یادداشت های حسن انصاری

مشاركت دو يا چند نفر در تاليف يک کتاب حديثی (در دو فرسته)

مشاركت در تاليف كه گزارش نمونه هايي از آن را در فهارسي مانند نجاشي مي بينيم ، مي تواند به اين معني باشد كه يك راوي ، مجموعه اي از روايات دو تن را يكجا جمع كرده و در يك دفتر ( = كتاب ) عرضه كرده و آن كتاب هم هميشه بدين صورت در سنت امامي روايت شده است . در مواردي كه تصريحي بر اين وجود ندارد كه كتاب را عده اي روايت كرده اند ، ظاهرا بتوان چنين استنباطي را قوي دانست.
شايد هم بتوان در مواردي گفت كه روايات يك تن توسط ديگري تكميل مي شده و دنباله كتاب قبلي را تشكيل مي داده و آنگاه توسط يك راوي روايت مي شده است .
اين احتمال هم هست كه يك راوي مجموعه اي از اصول را از يك محدث اخذ مي كرده و آنگاه آن را بر محدث هم طبقه محدث اولي ، عرضه مي كرده و او هم با تاييد روايت آن اصول ، خود نيز روايت آن را به راوي مورد نظر مي داده و عملا دفتر فراهم آمده از اصول كهن تر ، روايت يك راوي از دو استاد هم طبقه بوده كه هر دو دفاتر معيني را عينا براي راوي روايت كرده بودند و بدين ترتيب كتاب فراهم آمده كار مشترك آن دو محدث با دخالت آشكار راوي بوده است . مورد اسماعيل بن علي و اسماعيل بن ابي عبدالله كه نجاشي مي گويد اصحاب ما گفته اند آن دو كتاب خطب داشته اند و آنگاه سندش را به هر دو مي رساند ، احتمالا از موارد تاليف مشترك است ( نجاشي ، 30 / 64-65 ). ديگر نمونه ها:

1 - كتاب ابراهيم بن محمد الاشعري و برادرش الفضل كه با مشاركت بوده است . كتابشان را الحسن بن علي بن فضال از آن دو روايت مي كرد ( نجاشي ، 24-25/42 ) .

2 – الحسين بن بسطام بن سابور الزيات و برادرش ابو عتاب هر دو كتابي در طب گردآورده بودند و بعد نجاشي به هر دو آنها مشتركا از طريق ابن عياش جوهري سند مي دهد ، بدون اينكه سند خود را به ابن عياش برساند ( نجاشي ، 39 / 79 ).

3 - ابو محمد الحسن بن سعيد بن حماد بن مهران الاهوازي . نجاشي مي گويد كه در كتابهاي سي گانه مصنف برادرش حسين با او مشاركت داشته ولي بيشتر برادرش در تاليف اين كتابها شهرت داشته است . نجاشي به نقل از الحسين بن يزيد السورائي مي گويد كه حسن شريك برادرش در تمامي رجال او بوده جز در روايت از زرعه بن محمد الحضرمي و فضاله بن ايوب كه در اين دو مورد حسين به واسطه برادرش از آن دو روايت مي كرده است . كتابهاي دو برادر به تعبير نجاشي كتب نيكوي معمول به بوده است و اين نشان مي دهد كه در سنت روايي اماميه كتابهاي اين دو محل مراجعه فقها بوده و از شهرت برخوردار بوده است . نجاشي مي گويد اين كتابها سي كتاب بوده است و سپس كتابها را نام مي برد كه از آن بر مي آيد كه كتابها در ابواب فقه بوده است . از كتاب الوضوء شروع مي شده و ابواب مختلف فقه را پوشش مي داده است . البته اين مجموعه كتابهاي ديگري در مسائل اعتقادي و شيعي و يا حتي تفسير را شامل مي شده است . از جمله كتاب الرد علي الغلاة. نجاشي مي گويد كه اين كتابها را از طرق مختلفي روايت مي كرده است از جمله طرق ابن نوح سيرافي : ابن نوح سيرافي مي گويد كه كتب حسين بن سعيد را اين اشخاص از او روايت كرده اند : احمد بن محمد بن عيسي اشعري ؛ احمد البرقي ؛ الحسين بن الحسن بن ابان القمي ؛ احمد بن محمد بن الحسن بن السكن القرشي البردعي و ابوالعباس احمد بن محمد الدينوري ؛ اما بنا به گفته همو ، آن روايتي كه اماميه بر آن اتفاق دارند و بر آن اطمينان دارند ، آن روايتي است كه احمد بن محمد بن عيسي اشعري از آن دو روايت كرده است و آنگاه ابن نوح سند خود را به احمد بن ادريس الاشعري و او به احمد بن محمد بن عيسي از حسين بن سعيد مي رساند و به اين ترتيب كتابهاي سي گانه او ( فقط از حسين نام برده شده است ) را روايت مي كند . وي در سند ديگري طريق احمد بن محمد بن عيسي را از طريق سه تن يعني محمد بن يحيي العطار و عبدالله بن جعفر الحميري و سعد بن عبدالله الاشعري از او روايت مي كند . در دو سند جداگانه نيز ابن نوح روايت احمد البرقي را روايت مي كند كه در مورد آن تعبيري را كه در مورد روايت احمد بن محمد بن عيسي اشعري مبني بر اتكا و اعتماد اماميه بر روايت او بود را نمي گويد و اين نشان مي دهد كه در ميان اين چند دسته روايت احمد اشعري از اعتبار بيشتري برخوردار بوده است . در روايت ابن نوح ، الحسين بن الحسن بن ابان القمي كتابهاي آنها را به خط حسين بن سعيد در اختيار داشته و آن كتابها را روايت مي كرده است . دليل اين امر را ابن نوح چنين گزارش كرده بوده كه حسين بن سعيد ميهمان پدر الحسين بن الحسن بن ابان در قم بوده و در همان شهر نيز درگذشته بوده است و بنابراين الحسين بن الحسن فرصت يافته كه كتابها را نزد حسين بن سعيد ، فرا گيرد و از او بشنود و كتابها را نيز شايد به هين دليل نزد خانواده او برجاي گذارده است . ابن نوح دو سند از طريق الحسين بن الحسن بن ابان ارائه مي دهد .

22- اسماعيل بن جابر الجعفي ، از امامان باقر و صادق روايت مي كند ( نجاشي ، 32- 33 / 71 ) .
23 – ابو عبدالله الحسين بن موسي بن سالم الحناط ، از موالي . از امام صادق و از گروهي از راويان امام روايت مي كند ( نجاشي ، 45 / 90 )
24 - ابو محمد الحسن بن جعفر بن الحسن ( ابن امام حسن المجتبي ) المديني ، از اعمش روايت دارد . او از امام صادق روايت مي كند . او كتاب داشته است . سند به كتابش را نجاشي از طريق ابن عقده از طريقي خاص روايت كرده است ( نجاشي ، 46 / 92 )
25 – الحسن بن رباط البجلي كوفي ، از امام صادق روايت مي كند . نجاشي مي گويد كه او كتابي دارد به روايت حسن بن محبوب ( له كتاب روايه الحسن بن محبوب ) و آنگاه سند خود را نجاشي از طريق ابن محبوب به او مي رساند ( نجاشي ، 46 / 94 ) . تعبير نجاشي احتمالا نشانگر اين است كه او كتابهاي ديگري با روايات اشخاص ديگر دارد .
26 – الحسن بن الحسين بن الحسن الجحدري الكندي ، از امام صادق روايت مي كند . نجاشي درباره او مي نويسد كه او كتبي داشته است از جمله با روايت الحسين بن محمد بن علي الازدي و آنگاه سند خود را از طريق ابن عقده از سنت روايي شيعي عام به الازدي و سپس به الجحدري مي رساند ولي در پايان سند اشاره دارد كه سند الجحدري به امام صادق مي رسد كه از امام يك نسخه را روايت مي كرده است . بنابراين كتاب او به روايت الازدي ، يك نسخه بوده است . بنابر اين گاهي يك كتاب را به نام نسخه مي خوانده اند ( نجاشي ، 46 – 47 / 95 )
27 – الحسن بن زياد العطار كوفي ( و نيز نقل شده : الحسن بن زياد الطائي ) ، از امام صادق روايت مي كند ( نجاشي ، 47 / 96 ) .
28 - الحسن بن السري الكاتب الكرخي ، از امام صادق روايت مي كند . او كتابي دارد كه حسن بن محبوب از او روايت مي كند ( نجاشي ، 47 / 97 ) .
29 - الحسن بن محمد الحضرمي ، نجاشي مي گويد كه او كتبي دارد و از جمله به روايت هارون بن مسلم بن سعدان . كاملا روشن است كه مراد او از كتب ، تعدادي دفتر حديث بوده كه همگي با عنوان كتاب شناخته مي شده و هر يك با يك راوي روايت مي شده است . آنگاه نجاشي سند خود را از دو طريق به عبدالله بن جعفر الحميري مي رساند و او از طريق هارون اين كتاب را از الحضرمي روايت مي كند . آنگاه نجاشي توضيح مي دهد كه راويان اين كتاب بسيارند . احتمالا منظور او نه كتاب هارون از الحضرمي ، بلكه راويان كتاب الحضرمي است ، كه هريك يك كتاب ، شايد با اندكي تفاوت از او روايت مي كردند ؛ شايد هم مقصود او كتاب هارون از الحضرمي است كه در اين صورت بايد بگوييم مسئله مربوط مي شود به تداول كتاب در نزد اماميه ( نجاشي ، 49 / 105 )

