه در ميان قارقار كلاغان ـ زيارتگه صاحبدلان و دوستداران شعر فارسي و فرهنگ اسلامی و ايراني است. هم‌اكنون در هواي گرگ و ميش سحرگاهان گنجه، پژواك صداي پرخروش او كه با لحنی عبرت‌آموز، خطاب به آن كبك دري، سرانجامِ روزگار ستمكاران و هويت‌سازان را يادآور مي‌شود، به گوش مي‌آيد که می گوید:


به ياد آور اي تازه كبك دري
كه چون بر سر خاك من بگذري

گيا بيني از خاكم انگيخته
سرين سوده پايين فرو ريخته

همه خاك فرش مرا بُرده باد
نكرده ز من هيچ هم عهد ياد

نهي دست بر شوشة خاك من
به ياد آري از گوهر پاك من

فشاني تو بر من سرشکي ز دور
فشانم من از آسمان بر تو نور

دعاي تو بر هرچه دارد شتاب
من آمين كنم تا شود مستجاب

درودم رساني رسانم درود
بيايي بيايم ز گنبد فرود

مرا زنده پندار چون خويشتن
من آيم به جان گر تو آيي به تن

مدان خالي از همنشيني مرا
كه بينم تو را گر ببيني مرا

لب از خفته‌اي چند خامُش مكن
فروخفتگان را فرامُش مكن


@nezamipazhohi

یادداشتی از این بنده خدا درباره تاریخ احتمالی تولد حکیم نظامی گنجه ای در کانال مرکز نظامی پژوهی آذربایجان👇👇👇

یادداشتی درباره همسران نظامی گنجه ای و شواهدی از ازدواج های او

یادداشتی از:

محمّد طاهری خسروشاهی
سردبیر مجلّه سفینه تبریز

یکی از مسائل مرتبط با سوانح عمر نظامی ، بحث ازدواج های اوست.
آنچه از مطالعه منابع تاریخی و سروده های شاعر به دست می آید، نظامی سه بار ازدواج کرده که البته مطالب تذکره ها، عمدتاً پيرامون همسر اوّل اوست كه گويا تا پايان عمر و علی رغم دو ازدواج دیگر، شاعر دل در گرو محبت او داشته است.
برخي از محققان ، اين هديه را، تحفه‌اي از ملك فخرالدين بهرامشاه از امراي آل منگوجك دانسته‌اند كه در ازاي دريافت نسخه‌اي از مخزن‌الاسرار به شاعر بخشيده است. از جمله زنده یاد وحید دستگردی، نام حاکم دربند را که شاعر، مخزن الاسرار را به نام او سروده، بهرامشاه؛ حکمران ارزنجان قید کرده است. نگارنده شواهدی از ابیات خمسه و ابیاتی از قصاید خاقانی را تدوین نموده که نشان می دهد حاکم دربند که خاقانی هم چند قصیده در مدح او پرداخته، " سیف الدین مظفّر بن محمّد" است و نظر مرحوم وحید راه به خطا دارد.
در این یادداشت مطالبی به اختصار در این خصوص بیان می شود.
متن کامل یادداشت به زودی در مجلّه سفینه تبریز:
@safinehyetabriz

یادداشتی درباره همسر / همسران نظامی گنجه ای و شواهدی از ازدواج های او

یادداشتی از:

