آدرس جدید litera999@

سخن‌های دیرینه
(سی گفتار دربارۀ فردوسی و شاهنامه)
دکتر جلال خالقی مطلق
به کوشش علی دهباشی

کتاب حاضر، بخش کوچک اما مهمی از مجموعه مقالات دکتر جلال خالقی مطلق را دربر دارد که حاوی نخستین پژوهش‌های بنیادین دربارۀ شاهنامه و ادب حماسی فارسی است. این مقالات که به تفاریق در میان سال‌های ١٣٥٣ تا ١٣٨٠ در برخی مجلات معتبر ایرانی و غیر ایرانی منتشر شده، حاصل پژوهش‌ علمی مستمر نویسنده دربارۀ شاهنامه است و همواره محل مراجعۀ اهل فن بوده است. نویسنده همانطور که با تصحیح خود از شاهنامه توانسته است فن تصحیح متن را درایران گام‌هایی رو به جلو ببرد، با تحقیقات خود نیز توانسته تحلیل‌های تازه و مهمی در این عرصه ارائه دهد.

وزیری، چاپ اول، ٧٥٠٠٠٠ ريال.

? +۹۸ ۲۱ ۲۲۷۱۷۱۱۴
? +۹۸ ۲۱ ۲۲۷۱٣٩٣٦
? +۹۸ ۹۱۹ ۶۰۱۲۵۳۳

@AfsharFoundation

@literature9
◽️◽️◽️

جلال خالقی مطلق در ۲۰ شهریور ۱۳۱۶ در تهران متولد شد. تحصیلات دبیرستانی را مدرسه مروی تهران گذراند. دوره‌های تحصیلات دانشگاهی را در آلمان گذراند و در سال ۱۳۴۹ از دانشگاه کلن در رشته‌های شرق‌شناسی، مردم‌شناسی و تاریخ قدیم درجهٔ دکتری گرفت. رساله دکترای او درباره "زنان شاهنامه" بود. از سال ۱۳۵۰ در بخش مطالعات ایرانی در دانشگاه هامبورگ مشغول به تدریس زبان و ادبیات فارسی و فرهنگ ایران ‌است.

از آغاز دهه ۱۳۵۰ ضمن اقامت و تدریس در کشور آلمان، پژوهش‌های گسترده‌ای در زمینه ادبیات حماسی ایران و شاهنامه انجام داد. مقاله‌های تحقیقی او در مجله سیمرغ (نشریه بنیاد شاهنامه فردوسی)، مجله دانشکده ادبیّات و علوم انسانی دانشگاه فردوسی، ایران‌نامه، ایران‌شناسی، کلک و نامه ایران باستان انتشار می‌یافت.

مهم‌ترین خدمت جلال خالقی مطلق به فرهنگ ایران، تصحیح شاهنامه فردوسی است. او از ۱۳۶۰ رسما تصحیح شاهنامه را آغاز کرد و حاصل کار او در هشت دفتر که طی سال‌های ۱۳۶۶ تا ۱۳۸۶ در نیویورک زیر نظر احسان یارشاطر انتشار یافت. تصحیح شاهنامه فردوسی، حاصل بیش از سی سال کار مداوم خالقی در گردآوری و بررسی کهن‌ترین دست‌نویس‌های شاهنامه و مقابله آنها با پیروی از روش‌های جدید تصحیح متون است. او یکی از برجسته‌ترین مصححان متن ایران است.

او در کار مقابله دست‌نویس‌ها از همکاری محمود امیدسالار و ابوالفضل خطیبی در دفترهای ششم و هفتم بهره گرفت. دوره شاهنامه خالقی در سال ۱۳۸۷ توسط مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی در تهران تجدید چاپ شد. او یکی از اعضای هیئت علمی کنگره بین‌المللی هزاره شاهنامه فردوسی و عضو هیئت امنای بنیاد فردوسی است.

خالقی مطلق محققی بسیار پرکار است و آثار او به پژوهش پیرامون شاهنامه و فردوسی منحصر نیست. از او بیش از ده کتاب و صد مقاله فارسی منتشر شده و بیش از شصت مدخل دایره المعارف ایرانیکا به قلم اوست. دو مجموعه برگزیده از مقاله‌های او با عنوان‌های گل رنج‌های کهن (۱۳۷۲) و سخن‌های دیرینه (۱۳۸۱) در تهران به چاپ رسیده‌است.