30 – علي بن ابي المغيره الزبيدي الكوفي ، فرزندش حسن كه خود از امامان باقر و صادق روايت مي كرد ، كتاب پدر را از او روايت مي كرده است . نجاشي سندي به اين روايت ارائه نمي دهد . بايد گفت كه در واقع كتاب پدر از طريق روايت فرزند ، به عنوان كتاب شناخته شده است ؛ با اين وصف خود فرزند هم كتابي مفرد ويژه خود داشته است ( نجاشي ، 49 / 106 )
31 - الحسن بن علي بن ابي المغيره الزبيدي الكوفي ، از امامان باقر و صادق روايت مي كرد ، او كتاب پدرش را از او روايت مي كرده است . نجاشي سندي به اين روايت ارائه نمي دهد . بايد گفت كه در واقع كتاب پدر از طريق روايت فرزند ، به عنوان كتاب شناخته شده است ؛ با اين وصف خود فرزند هم كتابي مفرد ويژه خود داشته است كه نجاشي به آن سند داده است ( نجاشي ، 49 - 50 / 106 )
32 – الحسن بن علي بن سبره ( نجاشي ، 50 / 108 )
33 - ابو الخزرج الحسن بن الزبرقان ، قمي ( نجاشي ، 50 / 110 )
34 - الحسن بن الحسين العرني النجار ، مدني ، كتابي داشته كه در آن از رجال و روات امام صادق از خود امام روايت مي كرده است . بنابراين در اين كتاب روايات او با واسطه از امام صادق گرداوري شده بوده است ( نجاشي ، 51 / 111 )
35 - ابو محمد الحسن بن محمد بن الفضل ( از اعقاب نوفل بن الحارث بن عبدالمطلب ) ، نجاشي او را ثقه و جليل خوانده است . از امام رضا نسخه اي روايت مي كند . نجاشي سندي به اين نسخه نمي دهد . او علاوه بر اين نسخه ، كتاب بزرگي هم داشته است . نجاشي توضيح مي دهد كه او علاوه بر اين ، به واسطه پدرش از امامان صادق و كاظم روايت مي كند ، بنابر اين در اين كتاب اين روايات را و شايد روايات خود از امام رضا را كه به صورت نسخه اي مستقلا (؟) هم گردآورده بوده است ، روايت مي كرده است . اين احتمال هم هست كه آن نسخه ، بنابر تعريفي كه شايد بتوان از نسخه ارائه داد ، صرفا شامل روايات او از امام رضا به صورت مسند از پيامبر مي شده است . بهرحال نجاشي به نقل از ابن عياش جوهري به كتاب بزرگ او سند مي دهد ( نجاشي ، 51 / 112 ) .

شماری از محدثان بغداد در فهارس اماميه (دو فرسته)

1 - ابو محمد الحسن بن محمد بن يحيي ( از سادات ) ، معروف به ابن اخي طاهر ( درگذشته ربيع الاول 358 ق ) ، به گفته نجاشي از مجاهيل ، احاديث منكر روايت مي كند و او مي افزايد كه چنين ديدم كه اصحاب ما او را تضعيف مي كنند . دو كتاب با عناوين كتاب المثالب و نيز كتاب الغيبه و ذكر القائم عليه السلام را نجاشي براي او ذكر مي كند ( نجاشي ، 64 / 149 ) .
2 – ابو عبدالله الحسين بن عبيدالله بن ابراهيم الغضائري ( درگذشته 15 صفر 411ق ) ، شيخ معروف نجاشي ، كتابهاي متعددي داشته و از جمله كتاب النوادر في الفقه . نجاشي از او تمامي كتابهايش و نيز جميع مروياتش‌ ( جميع رواياته عن شيوخه ) را به اجازه دريافت داشته است ( نجاشي ، 69 / 166 ) .
3 - ابو علي احمد بن محمد بن مسلمه الرماني البغدادي ، كتاب النوادر داشته است و بعد نجاشي بلافاصله مي گويد از زياد بن مروان روايت مي كند . بعيد نيست منظور اين است كه او در اين كتاب تماما از اين راوي روايت مي كند يا اينكه اين كتاب در حقيقت دفتر اين راوي بوده كه احمد بن محمد بن مسلمه آن را روايت مي كرده است ( نجاشي ، 79 / 187 ) .
4 – ابوغالب احمد بن محمد بن محمد بن سليمان بن الحسن بن الجهم بن بكير بن اعين بن سنسن الزراري ( 285 – 368 ق ) ، شيخ اماميه در عصرش و از وجوه آنان ، كتابهايي داشته است و از جمله كتاب التاريخ كه ناتمام بوده است ؛ رساله اي هم به نواده اش ابو طاهر در ذكر آل اعين ؛ دو كتاب مناسك الحج يكي بزرگ و ديگري كوچك داشته است ( نجاشي ، 83 – 84 / 201 ) .
5 – احمد بن ابراهيم بن ابي رافع بن عبيد الانصاري ، اصلا كوفي بود ولي ساكن بغداد بود . كتابهاي متعددي حتي در موضوعي فقهي داشته و نيز در موضوعات تاريخي ولي در عين حال كتاب النوادر داشته كه نجاشي آن را كتاب نيكويي توصيف كرده است ( نجاشي ، 84/ 203 ) .
6 – ابوبكر احمد بن عبدالله بن احمد بن جلين الدوري الوراق ، از اماميه ، نجاشي مي گويد از او كتابي جز در طرق راويان حديث رد الشمس نمي شناسد او بنابر گفته نجاشي با اينكه امامي مذهب بود ولي با سنيان ارتباط داشت و آنان از او روايت حديث مي كردند و او نيز از آنان حديث روايت مي كرد . نجاشي مي گويد كه يكي از مشايخش ( ابو احمد عبدالسلام بن الحسين البصري ) كتابي به خط الدوري به او داده بوده ( دفع الي ) كه در آن الدوري اجازه تمام رواياتش را به اين شيخ داده بوده است . بنابراين اين كتاب كه شايد دفتري از روايات الدوري و شايد اصلي از اصول در اختيار وي بوده ، مشتمل بر اجازه اي نيز بوده كه در آن الدوري اجازه روايات خود را ( اعم از كتابهايش ) را به اين راوي داده بوده است . اين اجازه از نمونه هاي اجازات به معناي عام ( اجازه مرويات / فهرست روايات ) است كه فراتر از روايت يك يا مجموعه اي از كتب بوده است و شايد مشتمل بر فهرستي از مرويات الدوري بوده است ( نجاشي ، 85 / 205 ) .
7- ابوالحسن احمد بن محمد بن عمران بن موسی ، معروف به ابن الجندی ، نجاشی او را استاد خود می خواند و اضافه می كند كه او ما را به شیوخ زمانه خود وصل كرد ، بنابراین او كه نجاشی از وی به رحمه الله تعبیر می كند ، از مشایخ مهم نجاشی بوده است كه نجاشی بخشی از اسناد روایی خود را مدیون اوست . كتابهای متعددی داشته و عمدتا در موضوعات ادبی . یك مورد را یعنی كتاب الانواع را كه كتاب بسیار بزرگی هم بوده نجاشی در مجلس قرائت بر وی شنیده بوده است ( نجاشی ، 85 / 206 ) .
8 - ابو عبدالله احمد بن محمد بن عبیدالله بن الحسن بن عیاش بن ابراهیم بن ایوب الجوهری ( درگذشته 401 ق ) ، خاندانش بغدادی و از وجوه این شهر بودند . بنا به تصریح نجاشی ، او از اهل علم و ادب برجسته بود و شعر نیكو می سرود و خط خوب داشت . حدیث بسیار شنید ولی در آخر عمر اضطراب پیدا كرد . نجاشی او را دیده بوده و می گوید كه ابن عیاش دوست خود وی و پدرش بوده است و همچنین می افزاید كه از او حدیث و روایت بسیار شنیده است اما نجاشی اضافه می كند كه شیوخ ما او را تضعیف می كنند واز اینرو می گوید كه از او روایت نمی كند و از روایت از او اجتناب می كند . نجاشی برای او تعبیر رحمه الله می آورد و سپس می افزاید : سامحه كه نشان از ملاحظه ای است كه درباره او دارد . كتابهای مختلفی داشته در موضوعات گوناگون و حتی موضوعات ادبی و تاریخی و رجالی از جمله كتابی درباره رجال تك تك امامان ( شاید هم سبك رجال شیخ طوسی ) و نیز كتابی به نام كتاب ذكر من روی الحدیث من بنی ناشرة. درباره تعداد امامان و نیز امام غایب و وكلای امامان هم كتابهایی داشته است ( نجاشی ، 85 – 86 / 207 ) .

