یادداشت های حسن انصاری

چرا نمی توانیم در بحثهای تاریخی مان شفاف باشیم؟
در سالهای اخیر به این نتیجه رسیده ام که برای داشتن یک بینش درست لازم است در زمینه ارزیابی دیدگاه و نظریات و به خصوص وقتی تاریخ اندیشه را دنبال می کنیم، باید بین آنچه هست و آنچه باید باشد، تفاوت بگذاریم. خیلی ساده، وقتی ما بحث از تمدن اسلامی و مزایای آن می کنیم، همیشه به آنچه دلمان می خواهد باشد فکر می کنیم، نه آنچه بوده است. دلیل این امر هم روشن است. ما در حال ستایش از آن تمدن هستیم و به دلیل این که مراقب نگاه هایی هستیم که به ما و نوشته های ما می نگرند، کوشش می کنیم نشان دهیم که این است آنچه بوده است! یعنی آنچه ما الان می خواهیم، یا دلمان می خواهد این طور باشد. البته ممکن است اشکالاتی هم فرضا به آن تمدن داشته باشیم، اما در کل، صورت قصه، به جهتی است که نگاه و خواسته و باید ما را نشان می دهد. مثلا می گوییم، در تمدن اسلامی حریت و آزاد اندیشی بوده است. مثالهایی هم داریم، و البته ناخواسته، از تمام مواردی که بکار ما نمی آید، پرهیز می کنیم. آنگاه موارد موجود و مثبت را کنار هم می گذاریم، و قضاوتی ارائه می دهیم. قول به شما می دهم، بیشتر کتابهایی که مسلمانان در طول سالیان در باره تمدن اسلامی نوشته اند از همین زاویه بوده است. نویسندگان این کتابها، بیشتر مصلحانی بوده اند که خواسته اند، جامعه اسلامی را به سمت آنچه ارزش های امروزی است سوق دهند، و بنابرین، تصویری که از گذشته می دهند، در این جهت و برای تقویت باورهای اصلاحی میان مردم است. گاهی هم خواسته اند، پاسخ افرادی که تمدن اسلامی را متهم کرده اند بدهند و طبعا باید تصویری منتخب و گزیده متناسب با آنچه خود می خواهند ارائه دهند.
یک بار وقتی با یک استاد بزرگ فلسفه، در باره محتوای اندیشه های فلسفی در گذشته و تأثیر آنها بر جوامع اسلامی صحبت می کردم، حتی یک آن نمی توانست از خواسته ها و باورهای خود جدا شود. دایما آنچه را خود درست می دانست، آنچه را قابل قبول می دانست، با آنچه را که بوده است مخلوط می کرد. وقتی نمونه هایی از موارد مخالف فکرش ارائه می دادم، می گفت به من چه که اینها بوده است! باز سر نقطه اول بر می گشتیم که ما در حال مرور بر تاریخ اندیشه های فلسفی بودیم نه دیدگاه های جناب عالی در باره آنچه درست یا نادرست است.
اگر ما این شفافیت را داشتیم که بتوانیم هر چیزی را بدون خواسته خودمان یا دست کم با کمترین تأثیر از باورهایمان، بحث و بررسی کنیم، می توانیم بگوییم که در حال انجام کار علمی هستیم. این مطالب به این معنا و مفهوم نیست که مثلا غربی ها، این کارها را نمی کنند. از اتفاق، آنها هم در گذشته بیشتر و اکنون هم، همین نگاه ها را در همه حوزه ها دارند، مهم اندازه نفوذ این خواسته ها در داوری هاست. قطعا، مراتب دارد و می تواند کمتر باشد، چنان که این تاثیر می تواند، در مسائل اصلی و محوری، نقشی نداشته باشد.
ویژگی فکری جامعه ما، سطح علمی آن، نوع نیازها، روش تربیت، شعارهای تبلیغاتی، نفوذ سیاست در فکر، و اعتباری که ما به باورهای جاری برای تأثیر گذاشتن در افکارمان داریم، همه و همه مانع از نگاه شفاف و علمی شده و این یکی معضل مهم ما در نرسیدن به واقع در بیشتر موارد است، امری که سبب می شود راه حل های ما هم از اساس بی پایه باشد.
@jafarian1964

نویسنده مناهل الابرار فی تلخیص بحار الأنوار کیست؟

در شرح احوالی که از مرحوم آقای سید محمد رضا طباطبایی یزدی در سایتها و بعد از مرگ ایشان منتشر شد کتاب مناهل الابرار فی تلخیص بحار الأنوار از تألیفات او قلمداد شده است. این در حالی است که بر روی چاپ این اثر که در ۱۴ جلد چاپ شده و گزیده ای است از بحار الأنوار علامه مجلسی نام آقای حسین درگاهی یکبار بدون هیچ توضیح و یک بار به عنوان محقق کتاب ذکر شده. تا آنجا که من می دانم کتاب تألیف مرحوم آقای طباطبایی است (شاید هم آقای درگاهی همکاری داشته است). من در واقع از خود آن مرحوم چنین شنیدم که این کتاب را تدوین کرده اند. سبب اینکه بر روی جلد تنها نام آقای درگاهی آمده را را متوجه نشدم. احتمالا ایشان در چاپ کتاب سهمی داشته اند.

