کتابخانه تخصصی تاریخ اسلام و ایران

بر اساس نقل های شیعیان حوزه علمیه نجف قدمتی هزار ساله دارد. از زمانی که یخ طوسی پایاه های اولیه این حوزه علمیه در نجف را بنیان نهاد تا به امروز این سیر ادامه داشته است. مولف در این مقاله به بررسی این مساله می پردازد که آیا حوزه علمیه در نجف قدمت هزار ساله داشته است؟ سیر تطور شکل گیری این نهاد در عراق به چه صورت بوده است؟
@ganjinemaktoob

دستنویس جنگ صفی یزدی تقدیم می‌شود که به خط خود او در 1091ق کتابت شده است. صفی قلی بيگ بن محمد علي بيگ يزدی از شاعران و نویسندگان دوره صفوی است که در دوره شاه عباس اول به هند رفته و در دوره شاه عباس دوم به ایران بازمی‌گردد و به وزارت یزد می‌رسد. او در این روزگار این جنگ را در زمانی که فراغت داشته تدوین نموده است. در این جنگ مطالب و رساله‌های متعددی وجود دارد که برخی از خود اوست و تاکنون مورد تحقیق و بررسی قرار نگرفته‌اند. از مهمترین بخشهای این جنگ رباعیاتی است که او از اشعار شعرای مختلف از جمله خیام، سحابی،‌ صائب، کمال اسماعیل و ... انتخاب کرده است. این جنگ اثر مناسبی برای تصحیح و تحقیق است بویژه برای کسانی که در حوزه یزد‌پژوهی فعالیت می‌کنند
@aaadab1397farhang