نمونه هایی از ذکر محدثان کوفه در سنت فهارس اماميه (دو فرسته)


1 – ابو محمد الحسن بن علي بن فضال ( درگذشته 224 ق ) ، از اصحاب امام رضا ( بنا به نقل نجاشي از كشي در 36 / 72 ) . نجاشي مي گويد كه احمد البزنطي ، 8 ماه پس از حسن بن علي ابن فضال و در 221 ق از دنیا رفت ، در حالي كه در اينجا مي گويد كه ابن فضال در 224 ق درگذشته است ( نك : شرح حال البزنطي در نجاشي ، 75 / 180 ) . ابن فضال از موالي تيم الله بن ثعلبه ، از فطحيه بوده كه گفته شده قبل از مرگ از آن عقیده دست شست . آن هنگام كه ابن شاذان نوجواني بوده ، ابن فضال پيرمردي بوده است (نجاشي ، 34 – 36 / 72 )
ابن فضال كتابهاي متعددي داشته است : از جمله الزهد و نيز كتاب رد بر غاليه و كتاب الزيارات و نيز در فقه كتاب الصلاه و نيز چند كتاب ديگر . او النوادر هم داشته است . نجاشي مي نويسد كه كتاب ديگر او كتابي است كه آن را فقط قمي ها روايت مي كنند از فرزندش علي كه در آن حسن ابن فضال از امام رضا روايت مي كند ، ولي نجاشي مي گويد در آن ترديد است ( فيه نظر ) . نجاشي به كتاب اخير هيچ اسنادي نمي دهد ؛ البته او به برخي ديگر هم سندي نمي دهد و اين نشان مي دهد كه شايد اطلاعات او در باب اين كتابها مستند به فهارس كهن نبوده است . اما از همه مهمتر اينكه او به النوادر وي سند نمي دهد . او كتاب الرجال هم داشته است ( نجاشي ، 36 / 72 )

2 - الحسن بن علي بن ابي حمزه سالم البطائني ، از موالي كوفه . از وجوه واقفه
مورد طعن علي بن الحسن بن فضال . كتابهايي داشته از جمله كتاب الفتن يا كتاب الملاحم كه نجاشي به آن سند خاص مي دهد . كتاب ديگر او فضائل القرآن است كه از طريق ابن عقده به آن سند مي دهد . نجاشي كتابهاي ديگري را هم به او نسبت مي دهد كه به هيچ يك از آنها سند نمي دهد : كتاب القائم الصغير ، الدلائل ، الغيبه ، الرجعه و سه كتاب در فقه از جمله در صلاه . شايد اين كتابها به دليل اينكه با عقايد واقفي نوشته شده بوده ( به طور قطع در مورد كتابهاي مربوط به موضوع قائم ) و يا در سنت واقفي روايت مي شده ، در فهارس امامي مورد نظر نجاشي روايت نشده بوده و يا بهرحال نجاشي نمي خواسته اين متون را روايت كند ( نجاشي ، 36 – 37 / 73 )

3 - ابو محمد الحسن بن علي بن زياد الوشاء ، بجلي كوفي ، ابن بنت الياس الصيرفي ، خزاز ، بنا بر قول كشي از اصحاب امام رضا ، از وجوه اماميه ، كتابهايي داشته از جمله : النوادر و نيز : مسائل الرضا عليه السلام ( نجاشي ، 39 – 40 / 80 )

4 – ابو محمد الحسن بن محمد بن سماعه الكندي الصيرفي كوفي ( اما در پايان شرح نجاشي درباره او ، در نقل تاريخ وفات او از حميد بن زياد ، كنيه او ابوعلي ثبت شده است ) ( درگذشت در شب پنجشنبه 5 جمادي الاول 263 ق ) ، ساكن محله كنده كوفه بوده است . از شيوخ واقفه كه در عقيده وقف تعصب داشته است ، وي بنابر وصف نجاشي ، كثير الحديث و ثقه بوده است . او فقيه بود. او در كوفه درگذشت و بر او ابراهيم بن محمد العلوي نماز گزارد و در جعفي به خاك سپرده شد . او كتابهايي در برخي از ابواب مختلف فقه ، از جمله در حدود و ديات داشته است . علاوه بر اين كتابها ، وي الغيبه ، البشارات و الزهد نيز داشته است . كتاب او در غيبت ، مي بايست با تعاليم اهل وقف سازگار بوده باشد . اما با اين وصف نجاشي تمام اين كتابها را با يك سند از طريق علي بن حاتم از كسي روايت مي كند كه او تمام كتابهاي ابن سماعه را يكجا از او روايت مي كرده است . سند ديگر نجاشي از طريق حميد بن زياد است كه او همه اين كتابها و افزون بر آن كتاب ديگري را از خود ابن سماعه شنيده بوده است . حميد از كتابهاي او تعبير به كتابهاي مصنف مي كند . از نوع ارائه دو سندي كه نجاشي به كتابهاي او داده و نقل قولهايي كه از حميد بن زياد كاملا روشن است كه نجاشي اطلاعات خود را از دو فهرست متفاوت اخذ كرده كه يكي از آن دو فهرست مرويات حميد بن زياد بوده است ( نجاشي ، 40 -42 / 84 ) .

12 – الحسن بن متيل ، از وجوه اماميه و كثير الحديث . او كتاب نوادر داشته است ، ولي نجاشي سندي ارائه نداده است ( نجاشي ، 49 / 103 )
13 – ابو محمد الحسين بن محمد بن الفضل بن يعقوب الهاشمي ، پدرش از امامان صادق و كاظم روايت مي كند . كتاب مجالس الرضا عليه السلام مع اهل الاديان را تصنيف كرده است ( نجاشي ، 56 – 57 / 131 ) .
14 - الحسن بن احمد بن ريذويه القمي ، از اماميه قم ، كتاب المزار داشته ولي نجاشي سندي ارائه نمي دهد ( نجاشي ، 62 / 145 ) .
15 – ابو علي الحسن بن خالد بن محمد بن علي البرقي ، كتاب نوادر داشته است ( نجاشي ، 61 / 139 ) .
16 - الحسن بن عبد الصمد بن محمد بن عبيدالله الاشعري ، از اماميه قم ، كتاب نوادر داشته است . نجاشي سندي به او نمي دهد ( نجاشي ، 62 / 146 ) .
17 - ابو محمد الحسن بن احمد بن محمد بن الهيثم العجلي ، از وجوه اماميه ، كتابهايي نيز داشته كه نجاشي به آن سندي نمي دهد ، شايد به خاطر معاصرت آن دو ( نجاشي ، 65 / 151 ) .
18 - ابو عبدالله الحسين بن علي المصري ، ساكن مصر ، متكلم ، از كساني چون ابو داود الطيالسي روايت مي كند . كتابهايي داشته كه نجاشي يك مورد را نام مي برد كه صبغه كلامي دارد و نجاشي سندي ارائه نمي دهد ( نجاشي ، 66 / 155 ) .
19 - ابو عبدالله الحسين بن حمدان الخصيبي الجنبلاني ، نجاشي او را فاسد المذهب خوانده است و كتابهايي از او برشمرده و هيچ سندي به او نمي دهد كه شايد به اين دليل بوده كه از لحاظ سنت روايي ميان او و اماميان بغداد مناسباتي نبوده است و اين البته به اعتقادات غاليانه الخصيبي باز مي گردد ( نجاشي ، 67 / 159 ) .
20 - ابو عبدالله الحسين بن علي الخزاز القمي ، از حمزه بن القاسم و ديگران روايت مي كند . او كتاب الزيارات داشته است ولي نجاشي سندي ارائه نمي دهد ( نجاشي ، 68 / 164 ) .
21 - ابو الحسين اسحاق بن الحسن بن بكران العقرائي التمار ، كثير السماع بوده ولي نجاشي مي گويد كه در مذهبش ضعيف بوده است . او در كوفه زندگي مي كرده و در آنجا ( يعني نجف ) مجاور بوده است . نجاشي او را در كوفه ديده بوده است . در كوفه كتاب كافي كليني را از خود او روايت مي كرد و نجاشي مي گويد چون در آن زمان كه او را ديده بوده ، وي سن بالا داشته ( احتمال قوي تري براي معناي عبارت – و كان في هذا الوقت علوا) از آنرو از وي چيزي نشنيده است . اين مسئله مربوط مي شود به احتياط نجاشي در روايت و اينكه خطايي در روايت از كسي ايجاد نشود . سه كتاب را نجاشي براي او ذكر مي كند كه البته به آنها سندي هم نمي دهد . دليل اينكه به اين سه كتاب هم سندي نمي دهد ، شايد به همان مسئله سن بالاي العقرايي و احتمال خطا مربوط شود ( نجاشي ، 74 / 178 ) .

