یادداشت های حسن انصاری

غنیة ‌النزوع إلی علمی الاصول و الفروع یکی از مهمترین آثار کلامی، اصولی و فقهی امامیه در قرن ششم است. نسخه‌ای که به شمارة 10564 در گنجینه نسخ خطی کتابخانه مجلس شورای اسلامی محفوظ است و به صورت چاپ عکسی منتشر می‌شود، کهن‌ترین دستنویس کتاب است و در سال 614 ق کتابت شده است. از ویژگی‌های این دستنویس آن است که خواجه نصیرالدین طوسی در ایام جوانی آن را بر ابن‌بدران مازنی مصری، از شاگردان ابن‌زهره، قرائت کرده و ابن‌بدران در صفحه‌ای از آن اجازه‌ای مبسوط برای خواجه نوشته است. همچنین یادداشتی در این نسخه به خط خواجه نصیرالدین طوسی هست که نشان می‌دهد طوسی این نسخه را در سال 624 ق مقابله کرده است

این کتاب همچنانکه از نامش پیداست در موضوع مثلثات است و در حد دانش آموز دبیرستانی (و حتی برای مرور دانشجویان دورۀ کارشناسی پیرامون این موضوع) کتاب مفید و قابل استفاده ای است.
نکتۀ جالب این کتاب برای بنده ، طرح جلد آن بود. همچنانکه می بینید نوشته ای به زبان عربی است.
جالب است بدانید که این تصویر متعلق است به یکی از کهن ترین نسخه های خطی کتاب «تحریر اصول اقلیدس» که در انگلستان نگهداری می شود و کتابت آن به سال 656 هجری قمری (یعنی 784 سال پیش) باز می گردد.
اقلیدس، یکی از کتاب هایی که در هندسه تألیف نمود نامش «اصول» است که مشتمل بر 13 مقاله است و هر مقاله شامل قضایایی است. خواجه نصیرالدین طوسی این کتاب را به زبان عربی ویرایش و بازنویسی کرد و نام آن را «تحریر أصول هندسه و حساب» نامید.
این برگه، متعلق است به اثبات قضیۀ فیثاغورس در نخستین مقالۀ کتاب.
«تحریر اصول اقلیدس»، یکی از بهترین شاهکارهای هندسیِ دانشمندان مسلمان در قرون متمادی بود و از همان ابتدا تا همین اواخر در مدارس علمی ایران و سایر کشورهای اسلامی، کتابِ درسی بود.
به پاسداشت این اثرِ خواجه نصیر ، روز پنجم اسفند را که مصادف با تولد خواجه نصیر است، «روز مهندس» نامگذاری کرده اند.
پیشاپیش، این روز را به مهندسین عزیز کشور سرافرازمان تبریک عرض می کنم.

دوازده امام خواجه
یکی از برکاتی که خداوند به واسطۀ انشاء این دعاء نصیبِ جناب خواجه نصیر الدین طوسی نموده این است که در حرم مطهّر رضوی (علی صاحبه آلاف التحيّة والثناء) هر روز بعد از نماز صبح، در رواق دار السلام، خدّامِ حرم این دعاء را همخوانی می کنند. تصویر بالا مربوط به همین مراسم است.
رواق دار السلام در جنوب شرقی روضۀ منوره قراردارد و از جمله بناهایی است که اساس آن در زمان بانوگوهرشاد و به دستور او پی ریزی شده و در سال های ۱۳۳۴ تا ۱۳۳۸ ه.ش پس از تعمیر و تزیین به صورت کنونی در آمده است.
بانو گوهرشاد همسر شاهرخ بن امیر تیمور گورکان، و مادر الغ بیگ؛ حاکم و بانی رصدخانۀ سمرقند و صاحب زیج معروف به زیج الغ بیگ، بود.

در بيت بالا از عطار ( نور او مقصود مخلوقات بود اصل معدومات و موجودات بود) روشن است که اشاره به اصل معدومات و موجودات ارتباطی با عقيده شيئيت معدوم ندارد. در نظر معتزليان معدومات از نوعی ثبوت برخوردارند اما اين بدين معنا نيست که موجود و معدوم از اصل واحدی نشأت گرفته باشند؛ وللبحث مجال آخر (با تشکر از دکتر عطایی نظری که به لطف درخواست من را برای ارسال اين دو صفحه از چاپ منطق الطير اجابت فرمود).