بعضی از آثار منتشر شده محمد دبیرسیاقی
@literature9
۱. تصحیح دیوان منوچهری دامغانی
۲. تصحیح دیوان فرخی سیستانی
۳. تصحیح دیوان عنصری بلخی
۴. تصحیح دیوان لامعی گرگانی
۵. تصحیح کلیات دیوان شاه‌داعی شیرازی در دو مجلد
۶. تصحیح زراتشت‌نامهٔ کیکاوس‌ بن‌ کیخسرو‌ بن دارا
۷. تصحیح شاهنامهٔ فردوسی بر اساس چاپ کلکته
۸. طبع شاهنامه در ۲۶ مجلد با برگردان هر داستان به نثر، در آغاز و معنی شرح لغات و تعبیرات ذیل ابیات
۹. گلچینی از شاهنامهٔ فردوسی با نام نامورنامهٔ باستان
۱۰. تصحیح سفرنامهٔ ناصرخسرو
۱۱. تصحیح سفرنامهٔ مکهٔ حاج مخبرالسلطنهٔ هدایت
۱۲. تصحیح سفرنامهٔ خوزستان حاج نجم‌الملک
۱۳. تصحیح نزهة‌ القلوب حمدالله مستوفی، بخش ایران،
۱۴. تصحیح جامع‌ التواریخ رشید‌الدین فضل‌الله، بخش اسماعیلیه،
۱۵. تصحیح بخش سامانیان و غزنویان جامع‌ التواریخ
۱۶. تصحیح بخش تاریخ فرهنگ جامع‌ التواریخ
۱۷. تصحیح و طبع تاریخ ایران تألیف عباس اقبال آشتیانی از آغاز اسلام تا سلسلهٔ پهلوی
۱۸. تصحیح و طبع لغت‌نامهٔ اسدی بر اساس چاپ پاول هُرن
۱۹. تصحیح و طبع فرهنگ چراغ هدایت
۲۰. تصحیح و طبع مجمع‌ الفرس سروری کاشانی (تحریر کامل) در سه مجلد
۲۱. گزیدهٔ تاریخ بیهقی
۲۲. به‌گزیدهٔ تاریخ بیهقی
۲۳. گلچینی از دیوان ناجی قزوینی
۲۴. گنج بازیافته، احوال و اشعار شاعران دیوان ازدست‌رفته
۲۵. پیشاهنگان شعر فارسی، احوال برگزیدهٔ اشعار ۳۷ شاعر قرن سوم و چهارم و آغاز قرن پنجم هجری
۲۶. دیوان کامل علامه علی‌اکبر دهخدا
۲۷. تصحیح و طبع غیاث‌ اللغات در ۲ مجلد
۲۸. تصحیح و طبع تذکرة‌ الملوک دربارهٔ تشکیلات اداری و مشاغل و مناصب دوران صفویه
۲۹. طبع مقالات دهخدا در دو مجلد
۳۰. صد‌ سلسله در شرح نام‌ها و عناوین و مدت حکمرانی شاهان سلسلهٔ مادها و هخامنشیان و اشکانیان و ساسانیان و سلسله‌های دوران اسلامی تا سلسلهٔ پهلوی
۳۱. مجموعهٔ قوانین مورد عمل مالیات بر درآمد تا سال ۱۳۴۴ش
۳۲. گفتارهای دلاویز و آموزندهٔ فارسی
۳۳. تصحیح و طبع هر پنج باب بیان‌ الادیان
۳۴. تاریخچهٔ فرهنگ و مدارس قزوین از آغاز تعلیمات نوین تا پایان سال ۱۳۸۳ش با همکاری آقای ابراهیم صفاری
۳۵. سیر تاریخی بنای قزوین و بناهای آن
۳۶. تاریخچهٔ سرشماری قزوین در ۱۲۹۹ش
۳۷. سبدی پرمیوه و انبانی پردانه و طبقی پرصیفی
۳۸. آغوشی پرریحان و دامنی پرگل
۳۹. پرندگان باغ و داغ و راغ
۴۰. برگزیدهٔ اشعار منوچهری