22- ابو جعفر احمد بن يحيي بن حكيم الاودي الصوفي ، ابن اخي ذبيان كوفي ، كتاب دلائل النبي داشته كه از وي جعفر بن محمد بن مالك الفزاري روايت مي كند ولي با اين وصف نجاشي سندي ارائه نمي دهد ( نجاشي ، 81 / 195 ) .
23 – احمد بن علي بن محمد بن جعفر العلوي العقيقي ، مقيم مكه . وي از اماميان كوفي حديث بسيار شنيد . كتابهايي تصنيف كرده كه نجاشي مي گويد از آن ميان اين كتابها به ما رسيده است ( وقع الينا منها ) و آنگاه 4 كتاب را نام مي برد ولي جالب اينكه سندي ارائه نمي دهد ( نجاشي ، 81 / 196 ) .

24 - ابو علي احمد بن محمد بن جعفر الصولي ، بصري ، تمام عمر مصاحب عبدالعزيز بن يحيي الجلودي بود و در سال 353 ق وارد بغداد شد ، نجاشي او را توثيق مي كند ولي در عين حال مي گويد كه گفته شده است كه او از ضعفا روايت مي كرد . كتاب اخبار فاطمه داشته است و از او ابوالفرج محمد بن موسي القزويني آن را روايت مي كرد ولي نجاشي سندي به او ارائه نداده است ( نجاشي ، 84/ 202 ) .

25 - ابو عبدالله احمد بن محمد بن عبیدالله بن الحسن بن عیاش بن ابراهیم بن ایوب الجوهری ( درگذشته 401 ق ) ، حدیث بسیار شنید ولی در آخر عمر اضطراب پیدا كرد . نجاشی او را دیده بوده و می گوید كه ابن عیاش دوست خود وی و پدرش بوده است و همچنین می افزاید كه از او حدیث و روایت بسیار شنیده است اما نجاشی اضافه می كند كه شیوخ ما او را تضعیف می كنند واز اینرو می گوید كه از او روایت نمی كند و از روایت از او اجتناب می كند . نجاشی برای او تعبیر رحمه الله می آورد و سپس می افزاید : سامحه كه نشان از ملاحظه ای است كه درباره او دارد . ( نجاشی ، 85 – 86 / 207 ) .

رجال اماميه در فهرست نجاشي (در دو فرسته)



نجاشي در مورد بسياري از اشخاص هيچ تعبيري كه نشان دهنده اين باشد كه آن شخص از محدثان اماميه بوده است ، نمي كند و البته اين مسئله اسباب متعددي داشته است؛ اما بهرحال در مورد برخي اشحاص هم به تصريح مي گويد كه‌ آن شخص از اماميه بوده است ؛ مواردي مانند :
1 - ابان بن عبدالملك الثقفي ( نجاشي ، 14 / 9 )
2 – ابان بن عمر الاسدي ( نجاشي ، 14/10 )
3 – ابراهيم بن سليمان بن ابي داحه ( نجاشي ، 15/14 )
4 – ابراهيم بن رجاء الجحدري ( نجاشي ، 16/16 )
5 – ابراهيم بن محمد الثقفي ( نجاشي ، 17/19 )
6 – ابراهيم بن محمد بن معروف ، ابو اسحاق المذاري ( نجاشي ، 19/23 )
7 – ابراهيم بن عمر اليماني الصنعاني ( نجاشي ، 20/26 )
8 - اسماعيل بن ابي خالد محمد بن مهاجر بن عبيد الازدي . كوفي ، از امام صادق روايت مي كند . ( نجاشي ، 25 – 26 / 46 )
9 – اسماعيل بن عبد الخالق بن عبد ربه ( نجاشي ، 27/50 )
10 - ابو علي اسماعيل بن علي العمي البصري ، از اماميه بصره ( نجاشي ، 30 / 63 )
11- ابو محمد اسماعيل بن محمد بن اسماعيل بن هلال المخزومي ، ملقب به قنبره ، از اماميه . نجاشي مي گويد او به عراق آمد ولي نمي گويد از كجا ( نجاشي ، 31 / 67 )
12 – ابو محمد الحسن بن علي بن زياد الوشاء ، بجلي كوفي ، ابن بنت الياس الصيرفي ، خزاز ، بنا بر قول كشي از اصحاب امام رضا ، از وجوه اماميه ( نجاشي ، 39 – 40 / 80 )
13 - الحسن بن محمد الخشاب ( نجاشي ، 42 / 85 )
14 - الحسين بن اشكيب ، نجاشي درباره او تعبير شيخ لنا دارد ( نجاشي ، 44 - 45 / 88 )
15 – ابو علي الحسن بن محمد بن احمد الصفار البصري ، از ابن سماعه و كساني ديگر روايت مي كند ( نجاشي ، 48 / 101 )
16 - الحسن بن متيل ( نجاشي ، 49 / 103 )
17 – ابو محمد الحسن بن علي الحجال ، قمي بوده ، شريك تجاري ابن وليد قمي . كتاب الجامع في ابواب الشريعه داشته كه نجاشي آن را بزرگ خوانده است ( نجاشي ، 49 / 104 ) .
18 - الحسن بن مؤفق ، كوفي ، از اماميه ، قليل الحديث بوده است .كتاب نوادر داشته است ( نجاشي ، 57 / 132 ) .
19 - الحسين بن عبيدالله بن حمران الهمداني السكوني ، از اماميه كوفه . كتاب نوادر داشته است ( نجاشي ، 57 / 134 ) .
20 - الحسن بن احمد بن ريذويه القمي ، از اماميه قم ( نجاشي ، 62 / 145 ) .
21 - الحسن بن عبد الصمد بن محمد بن عبيدالله الاشعري ، از اماميه قم ( نجاشي ، 62 / 146 ) .
22 - ابو محمد الحسن بن علي بن عبدالله بن المغيره البجلي ، از اماميه كوفه ، كتاب نوادر داشته است ( نجاشي ، 62 -63 / 147 ) .
23 - ابو محمد الحسن بن حمزه بن علي الطبري ( درگذشته 358 ) ، معروف به المرعش ( از سادات ) ( نجاشي ، 64 / 150 ) .
24 - ابو محمد الحسن بن احمد بن محمد بن الهيثم العجلي ، از وجوه اماميه ري در عصر نجاشي ( نجاشي ، 65 / 151 ) .
25 – ابو عبدالله الحسين بن محمد بن علي الازدي ، كوفي ، بيشتر در ادب و شعر و سير تخصص داشت و كتابهايي نيز در همين موضوعات نوشته بوده است . نجاشي اطلاع مربوط به كتابهاي او را از احمد ابن الغضائري نقل مي كند ولي در عين حال سند مستقيم به كتابهاي او مي دهد ، بدون اينكه از ابن غضائري نامي برد ( نجاشي ، 65 – 66 / 154 ) .
26 – ابو عبدالله الحسين بن القاسم بن محمد بن ايوب بن شمون الكاتب ، بايد امامي باشد ، چون نجاشي تصريح دارد كه پدرش از اجله اماميه است . كتابهايي نيز داشته است ( نجاشي ، 66 / 157 ) .
27 - ابو عبدالله الحسين بن علي بن سفيان البزوفري ، از اجلاء اماميه ( نجاشي ، 68 / 162 ) .
28 - القاسم بن محمد بن ايوب بن شمون ، از اجله اماميه ( نجاشي ، 66/ 157 ) .
29 - ابو يعقوب اسحاق بن عمار بن حيان الصيرفي ، از اماميه ، از بيتي بزرگ از شيعه بوده است ، طبق گزارش ابن عقده در رجال ، وي از امامان صادق و كاظم روايت مي كند ، كتاب نوادر دارد كه از او شماري از اماميه آن را روايت مي كنند . آنگاه نجاشي تنها يك اسناد را نقل مي كند ( نجاشي ، 71 / 169 ) .
30 - احمد بن محمد بن عبيدالله الاشعري القمي ، از اماميه ، از امام هادي روايت مي كند . كتاب نوادر داشته است . نجاشي سندي به محمد بن علي بن محبوب مي دهد و او اين كتاب را از پسر راوي ما يعني عبيدالله روايت مي كند ( نجاشي ، 79 / 190 ) .
31 - ابو جعفر احمد بن الحسين بن عمر بن يزيد الصيقل كوفي ، از اماميه ، كتابهايي داشته كه جز النوادر شناخته شده نيست . نجاشي سند آن را به محمد بن احمد بن يحيي و به مولف مي رساند . ( نجاشي ، 83 / 200 ) .
32 - ابوغالب احمد بن محمد بن محمد بن سليمان بن الحسن بن الجهم بن بكير بن اعين بن سنسن الزراري ( 285 – 368 ق ) ( نجاشي ، 83 – 84 / 201 ) .