محمّد طاهری خسروشاهی
سردبیر مجلّه سفینه تبریز

از مطالعه خمسه نظامی گنجه ای، به ویژه منظومه خسرو و شیرین، اطلاعات زیادی درباره سوانح عمر، جزئیات حیات و گوشه هایی از زندگی شخصی این سخنور سده ششم هجری به دست می آید.
یکی از مسائل مرتبط با تاریخ زندگی نظامی، که مطالب پراکنده ای در خصوص آن، در کتاب های تذکره و تاریخ ادبیات و مقدمه شروح خمسه نوشته شده، بحث ازدواج / های شاعر است.
آنچه از مطالعه منابع تاریخی و سروده های خود شاعر به ویژه خسرو و شیرین به دست می آید، نظامی سه بار ازدواج کرده است. البته آنچه در زمينه ازدواج نظامي بايد گفت، عمدتاً پيرامون همسر اوّل اوست كه گويا تا پايان عمر و علی رغم دو ازدواج دیگر شاعر، دل در گرو مهر و محبت او داشته است.
چنانچه معروف است نخستين ازدواج نظامي با زني «آفاق» نام صورت گرفته كه از زنان و کنیزان زيباروي تركان قبچاق بوده است.
ماجراي آشنايي نظامي با اين «همايون پيكر نغز و خردمند» نيز چنين است كه شاه اخستان؛ فرمانرواي شروان و داراي دربند كه با شاعر حكيم گنجه مراوده قلمي داشت، «يك بار كنيزك زيبايي آفاق نام از تركان قبچاق را به شاعر هديه كرد» (زرين‌كوب).
نكته مهم اين است كه برخي از محققان معاصر، اين هديه را، تحفه‌اي از ملك فخرالدين بهرامشاه از امراي آل منگوجك دانسته‌اند كه در ازاي دريافت نسخه‌اي از مخزن‌الاسرار به شاعر بخشيده است. نگارنده به اسنادی از لابلای ابیات خمسه و شواهدی از قصاید خاقانی دست یافته که نشان می دهد گویا مرحوم وحید دستگردی(رحمه الله علیه) به اشتباه، نام حاکم دربند را که شاعر، مخزن الاسرار را به نام او سروده، بهرامشاه؛ حکمران ارزنجان قید کرده است؛ این در حالی است که به زعم بنده و بر اساس آن شواهد، حاکم دربند که خاقانی هم چند قصیده در مدح او پرداخته، " سیف الدین مظفّر بن محمّد" باید باشد.
ظاهراً اين سخن، نخستين بار از سوي مرحوم وحيد دستگردي مطرح شده است. منتها چنانچه عرض کردم گویا اين سخن كه در اغلب يادداشت‌هاي مربوط به نظامي پژوهی و در متابعت از نوشته‌ مرحوم وحيد درج شده، با واقعيت تاريخي مطابقت ندارد. فعلا به اجمال، اشاره ای مختصر می کنم. ما ان شا الله در جای خود، یادداشتی به تفصیل در این باره خواهیم نوشت.
می گویم:
چنانچه بهرامشاه در قبالِ دريافت مخزن‌الاسرار اين هديه را به شاعر جوان و حدوداً سي و چند ساله‌ گنجه بخشيده بود، مي‌بايست اشاره‌اي به آفاق در متن مخزن‌الاسرار نيامده باشد. اين در حالي است كه گمان مي‌رود منظور شاعر در مقدمه مخزن‌الاسرار از «تُرك قصب‌پوش»، همين زن ترك قبچاقي يعني آفاق باشد.مگر اینکه بگوییم نظامی پیش از آفاق، دل در گرو مهر ترکی دیگر داشت!
( تنگ دل از خنده ترکان شکر / سرمه بر از چشم غزالان نظر/ ترک قصب پوش من آنجا چو ماه/ کرده دلم را چو قصب رخنه گاه).
از اين گذشته نظامي در منظومة خسرو و شيرين و آنجا كه در قصّه غم‌انگيز مرگ شيرين به ياد آفاق مي‌افتد، او را يادگاري از «داراي دربند» مي‌داند كه در متون تاريخي لقب «شاه اخستان و فرمانرواي شروان» فقط براي او آمده است؛ در حالي كه فخر‌الدين بهرامشاه، پادشاه ارزنجان روم بود.
البته ذکر این نکته لازم است که ظاهراً نخستين بار زنده یاد «برتَلس» در کتاب نظامی(1936)متوجّه اين ناهمخواني شده و نوشته است: «شناخته نيست كه بهرام شاه در برابر پيشكشي مخزن‌الاسرار چه هديه‌اي به نظامي مي‌دهد، ولي فرمانرواي ديگري ـ فرمانرواي دربند ـ در برابر استعداد شاعر، به حيرت مي‌افتد و براي او يك كنيزك جوان به نام آفاق هديه مي‌كند».
بر همین اساس است که بر خلاف نظر مرحوم وحیددستگردی، به نظر نگارنده چنين مي‌رسد كه نظامي پيش از سرودن مخزن‌الاسرار، بایستی با آفاق ازدواج كرده باشد. بحث در این موضوع را فعلا ادامه نمی دهم.
باری افسوس که زندگی نظامی با آفاق دیری نپایید و به هنگام سرایش خسرو وشیرین، نظامی را تنها گذاشت.( در وصف شیرین: سبکرو چون بت قبچاق من بود / گمان افتاد خود کآفاق من بود).
اگر چه نظامی گنجه ای به قول امروزیان، طرفدار تک همسری بود؛(یکی جفتِ همتا تو را بس بود / که بسیار کس، مردِ بی کس بود / از آن مختلف رأی شد روزگار / که دارد پدر هفت و مادر چهار... به چندین کنیزان وحشی نهاد / مده خرمن عمر خود را به باد)؛ با این حال، از مثنوي اقبال‌نامه چنين مي‌آيد كه شاعر پس از مرگ آفاق، دو ازدواج ديگر نيز داشته است كه البته اين دو بار نيز با مرگ هر دو همسر، خاطره‌ تلخ جدايي از آفاق، براي او زنده شده است. (بقیه در فرسته بعدی)👇👇👇

