یادداشت های حسن انصاری

مقاله ای است از استاد فان اس که به لطف در رابطه با مقاله من در خصوص کتاب الشجره المبارکه فخر رازی مرقوم فرموده اند. تلاش می کنم در نوشته ای به داوری درباره نقد ایشان بپردازم. این مقاله را آقای فان اس چند سال پیش نوشتند اما به تازگی منتشر شده. آن زمان که من پاریس بودم این مقاله نوشته شد و ظاهراً استاد مطالب تازه من درباره این کتاب را که بعدا در سایت کاتبان منتشر کرده ام ملاحظه نفرموده اند. مطالب تازه ای هم باز در تمام این سال ها پیدا کرده ام که باز نشان می دهد این کتاب تألیف فخر رازی نیست.

@barrasihayetarikhi

این متن مقاله اول من درباره کتاب منسوب به فخر رازی است

http://ansari.kateban.com/post/1219

این هم مقاله دوم

http://ansari.kateban.com/post/1950

در مقاله ای که آدرسش در زیر می آید هم درباره کتاب منسوب به فخر رازی مطلبی تازه گفته ام، بدین قرار:

درباره کاتب اين نسخه يعنی المرتضی بن سراهنک الحسيني که از عالمان زيدی بوده و خود را هم اينجا در اين نسخه، رازي می خواند و معلوم است که با زيديان ری به نحوی مرتبط بوده پيشتر در پاره ای از نوشته هايم نوشته ام و از جمله در دو مقاله ای که درباره اعلام نهج البلاغة در مجله معارف پيشترها منتشر کرده بودم (نيز نک: مقاله مشترک حسن انصاری و زابينه اشميتکه درباره نسخه خطی مسائل الخلاف تأليف ابو رشيد نيشابوري، در استوديا ايرانيکا). در همان نوشته ها درباره اين مجد الدين يحيی بن اسماعيل که نسخه کتاب در مدرسه او کتابت شده و ارتباط اين دو با شاذياخ نيشابور و سهم هر دو در روايت نهج البلاغة هم نوشته بودم. در شرح حال اين کاتب در کتاب طبقات الزيديه الکبری تأليف الشهاري چنين آمده است:
«المرتضى بن سراهنك، ضبط بضم المهملة الأولى، وفتح الثانية، وكسر الهاء، وسكون النون ثم كاف بن محمد بن يحيى بن علي بن شراهنك بن حمزة بن الحسن بن علي المرعشي بن عبد الله بن محمد بن الحسن بن الحسين الأصغر بن علي زين العابدين بن الحسين بن علي بن أبي طالب الحسيني العلوي المرعشي بمهملتين بعد الميم ثم معجمة؛ نسبة إلى مرعش قرية بين أرمينية وحلب ، الشريف الفاضل شرف الدين أبو طالب. سمع (نهج البلاغة) على الشيخ معين الدين أحمد بن زيد الحاجي، عن يحيى بن إسماعيل الجويني، وكذا غيرها، وسمع (أعلام الرواية على نهج البلاغة) على ركن الدين فيروز شاه الجيلي، وعن الحسن بن مهدي البيهقي، وعن أحمد بن زيد الحاجي، قراءة عليهم جميعهم، وهم سمعوها على مؤلفها علي بن ناصر، وقرأ (أنساب الطالبية)[بياض في (جـ)] وسمع عليه (أعلام الرواية) حميد بن أحمد المحلي، وكان السماع بكحلان تاج الدين في ذي القعدة سنة ثمان وثلاثين وستمائة، وقرأ عليه (أنساب الطالبية) الشيخ أحمد بن محمد شعلة، وأجازه جميع مسموعاته ومناولاته. قال مولانا الإمام المؤيد بالله محمد بن القاسم: في ذكر (نهج البلاغة)، واجلّ من أخذ عليه هذا الكتاب باليمن السيد المرتضى بن سراهنك الواصل من بلاد العجم مهاجراً إلى الإمام المنصور بالله عبد الله بن حمزة ومتجرداً للجهاد بين يديه، فوافى ديار اليمن ، وقد كان الإمام قبض فأخذ عنه أولاد المنصور بالله وشيعته هذا الكتاب، وتوفي هذا الشريف المذكور بظفار دار هجرته بعد أن خلطه أولاد المنصور بالله بأنفسهم وزوجوه بنتاً للمنصور بالله، وقبره جانب الجامع المقدس بحصن ظفار.»
بنابراين کاتب نسخه که زمانی در نيشابور و در شاذياخ و پيشتر از آن در ري بوده و تحصيل علم کرده بوده به نيت ملاقات با امام المنصور بالله عبد الله بن حمزة به يمن آمد و البته بعد از مرگ امام پا به اين سرزمين نهاد و آنگاه زيديان يمن از وجودش و دانشش بهره مند شده و در نهايت هم در ظفار به خاک رفت. او از عوامل اصلی انتقال تعدادی کتاب به يمن و از جمله نهج البلاغة و نيز اعلام نهج البلاغة تاليف صدر الدين سرخسي و نيز کتاب الشجرة المبارکة في أنساب الطالبية منسوب به فخر رازي به يمن بوده است (درباره اين مطالب در مقالات مجله معارف نوشته ام و نيز نک: مقاله ای در دست انتشار درباره الشجرة المبارکة فخر رازي و بررسی تعيين دقيق نويسنده اين کتاب که به زودی منتشر خواهد شد).