نمونه هایی از کتاب های النوادر در سنت حديثی اماميه (5 فرسته)

1- گاهي تعبير النوادر عن الرجال آمده ( نك : نجاشي‌، 14/11 در مورد ابان بن محمد البجلي معروف به سندي البزاز ). در اين موارد بايد گفت كه در اين كتاب ها مستقيما از امامان نقلي نيامده و همواره به واسطه روات ديگر حديث نقل شده است . اين احتمال هست كه مراد از النوادر در اين تعبير نوادر به معني لغوي كلمه باشد .
اما نوادرهای ديگر:

2 – النوادر ابراهيم بن هاشم القمي ( نجاشي ، 16/ 18 )
3 – النوادر ابراهيم بن سليمان بن عبيدالله بن خالد النهمي الخزاز الكوفي . او كتابهاي ديگري هم داشته است ( نجاشي ، 18/20 )
4 – النوادر ابراهيم بن اسحاق ابواسحاق الاحمري النهاوندي . او كتابهاي ديگري به ويژه در فقه داشته است ( نجاشي ، 19/21 )
5 – كتاب نوادر ابراهيم بن عيسي ( يا بن عثمان ) ، ابو ايوب الخراز . او از امامان صادق و كاظم روايت مي كرد . اين نوادر چنانكه از تعبير نجاشي برمي آيد ، توسط روات بسياري از او روايت مي شد ( نجاشي ، 20/25 )
6 – كتاب نوادر از ابراهيم بن عبدالحميد الاسدي ، كوفي ، از امام صادق روايت مي كرد . اين نوادر را جماعتي از وي روايت مي كنند . در اين مورد سند نجاشي از طريق ابن عقده نهايتا به ابن ابي عمير مي رسد ( نجاشي ، 20/27 )
7 – كتاب نوادر ابراهيم بن ابي بكر محمد بن الربيع ابي بكر ابن ابي السمال . از امام كاظم روايت مي كند . او واقفي بوده و بنابر روايتي از مذهب وقف دست شسته است ( نجاشي ، 21/30 )
8 – ابراهيم بن يوسف بن ابراهيم الكندي الطحان ، از امام كاظم روايت مي كند . كتاب نوادر او را جماعتي از او روايت مي كنند ( نجاشي ، 23/36 )
9 – النوادر ابراهيم بن موسي الانصاري ، توضيحي درباره او در نجاشي وجود ندارد ( نجاشي ، 25 /45 )
10- ابو يعقوب اسماعيل بن مهران بن ابي نصر زيد السكوني ، كوفي ، او را از اصحاب امام رضا دانسته اند . چند كتاب در موضوعات متفاوت داشته و از جمله النوادر داشته است ( نجاشي ، 26-27 / 49 )
11 – النوادر الحسن بن علي بن فضال ، ابن فضال كتابهاي متعددي داشته است : از جمله الزهد و نيز كتاب رد بر غاليه و كتاب الزيارات و نيز در فقه كتاب الصلاه و نيز چند كتاب ديگر . البته او به برخي از كتابها سندي نمي دهد و اين نشان مي دهد كه شايد اطلاعات او در باب اين كتابها مستند به فهارس كهن نبوده است . اما از همه مهمتر اينكه او به النوادر وي نيز سند نمي دهد ( نجاشي ، 36 / 72 ) .
12 – كتاب نوادر ابو محمد الحسن بن ابي قتاده علي بن محمد بن حفص ، شاعر و اديب ، پدرش از امامان صادق و كاظم روايت مي كرد . كتابي در هم اخبار ادبي و شعر داشته كه در اختيار ابن غضائري قرار گرفته بوده است ( وقع اليه ) ( نجاشي ، 37 / 74 )
13 - – الحسن بن راشد الطفاوي ، ضعيف . كتاب نوادر داشته كه به تعبير نجاشي ، نيكو و كثير العلم ( يعني مشتمل بر احاديث و طرق بسيار) بوده است ( نجاشي ، 38 / 76 )
14 - ابو عبدالله الحسين بن ابي سعيد هاشم بن حيان المكاري ، از وجوه واقفه ، در عين حال نجاشي او را توثيق مي كند . كشي درباره او مواردي دال بر ذم وي روايت كرده كه نجاشي مي گويد كه اينجا جاي ذكر آن نيست . او كتاب نوادر داشته كه نجاشي آن را بزرگ توصيف كرده است . سند نجاشي از طريق حميد بن زياد از حسن بن محمد بن سماعه از اوست ( نجاشي ، 38 / 78 )
15 - النوادر ابو محمد الحسن بن علي بن زياد الوشاء ، بجلي كوفي ، ابن بنت الياس الصيرفي ، خزاز ، بنا بر قول كشي از اصحاب امام رضا ، از وجوه اماميه ( نجاشي ، 39 – 40 / 80 )
16 – الحسن بن علي بن النعمان ، فرزند علي بن النعمان الاعلم ، ثقه ، كتاب نوادر داشته كه نجاشي آن را صحيح الحديث و كثير الفوائد خوانده است ( نجاشي ، 40 / 81 )
17 – الحسن بن علي بن بقاح كوفي ، از اصحاب امام صادق روايت مي كند . كتاب نوادر داشته است .نجاشي سندي به كتابش ارائه نمي دهد( نجاشي ، 40 / 82 )
18 - الحسن بن الحسين اللؤلؤي كوفي ، كثير الروايه بوده و كتاب مجموع نوادر داشته است ولي نجاشي سندي به كتابش ارائه نمي دهد ( نجاشي ، 40 / 83 )
19 - الحسن بن محمد الخشاب ، از وجوه اماميه ، كثير العلم و الحديث . كتابهايي داشته كه نجاشي از آنها تعبير به مصنفات مي كند : از جمله كتاب النوادر ( نجاشي ، 42 / 85 )