ارتباط خواجه طوسي و عطار و نقدی بر گفتاری از استاد دکتر شفيعی کدکنی

در سفينه تبريز حکايتی درباره ملاقات عطار و خواجه طوسي نقل شده که آنچه را پيشتر به لطف ابن الفوطي در اين ارتباط می دانستيم مورد تأييد قرار می دهد و در ضمن حاوی نکات تازه ای است درباره زندگی و انديشه خواجه. حکايت از اين قرار است:

خواجه عطار در آن زمان كى شيفته شده بود و كرامات مى‌گفت‌ ، بعضى مى‌گويند هر روز و بعضى مى‌گويند هر هفته‌اى سه روز، در نيسابور كهن در مسجد منيعى‌ ، كى جامع آنجا بود، برفتى و كلمات توحيد گفتى.

روزى به كلمات توحيد مشغول بود. خواجه نصير الدين، طاب ثراه، در زمان جوانى، پس ستونى حاضر بود.

خواجه عطّار مى‌گفت كى ممكنات را وجود نيست بل كى موجودات به وجود حق است.

شخصى برخاست و گفت: پس‌ اين سر و ريش‌ چيست؟

خواجه عطار گفت: اين نقش دومين چشم احول است.

خواجه نصير الدين چو [ن‌] اين بشنيد رقّتى در دل او ظاهر گشت. برخاست و بر دست خواجه عطار بوسه داد و به جماعت گفت: «دست او را بوسه دهيد كى به جايى رسيد.» خواجه نصير الدين از آن محفل بيرون آمد.

اين رباعى بگفت:

موجودِ بحق واحِدِ اول باشد

باقى همه موهوم و مُخيّل باشد

هر چيز جزو كى آيد اندر نظرت‌

نقشِ دومينِ چشم احول باشد

و گفت: من اين عبارت كى «نقش دومين چشم احول باشد» نشنيده بودم.

و خواجه نصير الدين هميشه معتقد شعر عطار بودى. و گويند: در آن هنگام كى خواجه نصير الدين در مجمع عطّار حاضر بود اشارات ياد داشت و اقلديس‌ حل كرده بود و در اواخر چهارصد رباعى عطار به خطّ خود نوشته بود .


احتمالا اين ملاقات حدود سال 625 ق و شايد کمی ديرتر و به هرحال قبل از سال 627 ق (زمان مرگ عطار) در نيشابور رخ داده؛ آن زمان می دانيم که خواجه طوسي در علوم فلسفی و دينی مقامی داشته و تحصيلات خود را کم و بيش به پايان برده بوده است. در حکايت بالا هم اشاره شده که او در آن زمان اشارات ابن سينا و اصول اقليدس را به خوبی می فهميده است. آخرين سالی که برای تحصيلات خواجه طوسي در اختيار داريم سال 629 ق است؛ آن زمان که بخشی از غنيه ابن زهره (فقيه و متکلم امامی) را بر استادی قرائت کرد. تا آن زمان خواجه هيچ ارتباطی با قهستان و نزاريان نداشته و همچنان با محافل امامی خراسان مرتبط بوده است. آقای دکتر شفيعی کدکنی در مقدمه دیوان قائمیات و نیز در حواشی منطق الطير ابراز فرموده اند که عطار از طریق خواجه طوسی با اسماعيليه ارتباط داشته و آن را مستند به اين ملاقات می کنند که ذکرش رفت. روشن است که اين استنباطی نادرست است. علاوه بر آن ايشان حدس می زنند که عطار مصیبت نامه را گویا تحت تأثير سخن یک داعی اسماعیلی نوشته اند و به احتمال آن داعی را خواجه نصير می دانند. در اينکه خواجه هيچگاه مذهب اسماعيلی نداشت ترديدی نيست. اما من اينجا به نکته ديگری اشاره می دهم. اگر خواجه زمانی به اسماعيليه هم تمايلی پيدا کرده باشد بی ترديد اين مربوط به سال های بعد از 629 ق و مرگ عطار است. خطایی خوانشی در تاريخ قرائت خواجه (يعنی 619 ق به جای 629 ق) موجب شد که بسياری از محققان پيوستن خواجه را به سال ها قبل از 630 ق مربوط بدانند. احتمالا خواجه حدود سال 632 ق به قهستان رفته است.