چرا مکتوب دکتر داوری مهم است؟

از نقطه نظر بحث مدعیان سال های اخیر مکتب تفکیک به نظر من مکتوب تازه دکتر داوری از این حیث اهمیت دارد که در طول دو دهه گذشته شماری از دلبستگان به هر یک از دو گرایش دکتر فردید و همچنین مکتب تفکیک درصدد نوعی همسازی و تئوری سازی مشترک و بر پایه مبانی هر دو با هم برآمدند. این مکتوب را در واقع باید در پاسخ به چنین رویکردهایی دید. من خود به خاطر دارم که عده ای از دوستان علاقمند به معارف مرحوم آقای حلبی در تهران در آن سال ها به سخنان دکتر فردید درباره تمدن غرب و غربزدگی و نقد تمدن جدید از نقطه نظر فلسفی واکنش مثبتی نشان می دادند. از دیدگاه آن دوستان نظراتی که دکتر فردید مطرح می کرد و طبعا کسانی مانند آقای داوری هم آن نظرات را تعلیم و آموزش می دادند با رویکرد کلی مرحوم عالم متقی میرزا مهدی اصفهانی در خصوص تمایز کلی راه انبیاء از راه تفکر و تمدن و اندیشه بشری هماهنگ است. در واقع از دیدگاه این آقایان انبیاء آمده اند تا جلوی انحراف در بشریت را که نتیجه بیگانه شدن با راه فطرت و تکیه بر خرد خود بنیاد بشری و تفکرات فلسفی یونانی است را بگیرند و بشر را از فکر و ظلمات فکر نظری رهایی دهند و هدایت الهی و وابسته به انبیاء را به آنان تعلیم دهند. طبعا این آقایان به تفسیری خاص از تاریخ تمدن و فلسفه بشری استناد می کنند که خود تنها روایتی است که مرحوم میرزا مهدی اصفهانی آن را مطرح می کرد. در این دیدگاه کار انبیاء در واقع واکنشی بوده به انحرافات بشر از فطرت اولیه. روشن است که این تفسیر از تاریخ دیدگاهی اعتقادی است و میرزا مهدی اصفهانی کاری با واقعیت های تاریخی و سیر تمدن بشری آنطور که منابع تاریخی گزارش می کنند ندارد. اینکه واقعیت شکلگیری فلسفه های یونانی و یا فلسفه های بشری در تمدن های قدیم دنیا چه بوده سخن دیگری است که لزوما با دیدگاه های مرحوم اصفهانی البته سازگار نیست. فقط باید اینجا این نکته را تذکر داد که در این میان تجدد ستیزی دکتر فردید و شرکای ایشان لزوما تأیید این دیدگاه مرحوم میرزا مهدی اصفهانی نیست اما به هرحال این تفسیری است که هواداران آمیختن دو تفکر معارفی و فردیدی ظاهرا بدان دلبسته اند. دکتر فردید نقدش فلسفی است و تفکیک را میان تمدن ما قبل مدرن و مدرن می داند. وانگهی او نقد فلسفی اش متأثر از نقد هایدگر به متافیزیک است که شامل دیدگاه های سنتی مکاتب دینی و تصور سنتی از خدا هم می شود. بدین ترتیب شاید به تعبیری باید گفت هر کدام از این دو دیدگاه نقطه آغاز آنچه انحراف و یا چیزی شبیه آن می خوانند را متفاوت می دانند. در این میان عده ای از علاقمندان به مکتب تفکیک درصدد برآمدند تا با نوعی تلفیق این مکتب نه تنها با مکتب فردید بلکه با مکتب سنت گرایی که با مکتب فردیدی تفاوت جدی دارد موضوع را دنبال کنند و معجون تازه ای به منظور نقد غرب و تمدن جدید عرضه کنند. از دیدگاه این اشخاص که بی تأثیر از دیدگاه های فرهنگستان قم هم نیستند اساسا این انبیاء هستند که تمدن قدیم بشر را ساخته اند و علم و تمدن بشری اصلا ساخته انبیاء است منتهی با تفکرات یونانی و بعد غربی به انحراف کشیده شده و امروز با چالشی به نام تمدن جدید روبروست. اینها در واقع به سنت فرا می خوانند و البته فلسفه یونانی که مورد انتقاد میرزا مهدی اصفهانی است را آغاز روندی می دانند که به تجدد انجامید و از این نقطه نظر به مکتب تفکیک دلبسته اند. اندیشه فرهنگستان علوم قم هم کم و بیش همین است گرچه آنها در عمل به بازسازی علوم و فلسفه و از جمله علوم انسانی غربی و یونانی در راستای اسلامی کردن آن دعوت می کنند. یعنی بازگشت به سنت را نه در شکلی منفعلانه و امیدوار به تغییر این وضعیت (با اراده مستقیم الهی و یا اتفاقی خارج از اراده انسان های معتقد به مکتب انبیاء) بلکه از طریق بازسازی علوم و فلسفه و تمدن جدید از راه اسلامی کردن آنها می دانند. از اینجاست که به طور نمونه به ریاضیات اسلامی و یا فیزیک اسلامی فرا می خوانند. مرحوم میرزا مهدی اصفهانی ظاهرا تنها سخنش در محدوده معارف دینی بود و نه گستره های مختلف علوم اما از آنجا که به وضوح از تفکیک نور عقل انبیاء و عقل ظلمانی نظری فلاسفه و بشر سخن می راند گویا معارفش مورد استفاده معتقدان به اسلامی کردن علوم قرار گرفته است. با وجود اینکه مسئله او تقابل سنت و تجدد نبود بلکه تقابل انبیاء بود با راه عقل بشری. (دنباله 👇🏼)