@safinehyetabriz

خاطره منتشر نشده استاد رحیم رئیس نیا از غفّار کندلی

نخستین بار که به زادگاهش برگشت، هنگام برگزاری کنگره بزرگداشت نظامی گنجه ای در دانشگاه تبریز در تیرماه 1370 بود.
دیدار من با او در این کنگره، دیداری بود که به دنبال چهل و چهار سال دوری و حسرت دست می داد؛ حسرتی که به همپایی عشق، تحمّل پذیر شده بود.
وقتی به تقاضایش برای دیدار دانشمندی فرزانه، که سابقه ارتباط علمی شان، دستکم از سال 1346 و چاپ نخستین مقاله اش درباره خاقانی در شمارة 83 نشریه دانشکده ادبیات تبریز آغاز گردیده بود، رفتیم، در پاسخ پرسش پوشیده استاد، که گویا از شکستگی ایشان یکّه خورده بودند، داستان زندگی خود را، که در واقع آمیزه ای بود از درد و حسرت، باز گفت و سخنش را با این جمله به پایان آورد: «اوناگؤره دیرکی بئله آرخلامیشام»: از آن روست که چنین لاغر شده ام...

t.me/Safinehyetabriz

یادداشتی درباره همسران نظامی گنجه ای و شواهدی از ازدواج های او

یادداشتی از:

محمّد طاهری خسروشاهی
سردبیر مجلّه سفینه تبریز

یکی از مسائل مرتبط با سوانح عمر نظامی ، بحث ازدواج های اوست.
آنچه از مطالعه منابع تاریخی و سروده های شاعر به دست می آید، نظامی سه بار ازدواج کرده که البته مطالب تذکره ها، عمدتاً پيرامون همسر اوّل اوست كه گويا تا پايان عمر و علی رغم دو ازدواج دیگر، شاعر دل در گرو محبت او داشته است.
برخي از محققان ، اين هديه را، تحفه‌اي از ملك فخرالدين بهرامشاه از امراي آل منگوجك دانسته‌اند كه در ازاي دريافت نسخه‌اي از مخزن‌الاسرار به شاعر بخشيده است. از جمله زنده یاد وحید دستگردی، نام حاکم دربند را که شاعر، مخزن الاسرار را به نام او سروده، بهرامشاه؛ حکمران ارزنجان قید کرده است. نگارنده شواهدی از ابیات خمسه و ابیاتی از قصاید خاقانی را تدوین نموده که نشان می دهد حاکم دربند که خاقانی هم چند قصیده در مدح او پرداخته، " سیف الدین مظفّر بن محمّد" است و نظر مرحوم وحید راه به خطا دارد.
در این یادداشت مطالبی به اختصار در این خصوص بیان می شود.
متن کامل یادداشت به زودی در مجلّه سفینه تبریز:
@safinehyetabriz