در قطعه شعری که در حکايت بالا نقل شد خواجه نظری را درباره توحيد و وجود باريتعالی مطرح می کند که با آموزه توحيدی اسماعيليان که ديدگاهی نوافلاطونی درباره الهيات سلبی و نفی وجود از حق متعال داشتند متفاوت است. همين قطعه شعر که در موافقت با عقيده منقول از عطار در حکايت بالا و در کنار هم نقل شده نشان آشکاری است که نه خواجه در زمان ملاقات اسماعيلی مذهب و يا مشرب بوده و نه عطار از آنان از طريق طوسي تأثيری پذيرفته بوده است؛ ولله الحمد أولا وآخرا.

باز درباره کتاب های منسوب به خواجه طوسي: اخلاق محتشمی و سير و سلوک از خواجه نيست.

در نوشته قبل شماری از کتاب هایی که به محقق طوسي منسوب شده اما از او نيست را بر شمرديم. يکی از اين کتاب ها اخلاق محتشمی است که به اشتباه به خواجه نصير نسبت داده شده است. اين کتاب هيچ ارتباطی با خواجه نصير ندارد و نوشته و گردآمده ای شخصی ديگر است. همچنين است کتابی که به سير و سلوک معروف شده مطلقا تأليف خواجه نصير نيست و به دلائل متعدد تاريخی بی هيچ گفتگو تأليف دانشمندی ديگر است و ربطی به خواجه نصير ندارد.

کتاب های منسوب به خواجه نصير طوسي

شماری از کتاب هایی که در نسخه های خطی به محقق طوسي منسوب شده قطعا از او نيست. در اين ميان روشنترين مورد روضة التسليم و مطلوب المؤمنين است که در عدم اصالت انتساب آنها به خواجه طوسي کمترين ترديدی را نمی توان داشت. رساله تولا و تبرا که از آن تنها يک نسخه خطی اصلی در مجموعه ای نسبتا کهن موجود است صراحتا در خود مجموعه به خواجه طوسي منسوب نشده. البته احتمال اينکه اين متن از محقق طوسي باشد کلا منتفی نيست؛ خاصه اینکه در مقدمه آن از ناصر الدين محتشم نام برده شده، همو که اخلاق ناصری را خواجه برای او نوشت. به هرحال متن تولا و تبرا جز اشاره ای در مقدمه آن مشتمل بر هيچ عقيده ای خاص اسماعيليان و نزاریان نيست. با اين حال به نظر می رسد که اين رساله را يکی از نويسندگان نزاری تون (در نزديکی قائن از مناطق قهستان) نوشته باشد و تأليفی از محقق طوسي نباشد.

آغاز و انجام خواجه حتما از اوست. کهنترين نسخه خطی آن در مجموعه سفينه تبريز و با انتساب آشکار به خواجه طوسي است. منتهی از مطاوی این رساله برخلاف نظر برخی محققان مطلقا معلوم نيست که در دوران اقامت خواجه در قهستان و الموت نوشته باشد. به احتمال زياد اين رساله را خواجه کم و بيش هم زمان با تأليف اوصاف الأشراف نوشته. به هرحال در اين رساله تعابير عرفانی ديده می شود و مطلقا رساله ای باطنی به شيوه اسماعيلی نيست. خواجه طوسي در رساله آغاز و انجام (ص 29 از چاپ ميراث مکتوب در ضن سه رساله) و در ديگر صفحات کتاب آشکارا انديشه تأويلی قيامت به مفهوم نزاری آن را رد می کند. در اين متن بسيار ارشمند، خواجه تصويری که از خداوند، مبدأ عالم و همچنين آخرت و قيامت می دهد با تعاليم اسماعيليان و نزاريان متفاوت است و از فلسفه فکری و مذهبی آنان به کلی بيگانه است. هيچ اشاره روشنی در متن کتاب به هيچ انديشه اسماعيلی در آن ديده نمی شود. بنابراين اين فرض که اين متن را نوشته ای اسماعيلی از خواجه طوسي بدانيم نادرست است. چنانکه گفتم دليلی هم نداريم تا آن را تأليفی از دوران قهستان و الموت بدانيم. به ويژه اينکه آن را برخلاف ساير نوشته های آن دوران به خداوندگاران قهستان و الموت تقديم نکرده است.