20 - ابو عبدالله الحسين بن عبيدالله بن سهل السعدي ، بر او طعن شده و متهم به غلو شده است . با اين وصف نجاشي مي گويد كه او كتابهاي صحيح الحديث داشته است . از آن جمله التوحيد ، المومن و المسلم و چند كتاب ديگر و علاوه بر آنها كتاب النوادر . آنگاه نجاشي تنها به كتاب المتعه سند مي دهد . نجاشي بدون اينكه تكليف كتابهاي ديگر را روشن كند ، با اسناد خود به محمد بن يحيي العطار ، كه از شيوخ برجسته كليني است ، سند خود را به السعدي مي رساند و به كتب او سند مي دهد ولي در توضيح تعبير ( كتبه ) تنها به تفصيل به عناوين زيادي درباره ايمان و اسلام اشاره مي كند كه گويا بايد همگي آنها اشاره اي باشد به كتاب المومن و المسلم او ( ... بكتبه و هي الايمان و صفه المومن ... ) . بنابراين ، اين كتاب او مي بايست كتاب بزرگي بوده باشد كه تنها فهرست ابواب آن يك صفحه و نيمي از كتاب نجاشي را اشغال كرده است . بويژه از اينكه در پايان نقل ابواب ، نجاشي مي نويسد كه اين ابواب كتاب است كه آن را از خط ابن نوح سيرافي نقل كرده است ، تاكيد ما بر اينكه اين عناوين ، تنها عناوين ابواب يك كتاب بوده است ، تاييد مي شود . اما جالب اينكه نجاشي در ابتدا تنها گفته بود كه بر اساس سند خود به محمد بن يحيي العطار اين ابواب را نقل مي كند ، در حالي كه در پايان مي نويسد كه از خط ابن نوح سيرافي اين ابواب را نقل كرده است كه اين مورد به هيچ وجه قابل تفسير نيست . اما بهرحال بايد بگوييم كه نام بردن از ابواب يك كتاب در فهرست نجاشي نمونه هاي ديگري هم دارد ( نجاشي ، 42- 44 / 86 ) .
21 - الحسين بن اشكيب . نجاشي درباره او تعبير شيخ لنا دارد و بعد مي گويد كه كشي او را در شمار اصحاب امام هادي قرار داده است . بنا بر نقل نجاشي ، كشي از او در رجال امام عسكري هم ياد كرده و او را مروزي مقيم سمرقند و كش خوانده است . در عين حال كشي گفته او قمي و خادم القبر بوده است ( احتمالا مزار فاطمه معصومه ، دختر امام كاظم در قم كه از مزارهاي مشهور شيعه امامي است ) . احتمالا اگر اشتباهي و يا شايد خلطي ميان دو تن صورت نگرفته باشد ، بايد گفت كه او اصلا خراساني بوده و در بخشي از عمرش در قم بوده است . از او عياشي روايت بسيار مي كرده و به حديثش اعتماد داشته است . نجاشي او را بسيار توثيق مي كند . سه كتاب به او از طريق شيخ مفيد و ابن قولويه منسوب شده ، بدون اينكه سند نجاشي به شيخ مفيد تصريح شده باشد . يكي از اين كتابها ، النوادر بوده است ( نجاشي ، 44 - 45 / 88 )
22 – الحسين ( يا الحسن ) بن زيدان الصرمي ، نوادر داشته است . كتاب را احمد پسر محمد بن يحيي العطار از او روايت مي كند ( نجاشي ، 48 / 99 ) .
23 - الحسن بن متيل ، از وجوه اماميه و كثير الحديث . او كتاب نوادر داشته، ولي نجاشي سندي ارائه نداده است ( نجاشي ، 49 / 103 )
24 – الحسين بن ثوير بن ابي فاخته سعيد بن حمران ، از امامان باقر و صادق روايت مي كند . كتاب نوادر داشته است ( نجاشي ، 55 / 125 ) .
25 - الحسن بن موفق ، كوفي ، از اماميه ، قليل الحديث بوده است .كتاب نوادر داشته است ( نجاشي ، 57 / 132 ) .
26 – الحسن بن عمرو بن منهال بن مقلاص كوفي . كتاب نوادر داشته است ( نجاشي ، 57 / 133 ) .
27 – الحسين بن عبيدالله بن حمران الهمداني السكوني ، از اماميه كوفه . كتاب نوادر داشته است ( نجاشي ، 57 / 134 ) .
28 – ابو علي الحسن بن خالد بن محمد بن علي البرقي ، برادر محمد بن خالد البرقي ، كتاب نوادر داشته است ، ولي نجاشي سندي ارائه نمي دهد ( نجاشي ، 61 / 139 ) .
29 – ابو محمد الحسن بن ظريف بن ناصح كوفي ، ساكن بغداد ( پدرش نيز ساكن بغداد بوده است ) . او نوادر داشته ، و نجاشي مي افزايد كه راويان آن از وي بسيارند ( والرواة عنه كثيرون ) . در سند نجاشي به او افتادگي ديده مي شود ( نجاشي ، 61 / 140 ) .
30 - ابو محمد الحسن بن ابي عثمان ، ملقب به سجاده ، كوفي ، اماميه او را تضعيف كرده اند . كتاب نوادر داشته است . نجاشي به او سند مي دهد ( نجاشي ، 61 / 141 ) .
31 – الحسن بن عنبسه الصوفي ، كوفي . كتاب نوادر داشته است ( نجاشي ، 61 / 142 )
32 – ابو محمد الحسن بن علي الزيتوني الاشعري ، كتاب نوادر داشته است ( نجاشي ، 62 / 143 ) .
33 - الحسن بن عبد الصمد بن محمد بن عبيدالله الاشعري ، از اماميه قم ، پدرش از حنان از امام صادق روايت مي كند . خودش كتاب نوادر داشته است . شايد در همين كتاب روايات او از پدرش به ترتيب ياد شده ، درج شده بوده و خود او از امامان روايت نمي كرده است . نجاشي سندي به او نمي دهد ( نجاشي ، 62 / 146 ) .
34 - ابو محمد الحسن بن علي بن عبدالله بن المغيرة البجلي ، از اماميه كوفه ، كتاب نوادر داشته است ( نجاشي ، 62 -63 / 147 ) .

35 – ابو عبدالله الحسين بن محمد بن عمران بن ابي بكر الاشعري القمي ، كتاب النوادر داشته است كه نجاشي سند آن را از طريق مفيد از ابو غالب زراري از كليني از او ارائه مي دهد ( نجاشي ، 66 / 156 ) .
36 – الحسين بن عنبسه الصوفي . نجاشي تنها مي گويد كه به خط ابن نوح سيرافي در وصيت كتابهايش به او ( اجازه به سبك وصيت ) سندي به او و كتاب نوادر او يافته است . از عبارت نجاشي برمي آيد كه اطلاع او محدود به همين منبع بوده است ( نجاشي ، 67 / 158 ) .
37 - ابو عبدالله الحسين بن عبيدالله بن ابراهيم الغضائري ( درگذشته 15 صفر 411ق ) ، شيخ معروف نجاشي ، كتابهاي متعددي داشته و از جمله كتاب النوادر في الفقه ( نجاشي ، 69 / 166 ) .
38 – ابو يعقوب اسحاق بن عمار بن حيان الصيرفي ، از اماميه ، از بيتي بزرگ از شيعه بوده است ، طبق گزارش ابن عقده در رجال ، وي از امامان صادق و كاظم روايت مي كند ، كتاب نوادر دارد كه از او شماري از اماميه آن را روايت مي كنند . آنگاه نجاشي تنها يك اسناد را نقل مي كند ( نجاشي ، 71 / 169 ) .
39 - احمد بن الحسن بن اسماعيل بن شعيب بن ميثم التمار ، بنابر روايت نجاشي از كشي ، وي واقفي بوده است . از امام رضا روايت مي كند و نجاشي مي افزايد كه او صحيح الحديث و مورد اعتماد بوده است . كتاب نوادر داشته است كه نجاشي دو سند به آن مي دهد . جالب اينكه افزون بر نوادر ، كتابي نيز كه در آن رواياتش از ابان بن عثمان و از رجال حديث ( يعني غير امامان بوده ) در يك سند از سوي نجاشي به نقل از حسن بن محمد بن سماعه واقفي از او روايت شده است ( نجاشي ، 74 / 179 ) .
40 - ابو جعفر احمد بن محمد بن عمرو بن ابي نصر زيد البزنطي ( درگذشته 221 ق ) ، كوفي ، با امامان رضا و جواد را ملاقات داشته است . او نزد اين دو امام از منزلت زيادي برخوردار بود . كتابهايي داشت و از جمله الجامع . علاوه بر الجامع او كتاب النوادر هم داشته است كه نجاشي سندي از طريق ابن عقده به آن مي دهد . نجاشي از يك كتاب نوادر ديگري هم از او ياد مي كند كه سند آن از طريق ابن قولويه و نهايتا احمد بن هلال است . ( نجاشي ، 75 / 180 ) .
41 – ابو جعفر احمد بن ابي بشر السراج كوفي ، واقفي ، از امام كاظم روايت مي كند . كتاب نوادر داشته است ( نجاشي‌، 75-76 / 181 ) .
42 – ابو عبدالله احمد بن صبيح الاسدي ، كوفي ، زيديه مدعي اند كه او زيدي بوده ، ولي اين امر درست نيست . كتابهايي داشته از جمله التفسير و النوادر و آنگاه مجاشي سندي خاص به آن مي دهد ( نجاشي ، 78 / 184 ) .
43 - ابو علي احمد بن محمد بن مسلمه الرماني البغدادي ، كتاب النوادر داشته است و بعد نجاشي بلافاصله مي گويد از زياد بن مروان روايت مي كند . بعيد نيست منظور اين است كه او در اين كتاب تماما از اين راوي روايت مي كند يا اينكه اين كتاب در حقيقت دفتر اين راوي بوده كه احمد بن محمد بن مسلمه آن را روايت مي كرده است ( نجاشي ، 79 / 187 ) .
44 – احمد بن معروف ، قمي ، كتاب نوادر داشته است ( نجاشي ، 79 / 188 ) .
45 – احمد بن محمد بن الربيع الاقرع الكندي ، كتاب نوادر داشته است . او عالم به رجال حديث بوده است ( نجاشي ، 79 / 189 ) .
46 - - احمد بن محمد بن عبيدالله الاشعري القمي ، از اماميه ، از امام هادي روايت مي كند . كتاب نوادر داشته است . نجاشي سندي به محمد بن علي بن محبوب مي دهد و او اين كتاب را از پسر راوي ما يعني عبيدالله روايت مي كند ( نجاشي ، 79 / 190 ) .
47– احمد بن عمرو بن منهال ، نجاشي درباره او جز اين نمي داند كه كتاب نوادر داشته و آن را با اسنادي از حميد بن زياد روايت مي كرده است . بنابراين معلوم است كه اطلاع او صرفا متكي بر فهارس ( فهرست حميد بن زياد ) بوده است ( نجاشي ، 80/191 ) .
48 - ابو عبدالله احمد بن محمد بن سيار الكاتب ، معروف به سياري ، بصري ، از كتاب آل طاهر بوده در زمان امام عسكري . حسين بن عبيدالله الغضائري ، او را ضعيف الحديث و فاسد المذهب مي دانسته است . نجاشي نيز مي افزايد كه او مجفو الرواية و كثير المراسيل بوده است . نجاشي مي گويد كه او را كتبي است كه از آنها نزد ما كتابهاي ذيل رسيده: كتاب ثواب القرآن ، كتاب الطب ، كتاب القراءات ، كتاب الغارات و كتاب النوادر . نجاشي از طريق دو استادش به او اسنادي مي دهد از طريق محمد بن يحيي العطار از او جز اينكه در اين اسناد كليه روايات غاليانه و تخليط او استثنا شده است ( الا ما كان من غلو وتخليط ) . معلوم نيست كه اين استثنا از جانب مشايخ پيشتر است يا از سوي خود نجاشي ( نجاشي ، 80 / 192 ) .
49 – ابوعبدالله احمد بن عبدوس الخلنجي ، كتاب النوادر داشته است ( نجاشي ، 81 / 197 ) .