[Forwarded from مجلّه سفینه تبریز]
یادداشتی درباره همسر / همسران نظامی گنجه ای و شواهدی از ازدواج های او

یادداشتی از:

محمّد طاهری خسروشاهی
سردبیر مجلّه سفینه تبریز

از مطالعه خمسه نظامی گنجه ای، به ویژه منظومه خسرو و شیرین، اطلاعات زیادی درباره سوانح عمر، جزئیات حیات و گوشه هایی از زندگی شخصی این سخنور سده ششم هجری به دست می آید.
یکی از مسائل مرتبط با تاریخ زندگی نظامی، که مطالب پراکنده ای در خصوص آن، در کتاب های تذکره و تاریخ ادبیات و مقدمه شروح خمسه نوشته شده، بحث ازدواج / های شاعر است.
آنچه از مطالعه منابع تاریخی و سروده های خود شاعر به ویژه خسرو و شیرین به دست می آید، نظامی سه بار ازدواج کرده است. البته آنچه در زمينه ازدواج نظامي بايد گفت، عمدتاً پيرامون همسر اوّل اوست كه گويا تا پايان عمر و علی رغم دو ازدواج دیگر شاعر، دل در گرو مهر و محبت او داشته است.
چنانچه معروف است نخستين ازدواج نظامي با زني «آفاق» نام صورت گرفته كه از زنان و کنیزان زيباروي تركان قبچاق بوده است.
ماجراي آشنايي نظامي با اين «همايون پيكر نغز و خردمند» نيز چنين است كه شاه اخستان؛ فرمانرواي شروان و داراي دربند كه با شاعر حكيم گنجه مراوده قلمي داشت، «يك بار كنيزك زيبايي آفاق نام از تركان قبچاق را به شاعر هديه كرد» (زرين‌كوب).
نكته مهم اين است كه برخي از محققان معاصر، اين هديه را، تحفه‌اي از ملك فخرالدين بهرامشاه از امراي آل منگوجك دانسته‌اند كه در ازاي دريافت نسخه‌اي از مخزن‌الاسرار به شاعر بخشيده است. نگارنده به اسنادی از لابلای ابیات خمسه و شواهدی از قصاید خاقانی دست یافته که نشان می دهد گویا مرحوم وحید دستگردی(رحمه الله علیه) به اشتباه، نام حاکم دربند را که شاعر، مخزن الاسرار را به نام او سروده، بهرامشاه؛ حکمران ارزنجان قید کرده است؛ این در حالی است که به زعم بنده و بر اساس آن شواهد، حاکم دربند که خاقانی هم چند قصیده در مدح او پرداخته، " سیف الدین مظفّر بن محمّد" باید باشد.
ظاهراً اين سخن، نخستين بار از سوي مرحوم وحيد دستگردي مطرح شده است. منتها چنانچه عرض کردم گویا اين سخن كه در اغلب يادداشت‌هاي مربوط به نظامي پژوهی و در متابعت از نوشته‌ مرحوم وحيد درج شده، با واقعيت تاريخي مطابقت ندارد. فعلا به اجمال، اشاره ای مختصر می کنم. ما ان شا الله در جای خود، یادداشتی به تفصیل در این باره خواهیم نوشت.