۴۱. برگزیدهٔ اشعار عنصری
۴۲. برگردان پنجاه لطیفه از عبید زاکانی قزوینی به نظم، قطع جیبیِ کوچک
۴۳. رگ‌رگی از آب شیرین و آب شور، مجموعهٔ اشعار خودم
۴۴. فهرست اعلام و اماکن و قبایل و کتاب‌های تاریخ حبیب‌‌ السیر، ضمیمهٔ خود تاریخ، چاپ کتابخانهٔ خیام
۴۵. فارسی سرکوهی
۴۶. نشرهای دلاویز و آموزندهٔ فارسی پیشینیان، ۳ مجلد
۴۷. نشرهای دلاویز و آموزندهٔ فارسی معاصران، در ۲ مجلد
۴۸. شرح خاندان پدری و مادری؛
۴۹. ره‌آورد حکمت، مشتمل بر سفرهای شادروان علی‌اصغر حکمت شیرازی در داخل و خارج کشور، در ۲ مجلد
۵۰. ره‌آغاز حکمت، یادداشت‌های روزانهٔ مرحوم حکمت از ۱۸سالگی تا ۲۴سالگی در شیراز، ۲ مجلد
۵۱. یادداشت‌های روزانهٔ مرحوم حکمت در دوران تحصیل در کالج آمریکایی تهران، با عنوان ره‌آموز حکمت، در ۲ مجلد
۵۲. یادداشت‌های روزانهٔ مرحوم حکمت با عنوان ره‌انجام حکمت، در ۳ مجلد مربوط به دوران وزارت فرهنگ و وزارت‌خانه‌های کشور و دادگستری و پیشه و هنر و دو نوبت وزارت امور خارجه و تدریس در دانشگاه تهران
۵۳. یادداشت‌های روزانهٔ مرحوم حکمت در دوران بازنشستگی از خدمات دولتی و دانشگاهی، در ۱ مجلد؛
۵۴. گردآوری ماده‌تاریخ‌های گونهٔ یکم تا دهم به‌ترتیب تاریخی در قرن چهارم تا چهاردهم هجری*
۵۵. گردآوری ماده‌تاریخ‌های گونهٔ یازدهم به‌ترتیب تاریخی حدود ۳۵۰۰ مورد؛
۵۶. تحریر به‌شیوهٔ تندنویسی درس تاریخ ادبیات ایران استاد بدیع‌الزمان فروزانفر در سال‌های تحصیلی ۱۳۱۶ تا ۱۳۲۲ش در مجلهٔ* ادبیات دانشگاه تهران و طبع آن توسط انتشارات خجسته
۵۷. تحریر به‌شیوهٔ تندنویسی درس بیان استاد فروزان‌فر در سال اول دکتری زبان‌ و‌ ادبیات فارسی ۱۳۲۳ش و طبع آن توسط فرهنگستان ادب
۵۸. نوای نی، تندنویسی شرح هجده بیت آغاز مثنوی مولوی در درس تاریخ‌ ادبیات دانشکدهٔ ادبیات دانشگاه تهران
۵۹. سفرنامهٔ چین، شامل آداب‌ورسوم تاجیکان با مجموعهٔ لغات و ترکیبات و قواعد زبان‌ فارسی سرکوهی؛
۶۰. گفتارهای آموزنده و دلاویز فارسی
۶۱. تصحیح و طبع ترجمان‌ القرآن جرجانی با برگردان لغات فارسی برابر لغات عربی
۶۲. فهرست الفبایی لغات فارسی با معادل عربی السامی فی الاسامی میدانی به‌ضمیمهٔ الابانه در شرح السّامی و فهرست لغات آن
۶۳. کشف ابیات شاهنامهٔ فردوسی انجمن آثار ملی در ۲ مجلد و توسط نشر مدبر در ۱ مجلد
۶۴. امثال در دیوان لغات‌ الترک محمود کاشغری به‌ترتیب الفبایی؛