در اين ميان منسوب کردن روضة التسليم (رساله تصورات) به خواجه طوسي از همه عجيب تر است. اين رساله به هيچ عنوان و با هيچ مستمسک ضعيفی هم نمی تواند تأليفی از طوسي قلمداد شود. نويسنده اين کتاب همانطور که در نسخه های خطی آن هم ديده می شود همان نويسنده هفت باب و شاعر معروف ديوان قائميات است؛ يعنی صلاح الدین حسن محمود کاتب.

نويسنده سير و سلوک و تولا و تبرا و مطلوب المؤمنين و اخلاق محتشمي کيست؟


قبلا گفتيم که نويسنده اين آثار که متعلق به مکتب اسماعيليان نزاری ايران است برخلاف ادعاهایی که تاکنون ابراز شده خواجه نصير طوسي نيست. ادله اين مطلب ان شاء الله منتشر خواهد شد. گفته خواهد شد که نويسنده تمامی اين کتاب ها شخصی است نزاری مذهب به نام خواجه ابو سعيد محمد (شايد با نسبت طوسي و شايد هم توني) که صرفا به دليل تشابه نام و لقب خواجه (و شايد هم نسبت طوسي) نوشته هايش به اشتباه در برخی نسخه های خطی بسيار متأخر به خواجه نصير طوسي، عالم طراز اول امامی مذهب ايران نسبت داده شده است. او به ظن متآخم به يقين از لحاظ سن و سال از خواجه نصير بزرگ تر بوده و شايد بيست سالی قبل از خواجه به دنيا آمده بوده است. اين خواجه محمد حتما از نزديک خواجه نصير را در قهستان و يا الموت ديده بوده. او شايد هيچگاه گمان نمی برد که حاصل قلمش قرن ها بعد به نام خواجه طوسي قلم داده شود.

از شهرستانی تا خواجه نصير

در نوشته های قبل گفتيم که هيچ دليل استواری در دست نيست که شهرستانی بر مذهب اسماعيلی و نزاری بوده باشد. او در بخش اول زندگيش بر مذهب اشعری تحصيل دانش کرد و در عين حال به دليل گستره مطالعاتش به پاره ای از افکار فلسفی و گرايشاتی ريشه دار در سنت های فلسفی و حکمی متمايل شد. بعدها با همان زمينه به تدريج به نوعی فلسفه نوافلاطونی در باب الهيات تنزيهی گرايش پيدا کرد. اين همان زمان بود که مصارعة المصارعة را می نوشت. فلسفه نو افلاطونی مورد تأييد اسماعيليه هم بود. با اين وصف دليلی در دست نيست که شهرستانی اين گرايش را مديون اسماعيليه و يا ادبيات آنان و يا تغيير مذهبش به اسماعيليه باشد. اين گرايش را او احتمالا مديون آشنایی با تعاليمی شيعی که از يک استاد و مرشد دريافت کرده بود و شهرستانی او را به خضر تشبيه می کند بود. اين مرشد تعاليمی باطنی را تحت عنوان اسرار قرآن و متکی بر تعاليم شيعی و اهل بيت به شهرستانی منتقل کرد. چنين به نظر می رسد که اين مرشد بی ارتباط با سنتی از صوفيان خراسان نبوده که ضمن تسنن در ظاهر شريعت در باطن آن و در مباحث توحيد و طريقت نظر به قطبيت اهل بيت پيامبر (ص) داشتند و معتقد به ضرورت وجود معرفتی اشراقی و باطنی بودند. اين تعاليم را نبايد ضرورتا تعاليمی نزاری دانست. سنت های شيعی ديگری در خراسان آن دوران بوده اند که اتفاقا بيشتر مورد توجه شهرستانی قرار گرفته اند. در واقع شهرستانی در تفسيرش که نماينده آخرين مرحله فکری اوست از آثار اسماعيلی نقلی نمی کند ولی به وفور به احاديث کتاب های اماميه استناد می کند.