می گویم:
چنانچه بهرامشاه در قبالِ دريافت مخزن‌الاسرار اين هديه را به شاعر جوان و حدوداً سي و چند ساله‌ گنجه بخشيده بود، مي‌بايست اشاره‌اي به آفاق در متن مخزن‌الاسرار نيامده باشد. اين در حالي است كه گمان مي‌رود منظور شاعر در مقدمه مخزن‌الاسرار از «تُرك قصب‌پوش»، همين زن ترك قبچاقي يعني آفاق باشد.مگر اینکه بگوییم نظامی پیش از آفاق، دل در گرو مهر ترکی دیگر داشت!
( تنگ دل از خنده ترکان شکر / سرمه بر از چشم غزالان نظر/ ترک قصب پوش من آنجا چو ماه/ کرده دلم را چو قصب رخنه گاه).
از اين گذشته نظامي در منظومة خسرو و شيرين و آنجا كه در قصّه غم‌انگيز مرگ شيرين به ياد آفاق مي‌افتد، او را يادگاري از «داراي دربند» مي‌داند كه در متون تاريخي لقب «شاه اخستان و فرمانرواي شروان» فقط براي او آمده است؛ در حالي كه فخر‌الدين بهرامشاه، پادشاه ارزنجان روم بود.
البته ذکر این نکته لازم است که ظاهراً نخستين بار زنده یاد «برتَلس» در کتاب نظامی(1936)متوجّه اين ناهمخواني شده و نوشته است: «شناخته نيست كه بهرام شاه در برابر پيشكشي مخزن‌الاسرار چه هديه‌اي به نظامي مي‌دهد، ولي فرمانرواي ديگري ـ فرمانرواي دربند ـ در برابر استعداد شاعر، به حيرت مي‌افتد و براي او يك كنيزك جوان به نام آفاق هديه مي‌كند».
بر همین اساس است که بر خلاف نظر مرحوم وحیددستگردی، به نظر نگارنده چنين مي‌رسد كه نظامي پيش از سرودن مخزن‌الاسرار، بایستی با آفاق ازدواج كرده باشد. بحث در این موضوع را فعلا ادامه نمی دهم.
باری افسوس که زندگی نظامی با آفاق دیری نپایید و به هنگام سرایش خسرو وشیرین، نظامی را تنها گذاشت.( در وصف شیرین: سبکرو چون بت قبچاق من بود / گمان افتاد خود کآفاق من بود).
اگر چه نظامی گنجه ای به قول امروزیان، طرفدار تک همسری بود؛(یکی جفتِ همتا تو را بس بود / که بسیار کس، مردِ بی کس بود / از آن مختلف رأی شد روزگار / که دارد پدر هفت و مادر چهار... به چندین کنیزان وحشی نهاد / مده خرمن عمر خود را به باد)؛ با این حال، از مثنوي اقبال‌نامه چنين مي‌آيد كه شاعر پس از مرگ آفاق، دو ازدواج ديگر نيز داشته است كه البته اين دو بار نيز با مرگ هر دو همسر، خاطره‌ تلخ جدايي از آفاق، براي او زنده شده است. (بقیه در فرسته بعدی)👇👇👇