میراث تاریخی علامه جعفر مرتضی در حوزه تاریخ اسلام

1. علم تاریخ در حوزه های علمیه ما و در سیر علم سنّتی این رشته علمی، طبعا در چارچوب تفکر شیعی، نسبتا فعال بوده است، اما این فعالیت، به خصوص در ایران، به دلیل کم بودن منابع کتابخانه ای، قوت چندانی نداشته و این امر، ناشی از ضعف سنت تاریخ ورزی در ایران به معنای علمی آن است.
2. می توان گفت، حد و قواره «علم تاریخ اسلامی» از لحاظ علمی، قابل مقایسه با علم اصول یا علم فقه نیست، اما به دلیل نیازی که در مباحث کلامی به آن بوده، و درگیر شدن در مناظرات مکتوب و شفاهی، به آن هم پرداخته می شده است. این یک سنت قدیمی بود که متکلمان شیعه، با مطالعه متون کهن از اهل سنت، و با استفاده از آنها، به دفاع تاریخی از باورهای خود می پرداختند و این خود سبب تقویت نگاه تاریخی می شد.
3. در دوره نزدیک به زمان انقلاب، حرکتی علمی در نجف، لبنان و تا حدی ایران در این زمینه آغاز شده است. این حرکت، بعد یک دوره کم فروغ از علم تاریخ از دوره قاجاری است که تاریخ اسلام چندان جدی گرفته نشده بود. علت آن هم عمدتا نبود کتاب و نبودن سنت تعلیم و تربیت در این جهت بود. در همین شرایط از وقتی که میرزا حسین نوری با کتابهای مانند خاتمه مستدرک و لؤلؤ و مرجان ظاهر شد، تا میرحامد حسین، یا سید حسن صدر، یک حلقه علمی ـ تاریخی ـ رجالی در حوزه های شیعی شکل گرفت و نوعی آگاهی تاریخی و سپس علم تاریخ پدید آمد. اینها نقش مهمی در شکل دهی به هویت تاریخی شیعه را در دوره معاصر داشتند. امری که در دوره ما، سید جعفر مرتضی نقش مهمی داشت.
4. از این زاویه چند کار اساسی در نجف صورت گرفت که مهم ترین آن کتاب الغدیر بود. این اثر، یک دوره تاریخ اسلام از وجهه نظر شیعی است. کار بسیار عظیمی است و مهم ترین نکته آن، استفاده از منابع فراوان، رویکردهای پژوهشی در آن و نثر استوار آن است.در این کتاب هیچ کلامی بدون ارجاع نیست و استدلالها، تقریبا تابع منابع است. این به معنای بی اشکال بودن کار نیست، اما اساس کار علمی است، کاری اگر کسی بخواهد آن را رد کند، باز هم نیاز به علم دارد. در ایران این دوره، مرحوم علامه شیخ محمد تقی تستری، با پدید آوردن قاموس الرجال که مملو از تحقیقات تاریخی و رجالی است، نشانی دیگر از این سنت علمی است.
5. سنت پژوهشی در حوزه تاریخ اسلام، در لبنان هم نسبتا قوی بود. سید شرف الدین از چهره های برجسته این سنت است. کتاب الاجتهاد و النص و همین طور المراجعات و آثار دیگر ایشان، کارهایی است که مانند آنها در دوره اخیر، کمتر دیده شده است. برد این کتابها در جهان اسلام جدی بوده و تاکنون چندین نقد بر المراجعات نوشته شده که نشان از تأثیرگذاری آن است.
6. در نجف، علامه مرتضی عسکری هم که معاصر علامه مرتضی بلکه یک نسل جلوتر بود، قدم های جالبی در نقادی تاریخی برداشت. دو اثر گرانبهای او عبدالله بن سبا و کتاب یک صدو پنجاه صحابی ساختگی آثار مهمی از لحاظ روش نقد منابع هستند. این همان دوره ای است که جواد علی، مقالات منبع شناسی طبری را در مجله فرهنگستان علوم عراق می نوشت.
7. حرکت علمی یاد شده و سنت پژوهشی مزبور در حوزه «تاریخ نگاری شیعی» با رویکرد کلامی بوده و البته مبتنی بر ارجاع و تحقیق است. البته که آنان در صدد اثبات دیدگاه های یک مذهب بوده اند ولی به هر حال، و به اجبار، به تاریخ به عنوان یک علم هم کمک کرده اند.
8. سید جعفر مرتضی در این بستر شروع به فعالیت می کند. نخستین اثر او حیات سیاسی امام رضا است که اثری استوار و به طور قطع در حوزه های شیعه، نخستین گام برای یک کار علمی است. البته در چارچوب همان رویکرد تاریخی ـ مذهبی یا تاریخی ـ کلامی. او برای اولین بار نشان داد که ما باید تاریخ عباسیان را بشناسیم تا بتوانیم جایگاه امامان را درک کنیم.
9. ورود او در بحث های تاریخی به خصوص سیره، با نگارش کتاب «حدیث الافک» بود. بررسی ماجرایی که او عمدتا آن را از لحاظ سندی و متنی نقد کرد. تجربه ای بسیار عالی از نقادی در حوزه تاریخ. طبعا همیشه نقد بوده است، اما این کار یک کار منحصر به فرد و منظم در باره یک رویداد بود که هیچ کاری هم پیش از آن در باره اش نشده بود.
10. شکاک بودن آقای مرتضی زمینه پژوهش های جدی را فراهم کرد. در همین ماجرای افک، همه آن را مسلم می انگاشتند، ولی آقای مرتضی با توجه به روحیه شکاک بودن خود، و این که اصل را بر تردید اولیه گذاشت، وارد بررسی آن شد. بخشی از این شکاکیت ناشی از دیدی بود که نسبت به تحریف تاریخ اسلام به دلایل مختلف انجام شده بود. برای مثال، ایشان برای نخستین بار در حوزه تفکر تاریخی شیعه، بحث از اسرائیلیات را مطرح کرد و نشان داد که دست تحریف کعب الاحبار تا کجا نفوذ کرده است. (ادامه را پایین ملاحظه فرمایید 👇👇)

چاپ نهم این کتاب در کمتر از دو سال. نویسنده استادی است که عذرش را از دانشگاه شهید بهشتی خواستند. آقای دکتر فاضلی جامعه شناسی واقع گرا، طرفدار مردم، و نظریه پرداز در حوزه فکر و عمل است. دیدگاه های ایشان در این کتاب بهتر از هر جای دیگری به روشنی آمده است.
آنها که دوست ندارند در محیط دانشگاه و محیط اجراء چنین استادانی باشند، حالا آرامش بهتری دارند.