دایرة المعارف مصاحب

دایرةالمعارف فارسی عنو. ان دانش‌نامه‌ای سه‌جلدی است که به ابتکار مؤسسهٔ انتشارات فرانکلین، به سرپرستی غلامحسین مصاحب و با مشارکت گروهی از نویسندگان و ویراستاران در ایران به زبان فارسی تدوین شد.

محتویات

۱ منابع دانشنامه
۲ نشر دانشنامه
۳ ساختار
۴ فهرست پدیدآورندگان
۵ ترجمه‌ها
۶ منابع

منابع دانشنامه

در سال ۱۳۳۵، مؤسسهٔ فرانکلین، به مدیریت همایون صنعتی‌زاده، تصمیم به تهیهٔ ترجمهٔ فارسی از دایرةالمعارف یک‌جلدی کلمبیا وایکینگ (چاپ نیویورک) گرفت. سرپرستی این کار به غلامحسین مصاحب سپرده شد. اما غلامحسین مصاحب پس از بررسی دایرةالمعارف آمریکایی، ترجمهٔ کامل آن را پاسخگوی نیازهای جامعهٔ ایرانی و فارسی‌زبان ندانست، و طرحی نو درانداخت که براساس آن بیش از ۱۰٬۰۰۰ مقالهٔ جدید دربارهٔ جنبه‌های مختلف تاریخ و فرهنگ ایران و اسلام تألیف شد و تعدادی از مقالاتِ دانشنامهٔ اسلام را عیناً ترجمه و در خود قرار داده‌بود[۱] و در شناسنامهٔ جلد اول، این اثر را کار مشترک تهران و نیویورک دانسته‌است.[۲]
نشر دانشنامه

جلد اول دایرةالمعارف فارسی (از حرف «الف» تا پایان «س») در سال ۱۳۴۵ ه‍.خ منتشر شد. در سال ۱۳۵۰، زمانی که بخش بزرگی از مقاله‌های جلد دوم تا حرف «ع» حروفچینی شده و آمادهٔ چاپ بود، غلامحسین مصاحب از کار سرپرستی دایرةالمعارف فارسی کناره‌گیری کرد. از آن زمان، سرپرستی دایرةالمعارف به رضا اقصی محول گشت و بخش اول از جلد دوم (از «ش» تا پایان «ل») در سال ۱۳۵۶ خورشیدی منتشر شد. بخش دوم جلد دوم (از «م» تا پایان «ی»)، با ویرایش مجدد و پاره‌ای اصلاحات، در سال ۱۳۷۴ ه‍.خ انتشار یافت.
ساختار

در دایرةالمعارف فارسی، از آغاز کار، قواعد دقیقی برای انتخاب مدخل‌ها و حجم آن‌ها، تنظیم مقاله‌ها، معادل‌گذاری اصطلاحات، نحوهٔ ضبط و آوانگاری نام‌های خاص و اصطلاحات، ضبط علامت‌های اختصاری، ارجاع‌ها، رسم‌الخط فارسی و علائم نقطه‌گذاری وضع شد که در سراسر دایرةالمعارف رعایت گردید. این‌گونه روش‌مندی در دانشنامه‌های فارسی بی‌سابقه بود و سرمشقی برای تهیه‌کنندگان آثار مرجع در زبان فارسی قرار گرفت.

دانشنامه شامل مقدمه‌ای است که اصول و روش کار و نحوهٔ استفاده از دانشنامه در آن به‌طور مبسوط توضیح داده شده‌است.
این دانشنامه ۴۳٬۰۰۰ مدخل دارد که از آن میان ۲۳٬۰۰۰ مدخل خارجی، ۱۱٬۰۰۰ مدخل مربوط به ایران و اسلام، و بقیه مدخل‌های ارجاعی است. مدخل‌های خارجی عموماً ترجمه و اقتباس است، اما مدخل‌های مربوط به ایران تماماً تألیفی است.[۳]
فهرست پدیدآورندگان

سرپرست‌های پروژه در ابتدا غلامحسین مصاحب و سپس رضا اقصی بودند.