... در این میان نکته جالب توجهی که در کتاب آقای حیدر دیده می شود و آقای مادلونگ هم روی آن دست گذاشته این است که ایشان امالی احمد بن عیسی بن زید را به عنوان مهمترین منبع برای فقه قدیم زیدی در نظر گرفته و بررسی های سندی را بر محور آن انجام داده اند. در کتاب او سهم مسند منسوب به زید بن علی در نظر گرفته نشده است. انتساب احادیث و مطالب مسند زید بن علی به شخص زید البته مشکل دارد و این نکته ای است که آقای مادلونگ هم در تحقیقاتش به همین نتیجه رسیده است. اما انتساب هسته اصلی این کتاب به ابو خالد واسطی ظاهراً نباید مشکل داشته باشد. مسند زید بن علی بی تردید یکی از کهنترین منابع فقهی اسلامی است. اتفاقاً همین کتاب نشان می دهد که زیدیه برخلاف گفته آقای حیدر هویت متشکل فقهی مستقل از محیط سنی خود در کوفه را در سده دوم قمری داشته اند. شهر کوفه در سده دوم به سرعت به شهری شیعی تبدیل شد و این نکته ای است که اتفاقاً آقای مادلونگ در نقد کتاب آقای حیدر بر آن تأکید کرده و تلویحاً مشکل تحلیل ایشان درباره زیدیه را به نوع تحلیل ایشان از وضعیت کوفه در آن دوران مرتبط دانسته است.

با این حساب اگر اصالت کتاب مسند زید بن علی را بپذیریم حتی با همان دیدگاه کلی آقای حیدر باید گفت جارودیه که ابو خالد واسطی از رهبران و نمایندگان اصلی آنان بود در سده دوم قمری نه تنها حضور داشتند بلکه هویت فقهی مستقل زیدی خود را هم مکتوب کرده بودند.
مسند زید بن علی در شکل نسخه های فعلی آن البته نمی تواند عیناً آن چیزی باشد که ابو خالد واسطی ارائه داده بوده. در نسخه های بعدی آن در کوفه هم از لحاظ مواد و هم از لحاظ فورم مسند زید تحول پیدا کرد. این تحول خود در میان زیدیه جارودی صورت پذیرفت. آن هسته اصلی با تحولاتی که چند دهه بعد از ابو خالد واسطی پیدا کرد مجموعه ای از روایات را شکل می داد که خود از منابع کتاب امالی احمد بن عیسی بن زید بود. طبق همان دسته روایات که در کتاب امالی آمده (یعنی همان کتابی که آقای حیدر آن را در تحلیل سندی روایات فقهی مبنا قرار داده اند) می توان فتاوی فقهی جارودیه در سده دوم قمری را دید که در طول کتاب و بر اساس همان مجموعه مسند ابو خالد واسطی نقل شده است.
بدین ترتیب کلیت نگاه آقای حیدر به تاریخ زیدیه می تواند به چالش کشیده شود. تفصیل مطلب را باید به وقتی دیگر وانهاد.