@safinehyetabriz

از مطالب ناگفته درباره مرحوم لویی ماسینیون، تحقیقات ارزشمند او درباره زندگی حضرت فاطمه زهرا سلام الله علیها است.
گزارشی از کارنامه ماسینیون در این حوزه و خاطره ای ناگفته درباره او از زبان مرحوم دکتر منوچهر مرتضوی را در یادداشت سردبیر سفینه تبریز بخوانید:

👇👇👇

@safinehyetabriz

با یاد و نام خدا

شعر معروف سوتک از دکتر شریعتی نیست!

یادداشتی از:
محمّد طاهری خسروشاهی

نمی دانم پس از مرگم چه خواهد شد
نمی‌خواهم بدانم کوزه‌گر از خاک اندامم
چه خواهد ساخت
ولی بسیار مشتاقم
که از خاک گلویم سوتکی سازد
گلویم سوتکی باشد
به دست کودکی گستاخ و بازیگوش
و او یکریز و پی در پی
دم گرم و چموشش را
بیفشارد در آن بی هیچ فریادی
و خواب خفتگان خفته را آشفته‌تر سازد
بدین‌سان بشکند در من
سکوت مرگبارم را!

این شعر معروف که به واسطه چاپ در پشت جلد یکی از آثار مرحوم دکتر علی شریعتی به نام این متفکر مسلمان ثبت شده، بر اساس شواهد و قراینی که در این یادداشت به آن می پردازم، از ایشان نیست و متعلق به یک شاعر انقلابی و مبارز از خطه ارسباران آذربایجان است که متاسفانه در حجاب گمنامی به سر می برد.
ماجرا تقریبا به حدود بیست سال پیش باز می گردد.
روزی از ایام خوش مجالست و همنشینی با استاد فقید مرحوم یحیی شیدا (رحمه الله علیه)که در احیای میراث مکتوب آذربایجان زحمات بسیاری کشیده است، در روزنامه مهدآزادی، ایشان یادداشت کوتاهی به اینجانب(طاهری خسروشاهی) دادند که متضمن این نکته تاریخی بود که شعر (سوتک)که به نام مرحوم دکتر علی شریعتی ثبت و معروف شده از ایشان نیست و متعلق به یکی از سخنوران و شاعران منطقه ارسباران در آذربایجان است.
ایشان آن زمان اسم شاعر را ذکر فرمودند منتها در بوته گرفتاری ایام و اشتغالات روزانه فراموش شده بود که چندی قبل، بر حسب اتفاق به یادداشت مرحوم استاد شیدا و منظومه ای که شعر مذکور در آن منتشر شده، دسترس یافتم.
اینک با نثار درود به روان دکتر شریعتی و آرزوی علو درجات سواران رفته از کاروان محققان آذربایجان به ویژه مرحوم استاد یحیی شیدا، شاعر سوتک را معرفی می کنم.
رحمه الله علی معشر الماضین.

مرحوم سیدمرتضی موسوی از شاعران انقلابی و گمنام آذربایجان در چهارم آذر ماه سال 1321 خورشیدی در روستای رشت آباد قدیم از توابع شهرستان اهر در آذربایجان شرقی در خانه آقاسید قاسم موسوی اهری به دنیا آمد.
وی پس از اخذ تحصیلات ابتدایی در روستای رشت آباد و شهر اهر، برای ادامه تحصیل در دانشسرای تربیت معلم تبریز ثبت نام می کند و به کسوت معلمی در می آید.
نخستین تجربه های شعری موسوی در نشریاتی چون کیهان، مجله جوانان و ...چاپ می شود. سروده های موسوی دارای رنگ و بوی سیاسی و مخالفت با رژیم پهلوی بود و بر همین اساس این آثار به مذاق حکومت خوش نمی آمد و بدین سان بارها توسط ساواک در آذربایجان دستگیر می شود.
او پس از آزادی و دستگیری های مجدد، به زندگانی مخفی روی می آورد و سرانجام در شانزدهم تیر ماه 1354 مرگ خود خواسته ای را برای خود رقم می زند.
نزدیک به ده سال پس از درگذشت سیدمرتضی موسوی، مجموعه شعر او توسط محمدحسن وثوقی گردآوری می شود و در بهار 1365 با مقدمه ای از مرحوم استاد یحیی شیدا در تبریز چاپ و منتشر می شود.
عنوان نخستین شعر این مجموعه، (سوتک) بود و به همین دلیل گردآورنده کتاب، همین نام را برای مجموعه شعر شاعر بر می گزیند.
علی رغم انتشار مجموعه شعر موسوی، با توجه به درج این شعر در پشت جلد یکی از آثار مرحوم دکتر علی شریعتی، این شعر به نام ایشان ثبت و معروف می شود.
با بزرگداشت یاد و نام مرحوم دکتر علی شریعتی و مرحوم سید مرتضی موسوی اهری، روی جلد کتاب سوتک تقدیم خوانندگان محترم مجله فرهنگی و هنری سفینه تبریز می شود.
👇👇👇