دربارة کتاب بانوان صوفی در آناتولی دوره سلجوقیان روم

میراث مکتوب - بی تردید یکی از تاثیر گذارترین گروههای فرهنگی در آناتولی دوره سلجوقیان روم، طریقت های صوفیانه بودند که در میان سلاطین، امرا، بزرگان و توده های مردم از شهری و روستایی هواداران بی شماری داشتند.
بررسی اجمالی در باب طریقت های موجود در این منطقه، وجود یک دسته بندی کلی از این طریقت ها را آشکار می کند. این طریقت ها را می توان به دو گروه طریقت های سنت گرا که گرایش به حفظ ظاهر شریعت و پایبندی به احکام شرعی با درجاتی از شدت و ضعف از ویژگی های آنان بود و توسط قشر شهری حمایت می شد و طریقت های بدعت گرا که تعالیم دینی آنها همراه بود با تاثیراتی از اعتقادات قدیم ترکان و باورهای تأویل گرایانه از مذهب که عمدتاً از جانب قشر روستایی و ترکمنان کوچ نشین مورد حمایت قرار می گرفت، تقسیم نمود.
در این میان زنان به عنوان یکی از اقشار اصلی جامعه در رشد و گسترش تصوف نقش به سزایی ایفا می نمودند. گواه این ادّعا گزارش های پراکنده موجود در آثار و نوشته های معدودی از مناقب نویسان و مورّخان این دوره می باشد. به رغم اهمّیت حضور و نقش زنان صوفی در آناتولی دوره سلجوقیان روم، اثر مستقلی در مورد نقش و جایگاه این بانوان در دست نیست.
پژوهش حاضر بر آن است به بررسی وضعیت اجتماعی ، اقتصادی و فرهنگی زنان صوفی در این دوره بپردازد. یافته های اساسی پژوهش حاضر نشان می دهد که؛ زنان صوفی متعلق به هر دو گروه طریقت های سنت گرا (مولویه) و بدعت گرا (اوحدیه و بکتاشیه) به رغم تفاوت های موجود در بهره گیری از منابع قدرت و ثروت از وضعیت اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی مناسبی برخوردار بودند و در جامعه حضوری فعّال و تاثیر گذار داشتند و با حضور خود در رشد و رونق تصوّف در آناتولی دوره سلجوقیان نقش به سزایی ایفا نمودند.

قدرتی وایقان، منیژه، بانوان صوفی در آناتولی دوره سلجوقیان روم، تهران، دارالهدایه، 164 صفحه، بها: 150000 ریال، 1397.
@safinehyetabriz