http://ansari.kateban.com/post/1984

تفسیر العسکری، کتابی مجعول

گمان می کنم آنچه در طی دو مقاله زیر در سال های گذشته درباره این تفسیر نوشته ام نظری است بی سابقه درباره این متن که البته تکلیف آن را هم به نظرم روشن کرده است.

http://ansari.kateban.com/post/2095

http://ansari.kateban.com/post/1091

@barrasihayetarikhi

در این تحقیق نشان دادم چطور از متنی اولیه از تفسیر العسکری که آن هم به شکل کاملی اصیل نبوده (و در اختیار شیخ صدوق بوده) شخصی بعدها شاید در اوائل سده ششم متنی ساخته که بیشتر به یک رمان خیالی بی نهایت بی مزه شباهت دارد. این یکی از بی شرمانه ترین جعل ها در طول تاریخ تشیع است و متأسفانه بسیاری خام آن شدند. درباره این تفسیر به درستی گفته شده که: نه «فقه الرضا»از حضرت امام رضا علیه السلام است و نه تفسیر از حضرت عسکری سلام الله علیه، فقط آن را یک آدم ملا نوشته، و این تفسیر را یک آدم بی‏سواد.

@barrasihayetarikhi

اسکن تازه ای از مقاله آقای فان اس.

نکته هایی درباره آثار شریف مرتضی (۱)

۱- اجوبه تبانيات شريف مرتضی از مهمترین رساله های اوست. موضوعش درباره اخبار آحاد و اجماع و دیدگاه شریف مرتضی درباره این دو موضوع است. پرسش ها را ابن التبان که خود در این فن تخصص داشته و با آرای معتزلیان کاملا آشنا بوده طرح کرده و در واقع همانطور که مرتضی خود می گوید پرسش ها در حقیقت چالشی بوده است. متن پرسش ها هم بلند است و تنها سؤالاتی کوتاه و از سر استفتاء نبوده است. متأسفانه این رساله به حالت بسیار آشفته ای چاپ شده و بخش هایی از آن اصلا قابل فهم نیست. جاهای متعدد آن هم افتادگی دارد. خوشبختانه از آن نسخه ای (البته ناقص) در کتابخانه آستان قدس هست از سده هفتم قمری. باید این رساله با دقت تصحیح شود. خلاصه مطالب آن را در کتابی که با آقای امین احتشامی درباره خبر واحد نوشته ایم به انگلیسی ترجمه و تحلیل کرده ایم.

۲- سه کتاب تازه از شریف مرتضی

از الطاف الهی به من این بوده که در کشف و توجه دادن به سه کتاب مهم شریف مرتضی سهمی داشته باشم: سال ها پیش در کتابخانه آستان قدس نسخه کتاب الصرفه را برای نخستین بار شناسایی کردم. در فهرست کتابخانه این نسخه به عنوان کتابی مجهول شناسایی شده بود و البته به دلیل قدمت نسخه به خاطر دارم شاید تنها بیست دقیقه ای به من فرصت داده شد در حضور یکی از متولیان کتابخانه نسخه را از نزدیک ببینم. به لطف الهی در همان مدت کوتاه نسخه را شناسایی کردم و در مراجعت به تهران مقاله ای نوشتم در معرفی کتاب که در نشر دانش منتشر شد. بعدا از ابن عم دانشمندم آقای محمد رضا انصاری قمی خواستم که کتاب را تصحیح کند و او تمام همت خود را در تصحیحی پاکیزه از کتاب به کار گرفت و کتاب منتشر شد.

در برلین چند سال پیش نسخه رساله اجوبه سلاریه را در کتابخانه دولتی آنجا دیدم و بعد با نگاه به فهرست ها و مقایسه آغازها و انجام ها دیدم که نسخه های دیگری از کتاب هم در ایران موجود است و از آن جمله نسخه کهن سالی در آستان قدس که مورد توجه قرار نگرفته بود و بسان کتابی مفقود تلقی می شد. همان زمان مقاله ای در کاتبان درباره اجوبه سلاریه نوشتم و همینک این رساله مهم مرتضی با تصحیح من و زابینه اشمیتکه در چاپخانه است. رساله سلاریه از مهمترین نوشته های شریف مرتضی در لطیف الکلام است.

همان زمان که روی سلاریه کار می کردم دیدم در مجموعه کهن سال یاد شده آستان قدس لا به لای برگ های رساله تبانیه مطالبی هست که مربوط به آن نیست. با تحقیق و تفحص و دقت در مجموعه های خطی دیگر که در برلین عکس هایی از آنها داشتم پی بردم که اجوبه طرابلسیات اولی از شریف مرتضی که از مهمترین رساله های اوست و قرن ها مفقود تلقی می شد موجود است با اینکه نظر کسی را تا آن زمان به خود جلب نکرده بود. همان زمان مقاله ای در کاتبان نوشتم و با همکاری زابینه اشمیتکه آن را تصحیح کردیم (بر اساس نسخه کهنسال و البته ناقص آستان قدس و چندین نسخه دیگر آن). از آن زمان تاکنون تحلیلی تفصیلی بر رساله اجوبه طرابلسیات اولی می نویسم که امید می برم با برگزاری کنفرانس شریف مرتضی در قم آن را به ناشر بسپارم. این رساله از جهتی از مهمترین رساله های مرتضی است و در آن بحث های مهمی در خصوص مباحث کلامی دیده می شود. فحمداً له ثم حمداً له.