دکتر مصاحب، با همکاری هیئت‌تحریریهٔ خود ازجمله احمد آرام، مصطفی مقربی، محمود مصاحب، فریدون بدره‌ای، و ابراهیم مکلا درواقع پدیدآورندگان اصلیِ دانشنامه هستند.[۴]

نام‌های نویسندگان، مترجمان و مؤلفان دایرةالمعارف فارسی در دیباچه به ترتیب زیر آمده‌است:[۵]

هیئت تحریریه

احمد آرام
فریدون بدره‌ای
احمد بطحائی
محمود مصاحب
مصطفی مقربی
ابراهیم مکلا

نویسندگان و مؤلفین

داریوش آشوری
مهدی آذر
صفی اصفیا
ایرج افشار
احمد افشار شیرازی
رضا اقصی
مجید امیرابراهیمی
منوچهر انور
ایرج ایمن
بدرالملوک بامداد
علیقلی بیانی
مهدی بیانی
مهدی حائری
آوانس حق‌نظریان
خسرو خسروی
عباس دواچی
هوشنگ دولت‌آبادی
محمدتقی ریاحی
عباس زریاب خویی
عبدالحسین زرین‌کوب
ایندو شیکهر
فاخره صبا
غلامحسین صدیقی
احمدحسین عدل
مصطفی فاتح
محمد کاوسیان
حسین گل‌گلاب
مهدی محقق
تقی مرتضوی
شمس‌الملوک مصاحب
محمدتقی مصطفوی
محمد معین
احسان یارشاطر

مترجمین و مؤلفین اولیه

سهیل آذری
عباس اکرامی
محمد پروین گنابادی
سلیمان حییم
عبدالحسین دانشپور
پرویز رهبر
محمدهادی شفیعیها
حسن شیدا
مهدی فروغ
محمدجعفر محجوب
محمد مقدم

ترجمه‌ها

این کتاب توسط صاحب‌نظرانی همچون فؤاد کامل و جلال العشری و عبدالرشید الصادق به زبان عربی، همراه با افزودن موضوع اضافی و کمی دخل و تصرف، با عنوان الموسوعة الفلسفیة المختصرة منتشر شد.[۶

آثار فرهنگی تقی‌زاده

تقی‌زاده، در دوره‌ی انتشار مجله‌ی گنجینه فنون، بخش‌هایی از کتاب گوستاو لوبون را درباره‌ی تمدن‌های باستانی ترجمه کرد و در این مجله به چاپ رساند و در اوان مشروطیت نیز رساله‌ای با عنوان «تحقیق احوال کنونی ایران با محاکمات تاریخی» در تبریز انتشار داد. وی تا پایان عمر، همچنان که در صحنه‌ی سیاست بود، مقالات و خطابه‌ها و نامه‌هایی بسیاری درباره‌ی مسائل سیاسی و اجتماعی و فرهنگی ایران و جهان نوشت (این نوشته‌ها به کوشش ایرج افشار با عنوان مقالات تقی‌زاده به چاپ رسیده است).

تقی‌زاده با بهره‌گیری از منابع عربی و فارسی قدیم و همچنین پژوهش‌های غربی منتشرشده درباره‌ی ایران، تألیف کتابی در باره‌ی تاریخ ایران در دوره‌ی اسلامی را آغاز کرد، اما کارش به انجام نرسید و فقط یادداشت‌های بخش‌های ابتدایی آن با عنوان «از پرویز تا چنگیز» نخستین بار در سال ۱۳۰۷ در تهران انتشار یافت.

او پس از فراغت از خدمت در پاریس به برلن رفت و رساله‌ای درباره‌ی تاریخ عربستان پیش از اسلام نوشت. کتاب بعدی او، با عنوان گاهشماری در ایران قدیم، که نتیجه‌ی سال‌های متمادی رنج و جستجوی طولانی در کتاب‌های پرشمار و از جمله دستنوشته‌های کمیاب موجود در کتابخانه‌های دنیا و پرسش از متخصصان نجوم و تاریخ ایران باستان بود، نخست به سال ۱۳۱۶ به چاپ رسید. بعدها تقی‌زاده یادداشت‌های دیگری، شامل اصلاحات و افزوده‌ها، در حاشیه‌ی کتاب آورد که ایرج افشار در سال ۱۳۵۷ این نسخه را به عنوان جلد دهم مقالات تقی‌زاده تجدید چاپ کرد.