زنان صوفی در سرزمین آناتولی
در دوره سلجوقیان روم


بی تردید یکی از تاثیر گذارترین گروههای فرهنگی در آناتولی دوره سلجوقیان روم، طریقت های صوفیانه بودند که در میان سلاطین، امرا، بزرگان و توده های مردم از شهری و روستایی هواداران بی شماری داشتند.
بررسی اجمالی در باب طریقت های موجود در این منطقه، وجود یک دسته بندی کلی از این طریقت ها را آشکار می کند. این طریقت ها را می توان به دو گروه طریقت های سنت گرا که گرایش به حفظ ظاهر شریعت و پایبندی به احکام شرعی با درجاتی از شدت و ضعف از ویژگی های آنان بود و توسط قشر شهری حمایت می شد و طریقت های بدعت گرا که تعالیم دینی آنها همراه بود با تاثیراتی از اعتقادات قدیم ترکان و باورهای تأویل گرایانه از مذهب که عمدتاً از جانب قشر روستایی و ترکمنان کوچ نشین مورد حمایت قرار می گرفت، تقسیم نمود.
در این میان زنان به عنوان یکی از اقشار اصلی جامعه در رشد و گسترش تصوف نقش به سزایی ایفا می نمودند.
گواه این ادّعا گزارش های پراکنده موجود در آثار و نوشته های معدودی از مناقب نویسان و مورّخان این دوره می باشد.
به رغم اهمّیت حضور و نقش زنان صوفی در آناتولی دوره سلجوقیان روم، اثر مستقلی در مورد نقش و جایگاه این بانوان در دست نیست.
اخیرا کتاب بانوان صوفی در آناتولی تالیف خانم منیژه قدرتی وایقان منتشر شده است. این پژوهش بر آن است به بررسی وضعیت اجتماعی ، اقتصادی و فرهنگی زنان صوفی در دوره سلجوقیان روم بپردازد.
یافته های اساسی این پژوهش نشان می دهد که زنان صوفی متعلق به هر دو گروه طریقت های سنت گرا (مولویه) و بدعت گرا (اوحدیه و بکتاشیه) به رغم تفاوت های موجود در بهره گیری از منابع قدرت و ثروت از وضعیت اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی مناسبی برخوردار بودند و در جامعه حضوری فعّال و تاثیر گذار داشتند و با حضور خود در رشد و رونق تصوّف در آناتولی دوره سلجوقیان نقش به سزایی ایفا نمودند.

مشخصات کتاب:

قدرتی وایقان، منیژه، بانوان صوفی در آناتولی دوره سلجوقیان روم، تهران، دارالهدایه، 164 صفحه، بها: 150000 ریال، 1397

@safinehyetabriz

بر اساس نقل های شیعیان حوزه علمیه نجف قدمتی هزار ساله دارد. از زمانی که شیخ طوسی پایاه های اولیه این حوزه علمیه در نجف را بنیان نهاد تا به امروز این سیر ادامه داشته است. مولف در این مقاله به بررسی این مساله می پردازد که آیا حوزه علمیه در نجف قدمت هزار ساله داشته است؟ سیر تطور شکل گیری این نهاد در عراق به چه صورت بوده است؟
@ganjinemaktoob