فكر كنم آقای جعفریان هم در نوشته خود آورده اند که مرحوم آقای روضاتی (رحمه الله) به آدرس های زیاد در پاورقی که از مزیت های چاپ تدمری است علاقه مند بودند... دقیقا همین داستان را بنده با مرحوم آقای روضاتی چند باری ملاحظه کردم و حتی به بنده تذکر می دادند که برای ما پیرمردها سخت است تا برویم و تمام این مصادر را مراجعه کنیم اگر ممکن است نصوص بعضی از این آدرس ها و استخراجات را در پاورقی ها بیاورید.. خدایش بیامرزاد

یکی از نواده های مرحوم سید جمال گلپایگانی می گفت ایشان ابن عربی را لعن می کرده است!


ایشان هم نماز میت اقای قاضی را خوانده اند!


این مطالب تحقیقی، تقلدی نیست. مضافا که تقلید در احکام هم بدون تحقیق و دلیل نیست!

این هم نوشته آقای انصاری

نعمانی در تفسیر وزیر مغربی

وزیر مغربی از ناحیه مادر از خاندان نعمانی، نویسنده کتاب الغیبه است. آقای کریمی نیا در رساله دکتری خود درباره وزیر مغربی گفته اند که او در تفسیرش نقل هایی از نعمانی دارد. در یک مورد که صراحتا وزیر مغربی می نویسد: وروی شیخنا ابو عبد الله رحمه الله. آقای کریمی نیا این مورد را به نعمانی مربوط دانسته اند که درست نیست. نعمانی شیخ وزیر مغربی نبوده و مدتها بعد از نعمانی به دنیا آمده است. وانگهی چرا او از نیایش نباید با تعابیری مانند جد من و یا از این قبیل نام ببرد؟ با همین استدلال سایر مواردی که آقای کریمی نیا آنها را به عنوان مستندات نقل وزیر مغربی در رساله خود ذکر کرده اند محل تردید می نماید. در یک مورد البته در نقل تفسیر تعبیر وروی ابو عبد الله محمد بن ابراهیم دارد و آقای کریمی نیا در توضیح تکمیلی که ظاهرا خود افزوده اند شهرت او را تکمیل کرده و عنوان نعمانی را به عبارت وزیر مغربی افزوده اند اما در این مورد هم پرسش این است چرا وزیر مغربی اشاره ای به اینکه نعمانی نیایش است نمی کند؟

آقای کریمی نیا این نقل ها را مربوط به تفسیری از نعمانی می دانند. اصل اینکه نعمانی صاحب تفسیری باشد محل تردید است.

بله.. مستقلا هم چاپ شده.. این نسخه از کشفیات اقای سید محمد حسین جلالی در آمریکاست که با تحقیق خود ایشان منتشر شده.. کتاب بسیار مهمی است و در فهرست نجاشی هم نامش آمده.. به یاد دارم که این کتاب نزد مرحوم کلینی هم بوده و از آن روایاتی را نقل می کند..

جالب این است که به تصریح مفهرسین اصل این روایات رو راوی (ابو عمران مروزی) در زندان سندی بن شاهک از امام شنیده است..

🔸پیام ارسالی:

ضمن عرض سلام و آرزوی توفیق روز افزون

به مناسبت مطلب اخیر پیرامون نظر مرحوم آقای حداد ره نسبت به مرحوم آقای طهرانی ره توجه به اینکه هم شاید خالی از لطف نباشد که خود مرحوم طهرانی در روح مجرد آوردند که آقای حداد کرارا می فرمود: آن شخصی را که استاد می نویسد و امضاء می کند وصی ظاهر است؛ و اما وصی باطن نیاز به معرفی ندارد و از باطن کار خود را می کند.

و باز خود همین سید بزرگوار دست نوشته ای را اظهار می کنند که حسب آن مرحوم آقای حداد از میان تلامیذ ایشان را بعنوان وصی معرفی کردند..... .

بنا بر این شایسته است وصایت باطن مرحوم حداد را در جای دیگری جستجو کرده، و برای اسناد باورهای غلو آمیز خویش به مرحوم حداد نیز خود را به زحمت نیندازند، اگر چه خواهند انداخت!

🔹غرض دوست عزیزمان این است که طبق آن نقل قول مرحوم طهرانی از حداد: «آن شخصی را که استاد می نویسد و امضاء می کند وصی ظاهر است...» نوشته و امضای مرحوم حداد در تعیین آقای طهرانی به عنوان وصی اعتباری ندارد، او وصیّ ظاهر است و وصیّ باطن حداد کسی دیگر است...

در تکمیل سخن ایشان بیفزایم که بنده از برخی از خواص مرحوم آیة الله کشمیری - که به مرحوم حداد عقیده تام داشت - شنیدم که آیة الله کشمیری می فرمود: آقای حداد در اواخر از این که فلانی را به عنوان وصی انتخاب کرده بود پشیمان شد و فرمود وصایت نامه را پس بفرستند...

و این به معنای ختم جریان طهرانی و ادعاهای غلوآمیز آنان درباره مرحوم حداد است.

والسلام علی من اتبع الهدی