50 - ابو جعفر احمد بن محمد بن عيسي بن عبدالله بن سعد بن مالك بن الاحوص الاشعري ، نجاشي او را شيخ و وجيه و فقيه قابل قبول قميان دانسته است . او امام رضا را ديده بوده است . او همچنين امام جواد و امام هادي را ديده بوده است .
او كتابهايي داشته است ؛ از جمله كتاب التوحيد . نيز در ابواب فقهي تنها گفته اند كه كتاب المتعة داشته است . البته ابن نوح سيرافي مي گويد كه نزد دبيلي كتابي درباره حج از وي ديده بوده است . كتاب الناسخ و المنسوخ نيز در شمار كتابهاي او ذكر شده است . با اين وصف سه كتاب الاظلة و نيز كتاب المسوخ و كتاب فضائل العرب از اهتمامات خاص او و عقايد ويژه حكايت مي كند . اما مهمترين كتاب او كتاب النوادر بوده است كه بنا بر گفته نجاشي كتابي غير مبوب بوده ولي آن را داود بن كوره به صورت مبوب درآورده بوده است . در حقيقت داود بن كوره متن كتاب احمد بن محمد بن عيسي را بر اساس ابواب فقهي و شايد حتي در بخشهايي، غير فقهي ( عقايد و اخلاقيات ) در آورده بوده است . روشن نيست كه در آغاز متن اين كتاب از سوي احمد بن محمد بن عيسي چگونه تنظيم شده بوده است ولي اين احتمال هست كه بر اساس ترتيب اصول / دفاتر و يا حتي شيوخ بوده است . نقش داود بن كوره فقط تنظيم متن بوده و محدثان كتاب را حتی اگر بر اساس متن تنظيم شده داود بن كوره روايت مي كردند ، شايد ضرورتي نمي ديدند كه نامي از او در سلسله سند بياورند ، چرا كه اساسا تنظيم يك كتاب ، مادامي كه اين تنظيم دخلي در روايت كتاب نداشته در روايت مستقيم از مولف و راوي اصلي متن تاثيري نمي داشته است . گرچه ما به درستي نمي دانيم كه تا كي و كجاها متن اصلي و يا متن تنظيم شده رواج بيشتري داشته است . نجاشي از طريق دو تن از مشايخ خود سندي به او با وساطت سعد بن عبدالله الاشعري مي دهد كه از او روايت مي كرده است . همچنين از ابن نوح سيرافي استاد نامدار خود نقل مي كند كه كتابهاي احمد را از طريق ابن داود قمي از محمد بن يعقوب كليني و او از طريق 5 تن از مشايخ خود ( علي بن ابراهيم قمي ، محمد بن يحيي العطار ، علي بن موسي بن جعفر ، داود بن كوره و احمد بن ادريس ) از احمد بن محمد بن عيسي روايت مي كرده است . معلوم نيست كه آيا اين اسناد ناظر به روايات كليني از احمد بن محمد بن عيسي در كتاب الكافي است كه در سرتاسر كتاب از النوادر و به توسط اين اشخاص روايت مي كرده است و يا اينكه ريشه اين اسناد به اجازه و يا حتي فهرستي از كليني منتهي مي شود كه طبق آن كليني اسناد كتابهاي احمد بن محمد بن عيسي را به شاگردش ابن داود قمي داده بوده است . چنانكه ملاحظه مي شود ، داود بن كوره كه تبويب كننده متن النوادر بوده ، جزء مشايخ كليني و از واسطه هاي روايت كتابهاي احمد بن محمد بن عيسي بوده است . در اين صورت بايد گفت كه شايد هر دو نوع تنظيم كتاب النوادر در اختيار كليني بوده است ( نجاشي ، 81 – 83 / 198 ) .

51 – ابو جعفر احمد بن هلال العبرتائي ( 180 – 267 ق ) ، نجاشي او را صالح الرواية خوانده ولي با اين وصف مي گويد كه در احاديث او ، احاديث منكر وجود دارد ( يعرف منها و ينكر ) نجاشي مي گويد كه از او دو كتاب يوم وليلة و كتاب نوادر را مي شناسد . آنگاه يك سند به النوادر مي دهد و يك سند هم به كتاب يوم و ليله ( نجاشي ، 83 / 199 ) .

52 – ابو جعفر احمد بن الحسين بن عمر بن يزيد الصيقل كوفي ، از اماميه ، كتابهايي داشته كه جز النوادر شناخته شده نيست . نجاشي اين كتاب را به همراه احمد ابن الغضائري ، بر پدر ابن الغضائري يعني حسين بن عبيدالله الغضائري قرائت كرده بوده است و سند آن را به محمد بن احمد بن يحيي و به مولف مي رساند . احمد ابن الغضائري گفته بوده كه او كتابي هم در امامت داشته است و سند آن را از طريق پدرش به آن مي رسانيده است ( نجاشي ، 83 / 200 ) .

برخی رجال ضعفاء در رجال نجاشي

1 – ابراهيم بن اسحاق ابو اسحاق الاحمري النهاوندي ( زنده در 269 ق ) ، تعبير نجاشي : كان ضعيفا في حديثه متهوما ( نجاشي ، 19/21 )
2 - ابراهيم بن يزيد المكفوف ، ضعيف بوده ، گفته مي شود كه در مذهب او ارتفاع بوده است ( نجاشي ، 24/40 )
3 – اسماعيل بن سهل الدهقان ، اماميه او را تضعيف كرده اند ( نجاشي ، 28 / 56 )
4 – اسماعيل بن يسار الهاشمي ( نجاشي ، 29 / 58 )
5 – اسماعيل بن علي بن علي بن رزين الخزاعي ، ابن اخي دعبل . در واسط مي زيست و آنجا متولي امر حسبه بود . نجاشي مي گويد او مختلط بود به طوري كه گاه احاديث او منكر است ( يعرف منه وينكر ) . دو كتاب از او نام مي برد ولي سندي به آن دو ارائه نمي دهد ( نجاشي ، 32 / 69 )
6 - الحسن بن علي بن ابي حمزه سالم البطائني كوفي . از وجوه واقفه . مورد طعن علي بن الحسن بن فضال . ( نجاشي ، 36 / 73 )
7 – الحسن بن محمد بن سهل النوفلي ، ضعيف بوده ولي كتاب نيكوي كثير الفائده اي داشته است كه آن را گردآوري كرده بوده است ، با عنوان ذكر مجالس الرضا عليه السلام مع اهل الاديان ( نجاشي ، 37 – 38 / 75 )
8 – الحسن بن راشد الطفاوي ، ضعيف . كتاب نوادري داشته كه به تعبير نجاشي ، نيكو و كثير العلم ( يعني مشتمل بر احاديث و طرق بسيار) بوده است ( نجاشي ، 38 / 76 )
9 - ابو عبدالله الحسين بن يزيد بن محمد بن عبدالملك النوفلي ، از موالي ، كوفي بوده ، شاعر و اديب . او ساكن ري شده بود و همانجا نيز درگذشت . گروهي از قمي ها معتقد بودند كه او در آخر عمر غالي شد ولي نجاشي مي گويد كه از او روايتي كه گواهي بر غلو او كند ، نديده است . نجاشي به كتاب التقية او اسناد مي دهد ولي به كتاب السنة او سندي نمي دهد ( معلوم نيست چرا ؟ ) . ابراهيم بن هاشم از او روايت مي كرده است ( نجاشي ، 38 / 77 )
10 - ابو عبدالله الحسين بن ابي سعيد هاشم بن حيان المكاري ، از وجوه واقفه ، در عين حال نجاشي او را توثيق مي كند . كشي درباره او مواردي دال بر ذم وي روايت كرده كه نجاشي مي گويد كه اينجا جاي ذكر آن نيست . او نوادر داشته كه نجاشي آن را بزرگ توصيف كرده است ( نجاشي ، 38 / 78 )
11 - ابو عبدالله الحسين بن عبيدالله بن سهل السعدي ، بر او طعن شده و متهم به غلو شده است . با اين وصف نجاشي مي گويد كه او كتابهاي صحيح الحديث داشته است . از آن جمله التوحيد ، المومن و المسلم و چند كتاب ديگر و علاوه بر آنها كتاب النوادر . آنگاه نجاشي تنها به كتاب المتعة سند مي دهد ( نجاشي ، 42- 44 / 86 ) .
12 - الحسن بن خرزاد ، قمي ، كثير الحديث . نجاشي مي گويد كه گفته شده او در اواخر عمر به غلو گراييده بوده است ( نجاشي ، 44 / 87 )
13 – ابو علي الحسن بن العباس بن الحريش الرازي ، از امام جواد روايت مي كند . نجاشي درباره او مي گويد كه او جدا ضعيف بوده است . نجاشي مي گويد كه او كتاب انا انزلناه في ليلة القدر داشته كه كتابي بوده ردي الحديث و مضطرب الالفاظ . البته با اين وصف نجاشي به كتاب سند مي دهد ( نجاشي ، 60 – 61 / 138 ) .
14 - ابو محمد الحسن بن ابي عثمان ، ملقب به سجاده ، كوفي ، اماميه او را تضعيف كرده اند . كتاب نوادر داشته است . نجاشي به او سند مي دهد ( نجاشي ، 61 / 141 ) .
15 - ابو محمد الحسن بن محمد بن جمهور العمي ، بصري . نجاشي مي گويد كه خودش ثقه بوده ولي با اين وصف از ضعفا روايت مي كرده و بر مراسيل اعتماد مي كرده است . نجاشي مي افزايد كه اصحاب ما چنين گزارش داده اند و نيز گفته اند كه او از پدرش اوثق و اصلح بوده است . او كتاب الواحدة داشته كه نجاشي به آن سند مي دهد ( نجاشي ، 62 / 144 ) .
16 - ابو محمد الحسن بن محمد بن يحيي ( از سادات ) ، معروف به ابن اخي طاهر ( درگذشته ربيع الاول 358 ق ) ، به گفته نجاشي از مجاهيل ، احاديث منكر روايت مي كند و او مي افزايد كه چنين ديدم كه اصحاب ما او را تضعيف مي كنند . دو كتاب با عناوين كتاب المثالب و نيز كتاب الغيبة و ذكر القائم عليه السلام را نجاشي براي او ذكر مي كند ( نجاشي ، 64 / 149 ) .
17 – ابو محمد الحسن بن احمد بن القاسم ، الشريف النقيب ( از سادات ) ، نجاشي درباره او تعبير ( سيد في هذه الطائفة ) مي كند ولي با اين وصف مي نويسد كه ديده ام برخي از اصحاب ما در برخي رواياتش غمز مي كنند . نجاشي چند كتاب از او نام مي برد . نجاشي مي افزايد كه بر او فوائد بسيار قرائت كرده و يا بر او قرائت مي كرده اند و او شنيده است . او پيش از نجاشي درگذشته بوده است ( نجاشي ، 65 / 152 ) .