@safinehyetabriz

دومین نشست تحقیقات ادبی و تاریخی
درباره حکیم نظامی گنجه ای

به امید خدای متعال روز یکشنبه ۳۰ آبان ماه در ساعت ۱۲:۳۰ دومین نشست تحقیقات ادبی و تاریخی درباره حکیم نظامی گنجه ای را برگزار می کنیم.
در این برنامه پژوهشگران ارجمند و سختکوش حوزه تحقیقات ادبی و تاریخی از ایران و ترکیه سخنرانی دارند.

برنامه به صورت مجازی و در این تالار برگزار می شود:

vc1.tabrizu.ac.ir/pltc

ان شاالله اگر عمری باشد تا پایان سال جاری، نشست های تحقیقاتی درباره حکیم نظامی گنجه ای ادامه خواهد داشت.


@Safinehyetabriz

خاطره ناگفته ای از زنده یاد دکتر منوچهر مرتضوی از دیدار با لویی ماسینیون در فرانسه و اشارتی به مقام حضرت فاطمه زهرا سلام الله علیها


شادروان دکتر منوچهر مرتضوی در ضمیمه پنجم از کتاب مهم مکتب حافظ خاطره آخرین دیدار خود با ماسینیون را این چنین روایت می‌کند:


« خاطره آخرین دیدارم با لویی ماسینیون، در آغاز فصل تابستان که هنوز طراوت بهار نشاط‌انگیز محسوس و هوای عطرآگین کوی و برزن و بیشه‌ها و بوستان‌های پاریس فرح‌بخش و باد‌گلبیز بود، پس از چهل سال در برابر چشم دل مجسم است.
در این دیدار ( سوم ژوئیه ۱۹۶۰ م ) در موسسه تتبعات اسلامی، دفتر کار ماسینیون، پس از گفتگوی نسبتاً کوتاهی درباره مسائل خصوصی و متفرقه و طرح ملاحظاتی در مورد بعضی نکات مربوط به مصطلحات فنی عرفان و تصوف طبق معمول دامنه سخن به عشق و شوق و شهود حلاج و ، به قول خود حلاج و همچنین استاد محقق فرانسوی Roger Arnaldez ، به « دین صلیب » کشید. ماسینیون با شوق و هیجانی که ظاهراً هنگام سخن گفتن درباره مسائل مورد علاقه خود داشت درباره ماهیت عشق و سکر و جذبه و جهات فطری و شهودی و معرفت‌النفسی احساس و اعتقاد حلاج و سر « اناالحق » و اشراف وی به سرنوشت شخصی و حالت او هنگام « بر دار کشیده شدن و بر سر دار » و مطالب محرف و متشابه در منابع اشاراتی کوتاه و بلیغ کرد.
اگرچه مجال تنگ بود پرسیدم « آیا ممکن است سوال کنم جولان اندیشه و توجه استاد اکنون در کدام عرصه یا عرصه‌هاست؟ »
پاسخ ماسینیون غیر قابل پیش‌بینی و حدس و گمان بنده بود، گفتند :
«مدت‌هاست به ( حضرت ) فاطمه می‌اندیشم، دختر پیغمبر اسلام. شخصیت استثنایی او مرا تحت تاثیر قرار می دهد و ابعاد شخصیت و صفاتش شگفت‌آور و شوق‌انگیز می‌نماید. عمر کوتاه و دشواری‌های زندگی پر نشیب و فراز او شامل نکات باریک و حاکی از نیروی فوق‌العاده‌‌ی بالقوه‌ای است که تاثیرش در نشأت و جریان بعضی حوادث و مسائل آن زمان و تاریخ اسلام نباید مورد غفلت باشد. حدود و میزان این تاثیر و ارزش ویژگی‌های فاطمه هنوز نیاز به بررسی و تأمل فروان دارد.» ( نقل به مضمون ).
ماسینیون و حکمت و عرفان و تاریخ و حلاج و حضرت فاطمه! بی‌گمان سیر اندیشه و امعان نظر و جولان علمی و شوقی در چنین فضاهای بیکران و عرصه‌های پرمخاطره پیش و بیش از هر چیز خود سلوکی عارفانه و موهبت و همتی مجذوبانه محسوب می‌شود.
بنده پیش از این دیدار آگاهی قابل توجهی ( جز آنچه در ضمن مطالعات عمومی پیشین ایشان دیده بودم ) درباره تأمل و تحقیق ماسینیون در این باره نداشتم ولی آنچه در این سطور عرض کردم بی‌کم‌و‌کاست مطالبی بود که شنیدم و نمی دانم در این مقوله ( در سال‌های آخر ) چه نوشته‌اند یا در یادداشت‌های باقی‌مانده از ایشان از این موضوع که ظاهراً در آخرین سال‌ها عمیقأ بدان می‌اندیشیده‌اند چه مطالب تازه‌ای منعکس است؟ ... »
****