تقی‌زاده در همان زمان رساله‌ای در این باره به زبان انگلیسی منتشر کرد (به نام Old Iranian Calendars) و بعدها نیز چند مقاله به زبان‌های انگلیسی، فرانسه، و آلمانی در نشریات علمی اروپایی نوشت. برگردان فارسی این نوشته‌ها (از احمد آرام و کیکاوس جهانداری) به همراه چند مقاله‌ی فارسی دیگر، که همگی درباره‌ی تقویم و گاهشماری و جشن و تاریخ مانی و بعضی تواریخ زمان ساسانی بودند، با عنوان بیست مقاله‌ تقی‌زاده به چاپ رسید. از تقی‌‌زاده انبوهی یادداشت‌های پراکنده‌ی دیگر در باره‌ی گاهشماری به جا مانده است که به عنوان جلد دوازدهم مقالات تقی‌زاده به چاپ خواهد رسید.

بخش دیگری از تحقیقات تقی‌زاده درباره‌ی مانی، پیامبر ایران باستان، بود. او مجموعه‌ی آگاهی‌های فراهم‌آورده از منابع گوناگون و پراکنده را به همراه برداشت‌ها و تحلیلهای خود در سال ۱۳۲۹ در دو خطابه ایراد کرد که به کوشش احمد افشار شیرازی، در سال ۱۳۳۵ به صورت رساله‌ای با عنوان مانی و دین او به چاپ رسید.

تقی‌زاده در سال ۱۳۱۷ تحفه‌الملوک را به چاپ رساند و مباحثی درباره‌ی «تاریخ علوم در اسلام» را به صورت جزوه‌هایی درسی برای تدریس در دانشکده‌ی معقول و منقول دانشگاه تهران نوشت که بعدها این مجموعه با همین عنوان به صورت کتاب به چاپ رسید و در جلد نهم مقالات تقی‌زاده نیز تجدید چاپ شد. او همچنین شرح حال چند تن از بزرگان فرهنگی ایران از جمله سیدجمال‌الدین اسدآبادی و محمدعلی تربیت را هم برای نشریات و مجموعه‌ها نوشت.

در سال ۱۳۲۲ هفت مقاله و خطابه و رساله‌ی تقی‌زاده را حسین پرویز گردآوری و چاپ کرد و بعدها مجموعه‌ای از نوشته‌های تقی‌زاده در حوزه‌های مختلف فرهنگی و نیز سیاست را که در نشریات پراکنده به چاپ رسیده بود، ایرج افشار گردآوری کرد و به صورت موضوعی در مجموعه‌ی مقالات تقی‌زاده، بدین شرح به چاپ رساند:
جلد اول: تحقیقات و نوشته‌های تاریخی
جلد دوم: شرق‌شناسی‌ها، سرگذشت‌ها، کتاب‌ها
جلد سوم: زبان و فرهنگ و تعلیم و تربیت
جلد چهارم: «جوهر تاریخ» و مباحث اجتماعی و مدنی
جلد پنجم: تاریخ، اجتماع، سیاست (به انضمام «تاریخ مختصر مجلس ملی ایران»)
جلد ششم: تحقیقات ایرانی (به زبانه‌های اروپایی)
جلد هفتم: نوشته‌های سیاسی (به زبان‌های اروپایی)
جلد هشتم: نوشته‌های پراکنده و چاپ‌نشده (به زبان‌های اروپایی)
جلد نهم نوشته‌های دیگر (به انضمام «از پرویز تا چنگیز» و «مانی و دین او»
جلد دهم: «گاهشماری در ایران».

هنینگ و احسان یارشاطر، به پاس کوشش‌های تقی‌زاده در زمینه‌ی ایرانشناسی، جشن‌نامه‌ای با عنوان ران ملخ، در برگیرنده‌ی مقالاتی از برجسته‌ترین ایرانشناسان جهان (به زبانهای انگلیسی، فرانسه، و آلمانی) فراهم آوردند که در سال ۱۹۶۲ در لندن به چاپ رسید. در سال ۱۳۴۹ نیز، به مناسبت نخستین سالمرگ تقی‌زاده، یادنامه‌ای حاوی نوشته‌های دوستان و همراهان وی، به اهتمام حبیب یغمایی به چاپ رسید.
‌