خواجه نصير طوسي را برخی در دوران قهستان و الموت اسماعيلی دانسته اند و حتی او را بزرگترين متفکر نزاری تاريخ پنداشته اند. به خواجه نصير رساله هایی نزاری نسبت داده شده. در يکی از آنها، سير و سلوک، نويسنده از شهرستانی به عنوان "داعي الدعاة" ياد می کند. همين، يکی از دلائل اسماعيلی بودن شهرستانی قلمداد شده. اين رساله حتما از خواجه نيست. خواجه برخلاف مضمون اين رساله، هيچ ارتباطی با شهرستانی نداشته است. نه تنها اين رساله از خواجه نيست؛ بلکه رساله های تولا وتبرا و مطلوب المؤمنين و از همه مهمتر روضة التسليم (تصورات) هم از خواجه نيست و تأليف کسان ديگری است. روضة التسليم تأليف حسن محمود کاتب است (نويسنده ای نزاری و سراينده ديوان قائميات) و آن دو ديگر تأليف نويسنده ای است نزاری و ناشناخته به نام خواجه ابو مسلم محمد. خواجه نصير طوسي نويسنده رساله آغاز و انجام هم هست که آن را برخی نويسندگان نوشته ای نزاری قلمداد کرده اند. اين رساله را خواجه نصير در اواخر عمر نوشته و مطالبش هم ربطی به عقايد و تفکرات نزاريان ندارد و آنها را نمايندگی نمی کند. خواجه نصير در زمان اقامت خود در قهستان و الموت تعدادی از مهمترين کتاب های خود را به سبب حمايت خداوندگاران قهستان و الموت نگاشت. از آن جمله است اخلاق ناصری. اخلاق محتشمی بر خلاف آن، تأليفی از خواجه نصير نيست و نوشته نويسنده همان تولا و تبرا و مطلوب المؤمنين است.

در کتابی که به زبان انگليسی نوشته شده همه اين مطالب را آورده ايم.

خواجه نصير، تشيع، اسماعيليه و استاد مصطفی ملکيان

امروز فايل صوتی يک قطعه از سخنرانی جناب استاد آقای مصطفی ملکيان را که يکی از دوستان به لطف ارسال کردند شنيدم درباره خواجه نصير. در آنجا آقای ملکيان اظهار می فرمايند که هيچ دليلی بر تشيع خواجه وجود ندارد و يا تشيع او ثابت نيست و بر فرض صحت اين انتساب معلوم نيست که او امامی بوده و يا اسماعيلی. حقيقتا از اين سخن آقای ملکيان خيلی تعجب کردم. تشيع خواجه که از مسلمات است و جای ترديد ندارد. احتمال می دهم آقای ملکيان نصیر الدین طوسي را با شخص ديگری، شايد علاء الدين طوسي اشتباه گرفته باشند. در مورد امامی و يا اسماعيلی بودن او هم البته بحث هایی شده. اما مسلم است که خواجه بر مذهب امامی بوده و هيچ گاه مذهب اماميه را به نفع مذهب اسماعيلی و لو در مدت زمان اقامتش در قلاع اسماعيلی ترک نکرد. آنچه درباره اسماعيلی شدن او در آن مدت گفته اند مستند به ادله ای قوی نيست. هر چه هست مسلم است که او در خاندانی امامی زاده شد و در محيطی امامی تربيت شد و تحصيل فقه و کلام و اصول کرد و بر مذهب اماميه چشم از اين جهان فروبست.