میراث تاریخی علامه جعفر مرتضی در حوزه تاریخ اسلام

1. علم تاریخ در حوزه های علمیه ما و در سیر علم سنّتی این رشته علمی، طبعا در چارچوب تفکر شیعی، نسبتا فعال بوده است، اما این فعالیت، به خصوص در ایران، به دلیل کم بودن منابع کتابخانه ای، قوت چندانی نداشته و این امر، ناشی از ضعف سنت تاریخ ورزی در ایران به معنای علمی آن است.
2. می توان گفت، حد و قواره «علم تاریخ اسلامی» از لحاظ علمی، قابل مقایسه با علم اصول یا علم فقه نیست، اما به دلیل نیازی که در مباحث کلامی به آن بوده، و درگیر شدن در مناظرات مکتوب و شفاهی، به آن هم پرداخته می شده است. این یک سنت قدیمی بود که متکلمان شیعه، با مطالعه متون کهن از اهل سنت، و با استفاده از آنها، به دفاع تاریخی از باورهای خود می پرداختند و این خود سبب تقویت نگاه تاریخی می شد.
3. در دوره نزدیک به زمان انقلاب، حرکتی علمی در نجف، لبنان و تا حدی ایران در این زمینه آغاز شده است. این حرکت، بعد یک دوره کم فروغ از علم تاریخ از دوره قاجاری است که تاریخ اسلام چندان جدی گرفته نشده بود. علت آن هم عمدتا نبود کتاب و نبودن سنت تعلیم و تربیت در این جهت بود. در همین شرایط از وقتی که میرزا حسین نوری با کتابهای مانند خاتمه مستدرک و لؤلؤ و مرجان ظاهر شد، تا میرحامد حسین، یا سید حسن صدر، یک حلقه علمی ـ تاریخی ـ رجالی در حوزه های شیعی شکل گرفت و نوعی آگاهی تاریخی و سپس علم تاریخ پدید آمد. اینها نقش مهمی در شکل دهی به هویت تاریخی شیعه را در دوره معاصر داشتند. امری که در دوره ما، سید جعفر مرتضی نقش مهمی داشت.
4. از این زاویه چند کار اساسی در نجف صورت گرفت که مهم ترین آن کتاب الغدیر بود. این اثر، یک دوره تاریخ اسلام از وجهه نظر شیعی است. کار بسیار عظیمی است و مهم ترین نکته آن، استفاده از منابع فراوان، رویکردهای پژوهشی در آن و نثر استوار آن است.در این کتاب هیچ کلامی بدون ارجاع نیست و استدلالها، تقریبا تابع منابع است. این به معنای بی اشکال بودن کار نیست، اما اساس کار علمی است، کاری اگر کسی بخواهد آن را رد کند، باز هم نیاز به علم دارد. در ایران این دوره، مرحوم علامه شیخ محمد تقی تستری، با پدید آوردن قاموس الرجال که مملو از تحقیقات تاریخی و رجالی است، نشانی دیگر از این سنت علمی است.
5. سنت پژوهشی در حوزه تاریخ اسلام، در لبنان هم نسبتا قوی بود. سید شرف الدین از چهره های برجسته این سنت است. کتاب الاجتهاد و النص و همین طور المراجعات و آثار دیگر ایشان، کارهایی است که مانند آنها در دوره اخیر، کمتر دیده شده است. برد این کتابها در جهان اسلام جدی بوده و تاکنون چندین نقد بر المراجعات نوشته شده که نشان از تأثیرگذاری آن است.
6. در نجف، علامه مرتضی عسکری هم که معاصر علامه مرتضی بلکه یک نسل جلوتر بود، قدم های جالبی در نقادی تاریخی برداشت. دو اثر گرانبهای او عبدالله بن سبا و کتاب یک صدو پنجاه صحابی ساختگی آثار مهمی از لحاظ روش نقد منابع هستند. این همان دوره ای است که جواد علی، مقالات منبع شناسی طبری را در مجله فرهنگستان علوم عراق می نوشت.
7. حرکت علمی یاد شده و سنت پژوهشی مزبور در حوزه «تاریخ نگاری شیعی» با رویکرد کلامی بوده و البته مبتنی بر ارجاع و تحقیق است. البته که آنان در صدد اثبات دیدگاه های یک مذهب بوده اند ولی به هر حال، و به اجبار، به تاریخ به عنوان یک علم هم کمک کرده اند.
8. سید جعفر مرتضی در این بستر شروع به فعالیت می کند. نخستین اثر او حیات سیاسی امام رضا است که اثری استوار و به طور قطع در حوزه های شیعه، نخستین گام برای یک کار علمی است. البته در چارچوب همان رویکرد تاریخی ـ مذهبی یا تاریخی ـ کلامی. او برای اولین بار نشان داد که ما باید تاریخ عباسیان را بشناسیم تا بتوانیم جایگاه امامان را درک کنیم.
9. ورود او در بحث های تاریخی به خصوص سیره، با نگارش کتاب «حدیث الافک» بود. بررسی ماجرایی که او عمدتا آن را از لحاظ سندی و متنی نقد کرد. تجربه ای بسیار عالی از نقادی در حوزه تاریخ. طبعا همیشه نقد بوده است، اما این کار یک کار منحصر به فرد و منظم در باره یک رویداد بود که هیچ کاری هم پیش از آن در باره اش نشده بود.
10. شکاک بودن آقای مرتضی زمینه پژوهش های جدی را فراهم کرد. در همین ماجرای افک، همه آن را مسلم می انگاشتند، ولی آقای مرتضی با توجه به روحیه شکاک بودن خود، و این که اصل را بر تردید اولیه گذاشت، وارد بررسی آن شد. بخشی از این شکاکیت ناشی از دیدی بود که نسبت به تحریف تاریخ اسلام به دلایل مختلف انجام شده بود. برای مثال، ایشان برای نخستین بار در حوزه تفکر تاریخی شیعه، بحث از اسرائیلیات را مطرح کرد و نشان داد که دست تحریف کعب الاحبار تا کجا نفوذ کرده است. (ادامه را پایین ملاحظه فرمایید 👇👇)

🔸این ما هستیم که...