از مطالب ناگفته درباره مرحوم لویی ماسینیون، تحقیقات ارزشمند او درباره زندگی حضرت فاطمه زهرا سلام الله علیها است.
گزارشی از کارنامه ماسینیون در این حوزه را در یادداشت سردبیر سفینه تبریز بخوانید:

👇👇👇


@safinehyetabriz

از مطالب ناگفته درباره مرحوم لویی ماسینیون، تحقیقات ارزشمند او درباره زندگی حضرت فاطمه زهرا سلام الله علیها است.
گزارشی از کارنامه ماسینیون در این حوزه و خاطره ای ناگفته درباره او از زبان مرحوم دکتر منوچهر مرتضوی را در یادداشت سردبیر سفینه تبریز بخوانید:

👇👇👇

@safinehyetabriz

زبان نظامی گنجه ای

مقاله ای مهم درباره زبان مادری و گویش نظامی گنجه ای

از:
استاد تقی پورنامداریان
دکتر مصطفی موسوی

در این مقاله کوشیده شده با استناد به آثاری از نظامی گنجوی و منابعی که در ارتباط با این موضوع وجود دارد و نیز پژوهش ها و تحلیل های منتشرشده، به بررسی زبان نظامی پرداخته شود. در این پژوهش روشن شده که زبان مادری نظامی گویشی ایرانی از گویشهای مختلف موجود در تاریخ و جغرافیای پهناور ایران بوده است که به این گویش اشعار فراوانی معروف به فهلویات در لابه لای متون و نسخ خطی به دست ما رسیده است.
شماره ۲۴۴ نشریه دانشکده ادبیات دانشگاه تبریز

* مجله سفینه تبریز

@safinehyetabriz

خاطره منتشر نشده استاد رحیم رئیس نیا از غفّار کندلی

نخستین بار که به زادگاهش برگشت، هنگام برگزاری کنگره بزرگداشت نظامی گنجه ای در دانشگاه تبریز در تیرماه 1370 بود.
دیدار من با او در این کنگره، دیداری بود که به دنبال چهل و چهار سال دوری و حسرت دست می داد؛ حسرتی که به همپایی عشق، تحمّل پذیر شده بود.
وقتی به تقاضایش برای دیدار دانشمندی فرزانه، که سابقه ارتباط علمی شان، دستکم از سال 1346 و چاپ نخستین مقاله اش درباره خاقانی در شمارة 83 نشریه دانشکده ادبیات تبریز آغاز گردیده بود، رفتیم، در پاسخ پرسش پوشیده استاد، که گویا از شکستگی ایشان یکّه خورده بودند، داستان زندگی خود را، که در واقع آمیزه ای بود از درد و حسرت، باز گفت و سخنش را با این جمله به پایان آورد: «اوناگؤره دیرکی بئله آرخلامیشام»: از آن روست که چنین لاغر شده ام...

t.me/Safinehyetabriz