نکته ديگری هم آقای ملکيان در آن سخنرانی گفته اند که از حکمت و دانایی ايشان توقع نداشتم: ايشان با مقايسه خواجه ما و بودا از خواجه انتقاد کرده اند در رابطه با همراهی با مغولان در برنامه ريزی برای سقوط خلافت عباسی بغداد. ظاهرا آقای ملکيان از جزئيات گزارش ها درباره سهم خواجه در اين زمينه اطلاع چندانی ندارند. هر چه هست مسلم است که خواجه با بينشی عميق نسبت به ضرورت پايان دادن به خلافت عباسی به اقدامی هوشمندانه در راستای احيای هويت ايرانی دست زد و همکاری او را بايد در چارچوب يک برنامه ريزی دقيق در اين جهت و همچنين احيای فرهنگ و تمدن شيعی و پایان دادن به حکومتی دانست که مهمترين مانع برای استقلال مجدد ايران بود. نه آيا اگر اين هوشمندی او نبود ممکن بود سرنوشت ايران برای قرن ها همچنان در دست عباسيان و خدمتگزاران آنان باشد و راه برون رفتی برای تشکيل "دولت ملی ايران" آنچنانکه در عصر صفوی شاهدش بوديم فراهم نگردد؟ خواجه طوسي يکی از بنيانگذاران ايران امروز است و وحدت ملی و ارضی و استقلالی که از نعمت های آن بهره منديم.

سال گذشته قریب شش ماه برای اين کتاب روی زندگی، مذهب و سهم فلسفی خواجه نصير طوسي کار می کرديم. فرصتی بود برای مطالعه مجدد بسياری از آثار فلسفی، علمی، کلامی و متون فارسی و عربی او. حدود پنجاه صفحه اين مجلد بحث از مذهب خواجه طوسي است و رد اين ادعا که او در دوران اقامت در قلاع نزاريان تغيير مذهب داده بود. خواجه طوسي دانشمند طراز اول اماميه هيچ گاه مذهب نیاکان خود را تغيير نداد. بررسی جامع در مجلد دوم اين کتاب نوشته شده و به زودی منتشر خواهد شد. مجلد اول اين کتاب درباره آثار و ميراث کلامی و اصولی شريف مرتضی است.

مراغه از کانونهای مهم شعر و ادب شیعی می باشد که باید آن را از ثمرات حضور خواجه نصیر طوسی قلمداد کرد. این کتاب یه معرفی عزاداری در مراغه پرداخته است @baz_in_che_shoresh_ast

🔹 افسانه تشيّع خواجه نظام الملک و ملکشاه

🔸 خواجه نظام الملک طوسی از معروفترين وزرای ايرانی در عهد سلاجقه است که به عقل و کفايت وحسن تدبير مشهور است.

🔹 وي از سال ۴۵۵ تا ۴۶۵ وزارت الب ارسلان را داشت و پس از او وزير فرزندش ملکشاه شد وتا رمضان ۴٨۵ که در نزديک بروجرد به دست يکی از شيعيان اسماعيلی کشته شد جمعا سی سال وزارت کرد.

🔸 خواجه شافعي مذهب و متعصب در آن بود و از دشمنان شيعيان اثني عشريه واسماعيليه به شمار مي رفت.

🔹ملکشاه سلجوقي نيز حنفی مذهب بود و پنج هفته پس از قتل خواجه درگذشت واز آنجا که بخاطر قتل خواجه مورد سوء ظن بود مرگش در نظر مردم چندان اهميتی نداشت، چنان که نه بر جنازه اش نماز گذاردند و نه در ماتمش سوگواری کردند.

🔸جسد ملکشاه را به اصفهان حمل کرده و در مدرسه بزرگي که خود ساخته بود در جنب خواجه نظام الملک به خاک سپردند.

🔹 از شگفتي هاي روزگار اين که پس از نهصد سال از وفات آن دو کتابي ساختگي به نام کنگره علماي بغداد با مقدمه يکي از فقهاي مشهور زمان چاپ ودر تيراژ وسيعي منتشر شد که بر اساس آن قصه تخيلي، خواجه نظام الملک و ملکشاه شيعه شده و به دست اهل سنت به شهادت مي رسند!!

🔸و شگفت آورتر اين که در اين سه چهار دهه که از نشر اين داستان جعلی می گذرد کسی به دنبال مستند و منبع يا نسخه خطی اين رمان نوساخته نرفته، و نتيجه خلاف واقع آن که استبصار و تشيع خواجه وملکشاه است در افواه شهرت يافته است!

🔹 خوشبحتانه مرحوم سيد جعفر مرتضی عاملی و محقق ارجمند استاد حسن انصاری قمی به جعلي بودن اين داستان تصريح کرده و اعتبار تقريظ مسامحه آميز یکی از علمای عصر بر این داستان ساختگی را از بين برده اند.

@bazmeghodsian