🔹حجة الاسلام والمسلمین فاضل میبدی:

🔸در سال‌های اخیر چندین بار رفتارها و حرکاتی در حوزه علمیه قم صورت گرفته است که زیبنده نبوده و هیچ توجیه اخلاقی، عقلانی و شرعی هم نداشته است... یک: سخنرانی که چندی قبل در مدرسه فیضیه قم برگزار شد و یکی از اعضای جامعه مدرسین حوزه علمیه دعوت کننده بود. در آن مراسم، رئیس‌جمهوری به استخر فرح تهدید شد و یک سخنران حوزه سخنانی را عنوان داشت که در شأن حوزه نبود. دوم؛ نامه‌ای که روز شنبه آیة الله محمد یزدی به حضرت آیة الله العظمی شبیری زنجانی نوشتند...

🔹آیة لله یزدی در این نامه دو پیام را به جامعه می‌دهد:

🔸 اول اینکه حوزه و مرجعیت استقلال ندارد و این ما هستیم که سرنوشت آنها را تعیین می‌کنیم.

🔹 و دوم اینکه هر حرکتی که بخواهد در حوزه به انجام برسد، باید بر اساس میزان و معیار ما انجام پذیرد!

🔸جمع معدودی از آقایان جامعه مدرسین که دبیر آن آیة الله یزدی است، نشسته‌اند و می‌خواهند سرنوشت حوزه علمیه قم را به افکار خود گره بزنند.

🔹آیا با این حرکات و رفتارها می‌توان جوانان را به حوزه علاقه‌مند کرد؟ چنین نامه و چنین ادبیاتی توجیه‌پذیر نیست. ایشان باید از آیت ‌الله شبیری زنجانی دلجویی کنند.

🔸به تعبیر شهید مطهری امتیاز حوزه علمیه و مراجع تقلید این بوده است که همواره استقلال خود را حفظ کرده‌اند و نباید بر این استقلال خدشه‌ای وارد شود.

📍در دست انتشار📍
📚 معاویة بن ابی‌سفیان
بررسی حدیثی-کلامی بر پایه متون اهل سنت
✍️نویسنده: مهدی عسگری

معاویة بن ابی‌سفیان شخصیت مهم و جنجالی در تاریخ اسلام است که می‌توان از زوایای مختلف به او نگاه کرد. پیامبر (ص) در روایتی فرمود: «نخستین کسی که سنت من را تغییر می‌دهد، مردی از بنی‌اُمیّه است». آنچه در این کتاب بررسی می‌شود مصداق‌یابی برای این حدیث است. مدعای اصلی این کتاب این است که معاویة بن ابی‌سفیان می‌تواند مصداق اتم این روایت باشد. از این رو، به پنج سنت فقهی و یک سنت کلامی که در آنها معاویه به مخالفت با سنت رسول خدا برخاست پرداخته می‌شود؛ آن سنت‌های فقهی عبارت‌اند از: رباخواری، منتسب کردن بچه به غیر از پدر خود ، استفاده از لباس‌های حرام، بدعت اذان در نماز عید فطر و عید قربان و خرید و فروش خمر، و سنت کلامی عبارت است از سب امیرالمؤمنین علی(ع) در فصل اول و دوم به بررسی زندگینامه و فضایل معاویه نیز خواهیم پرداخت. در فصل پنج به آرای یکی از علمای مدافع معاویه، یعنی ابن تیمیه نیز اشاره خواهد شد و در فصل ششم به انحراف از معاویه به مثابه ملاکی برای تشیع نزد برخی از علما پرداخته خواهد شد.