18 - ابو عبدالله الحسين بن حمدان الخصيبي الجنبلاني ، نجاشي او را فاسد المذهب خوانده است و كتابهايي از او برشمرده و در پايان كتاب الرسالة را نام برده و سپس گفته است تخليط . هيچ سندي به او نمي دهد كه شايد به اين دليل بوده كه از لحاظ سنت روايي ميان او و اماميان بغداد مناسباتي نبوده است و اين البته به اعتقادات غاليانه الخصيبي باز مي گردد ( نجاشي ، 67 / 159 ) .
19 – ابو عبدالله الحسين بن احمد بن المغيرة البوشنجي ، نجاشي مي گويد او عراقي بود ، و نيز مي گويد كه مضطرب المذهب بود ولي در عين حال مي نويسد كه او در روايتش ثقه بود ، بنابراين مراد او از مضطرب المذهب مي بايست عقيده مذهبي البوشنجي باشد ،و شايد تعبير" كان عراقيا "به گرايش حنفي اشاره داشته باشد ( يعني از اماميان متمايل به حنفيان ) . نجاشي كتاب عمل السلطان را از او نام مي برد و به يك واسطه از او روايت مي كند ( نجاشي ، 68 / 165 ) .
20 - اسحاق بن محمد بن احمد بن ابان بن مرار النخعي ، نجاشي او را معدن تخليط مي خواند . به گفته نجاشي ، او كتبي در تخليط داشته است و بعد مي افزايد كه : و او راست كتاب اخبار السيد و كتاب مجالس هشام . بنابراين اين دو كتاب در حوزه كتابهاي تخليط وي نبوده است . آنگاه نجاشي سندي ويژه از طريق شيخ مفيد به او مي دهد ، بدون اينكه روشن كند كه اين سند مربوط به كدام دسته از كتابهاي اوست ( نجاشي ، 73 – 74 / 177 ) .
21 – ابو الحسين اسحاق بن الحسن بن بكران العقرائي التمار ، كثير السماع بوده ولي نجاشي مي گويد كه در مذهبش ضعيف بوده است . او در كوفه زندگي مي كرده و در آنجا ( يعني نجف ) مجاور بوده است . نجاشي او را در كوفه ديده بوده است . در كوفه كتاب كافي كليني را از خود او روايت مي كرد و نجاشي مي گويد چون در آن زمان كه او را ديده بوده ، وي سن بالا داشته ( احتمال قوي تري براي معناي عبارت – و كان في هذا الوقت علوا) از آنرو از وي چيزي نشنيده است . اين مسئله مربوط مي شود به احتياط نجاشي در روايت و اينكه خطايي در روايت از كسي ايجاد نشود . سه كتاب را نجاشي براي او ذكر مي كند كه البته به آنها سندي هم نمي دهد . دليل اينكه به اين سه كتاب هم سندي نمي دهد ، شايد به همان مسئله سن بالاي العقرايي و احتمال خطا مربوط شود ( نجاشي ، 74 / 178 ) .
22 - ابو جعفر احمد بن محمد بن خالد بن عبدالرحمن بن محمد بن علي البرقي ( درگذشته 274 ق – بنابر گفته احمد ابن الغضائري - يا 280 ق – بنابر گفته علي بن محمد ماجيلويه – كه دومي درست تر به نظر مي رسد ) . خود او بنابر عقيده نجاشي ، ثقه بوده ، ولي او مي گويد كه از ضعفا روايت مي كرد و بر مراسيل اعتماد مي نمود ( نجاشي ، 76 – 77 / 182 ) .
23 – ابو جعفر احمد بن الحسين بن سعيد بن حماد بن سعيد بن مهران الاهوازي ، ملقب به دندان ، بنابر زعم قميان ، از تمامي شيوخ پدرش جز حماد بن عيسي روايت مي كند . آنان همچنين او را تضعيف مي كردند و مي گويند كه او غالي بوده و در احاديث او موارد منكر ديده مي شود ( حديثه يعرف و ينكر ) . كتابي با عنوان الاحتجاج داشته كه نجاشي به آن دو سند مي دهد و نيز دو كتاب ديگر كه آن دو را نيز در يك سند روايت مي كند ( نجاشي ،‌ 77 – 78 / 183 ) .
24- ابو عبدالله احمد بن محمد بن سيار الكاتب ، معروف به سياري ، بصري ، از كتاب آل طاهر بوده در زمان امام عسكري . حسين بن عبيدالله الغضائري ، او را ضعيف الحديث و فاسد المذهب مي دانسته است . نجاشي نيز مي افزايد كه او مجفو الرواية و كثير المراسيل بوده است . نجاشي مي گويد كه او را كتبي است كه رسيده از آنها نزد ما كتابهاي كتاب ثواب القرآن ، كتاب الطب ، كتاب القراءات ، كتاب الغارات و كتاب النوادر . پس او به زمينه هاي تاريخي هم علاقه مند بوده است . نجاشي از طريق دو استادش به او اسنادي مي دهد از طريق محمد بن يحيي العطار از او جز اينكه در اين اسناد كليه روايات غاليانه و تخليط او استثنا شده است ( الا ما كان من غلو و تخليط ) . معلوم نيست كه اين استثنا از جانب مشايخ پيشتر است يا از سوي خود نجاشي ( نجاشي ، 80 / 192 ) .
25 - ابو جعفر احمد بن هلال العبرتائي ( 180 – 267 ق ) ، نجاشي او را صالح الرواية خوانده ولي با اين وصف مي گويد كه در احاديث او ، احاديث منكر وجود دارد ( يعرف منها و ينكر ) و معلوم نيست اين دو وصف چگونه قابل جمع است . در عين حال نجاشي اضافه مي كند كه درباره او رواياتي دال بر ذم او از امام عسكري روايت شده است . نجاشي مي گويد كه از او دو كتاب يوم وليلة و كتاب نوادر را مي شناسد . آنگاه يك سند به النوادر مي دهد و يك سند هم به كتاب يوم و ليلة ( نجاشي ، 83 / 199 ) .