جستاری در مباحث روش‌شناسی

اینها به سان داستان ocr نوعاً برای زبانهای لاتین ساخته میشود و البته اگر از این مسأله عبور کنیم، طبعاً چنانکه این فناوری نسبت به نسخ خطی کارایی داشته باشد، جالب خواهد بود.
طرداً للباب، دو سه نکته بسیار دقیق و پر اهمیت در خصوص نسخ خطی است که سخت مورد غفلت واقع شده و چندان مورد عنایت واقع نمیشود یا اگر بعضاً میشود لایه های طیف گونه آن باز نمیشود: الف. یکی اینکه، وقتی نسخه گفته میشود، تنها چیزی که به ذهن متبادر میشود، حوزه «تصحیح متن» است و بس، در حالی که به اذعان برخی اساتید، با توجه به گستردگی و تنوع استفاده های علمی از این مواریث کهن، شاید بتوان سهم تصحیح متن را بین ده تا بیست درصد تعیین نمود و بدون تردید، مهمترین استفاده علمی که اولیای امور تا شصت درصد تعیین کرده اند، بهره برداری محتوایی و علمی از این متون در پژوهشهاست و بدون تردید منطقی نیست، رفرنس دهی و بهره برداری از محتوای علمی پنج میلیون نسخه (کتابت شده با خط و الفبای عربی) در جهان را فقط و فقط موکول به پس از تصحیح متن و انتشار آنها بکنیم. برای نمونه فراوان دیده شده که برخی محققان اروپایی نسخ خطی دهها کتابخانه را در ایران بررسی و به مانند کتب چاپی به آنها ارجاع داده و در پژوهه خود نقل مطلب میکنند و در کتابنامه پژوهش خود نیز مشخصات دویست نسخه خطی را درج میکند، چیزی که در فرایند پژوهشی دانشگاهی ما ایرانیان اصولاً تعریف نشده و جایی ندارد و دانشجوی ما اگر بخواهد یک پاراگراف از یک نسخه را در تحقیق خود نقل نماید، بعید نیست حتی روش رفرنس دهی را نداند!
ب. دومین نکته مهمی که سخت مورد غفلت قرار میگیرد، به مانند بسیاری از فناوریهای وارداتی، که فرهنگش وارد کشور نمیشود (مثل رانندگی)، همین تصحیح متن که به هر حال - چه بپذیریم و چه نپذیریم - امری وارداتی است، ولی به نظر میرسد، در کنار عدم انتقال بسیاری از فوت و فنها و ظرایف روشها و مطالب مرتبط با امر تصحیح، برخی نکات نیز برای ما سخت مشتبه و خام مانده است، برای نمونه، امروزه با چند رویکرد در مساله تصحیح مواجهیم، آیا هدف از تصحیح آسان سازی روند بهره برداری عمومی از محتوای علمی یک اثر کهن نگارش یافته با خطوط معوج، صرفباً برای توسعه علمی و اشاعه و تزریق متن اثری در چرخه علمی است؟ (گامی در جهت تقویت علوم)، آیا هدف از تصحیح یک اثر، در واقع در دسترس قرار دادن یک اثر دور از دسترس، منتها به روشی علمی، برای دسترسی آسان عمومی به متن اثری نایاب است؟ (گامی برای مبارزه با انحصار و آپارتاید دسترسی به متون کهن)، آیا هدف از تصحیح، تلاشی علمی برای پوشاندن خطاهای سهوی یا عمدی مولفان و کاتبان، تا حد ممکن (که بدبختانه منفذهای نقدهای بعدی نقادان را مسدود میکند!) و عصری سازی گویش آن متن، با نیت تزریق تولیدات علمی فرهیختگان با فرمتها و رسم الخطهای امروزین است؟ (گامی برای ارائه و تزریق متون صحیح به چرخه علمی)، آیا هدف از تصحیح، نه محتوای اثر و نه ارائه متنی صحیح به چرخه علمی، بلکه در واقع، تصحیح تمرینی علمی، با روشی علمی، از سوی مصحح است برای تبدیل یک متن کهن برای قابل استفاده بودن نسل امروزی منتها با رعایت اصالت روش نه متن!
(چیزی که غربیان بیشتر روی آن تکید دارند)، یا خلاصه ترکیبی از اینها؟
واقعیت امر این است که هر یک از این نگاهها در مقوله تصحیح اساس باشد طبعا لوازم و اقتضائاتی دارد، از نگاه یک غربی، دست بردن محقق در کلمات چسبیده، تغییر لهجه، تغییر رسم الخط، حذف نقطه خذای از روی دال، حذف دو نقطه زیر یا در متون، حذف سه نقطه زیر سین ووو حذف بسیاری از علائم نوشتاری از متن و هر گونه دخل و تصرف در آن و عصری سازی آنها ذنبی است لا یغفر! در حالی که محقق ما طبق مانیفیستی که پیش رو دارد، به راحتی رسم الخطها را تغییر میدهد وووو البته منظور از اسن سخنان ابداً نقض و ابرام این روندها و روشها نیست، سخن در این است که ما هنوز نتوانسته ایم برای خود تعریف دقیق و روشنی بکنیم هدف از این اقدام به تصحیح و تحمل این همه سختی چیست؟ خود متن در این فرایند اصل و مطلوب است یا فرایند روشی کار تصحیح؟ به دگر تعبیر در دانشگاههای ما آیا هدفشان روان سازی استفاده از متون برجای مانده از فرهیختگان قوم و تزریق آنها به چرخه علوم و ادبیات و اینها هست؟ (علم اصالی = اصالت متن).
یا دانشگاهها بر پایه رسالت آموزشی خود، هدفشان باید آشناسازی دانشجو با فرایند تصحیح و تعلیم روشهای آن و نیز فربه سازی دانش و فن تصحیح ، با استفاده از نظریات و راهکارهای نویافته در فرایند این حرکت علمی باشد؟ (علم آلی = اصالت روش)

مخلص کلام اینکه، تصحیح (بیشتر با بستر تصحیح انتقادی) اگر فنی وارداتی است، طبعاً موضوع اصلی آن روش و نفس فرایند کار است ولی با این احوال به وفور ، متن بیشتر موضوعیتموضوعیتا روش، دلیلش هم اینکه، اساتید دانشگاههای ما به جای مانور در روشهای تصحیح، تقریباً قریب به اتفاق تصحیحاتتصحیحاتهمتونروش معهود و

کتابشناسی فهارس نسخ خطی ازبکستان/ حسین متقی
منطقه جغرافيايي کنوني ازبکستان، بخصوص واقع شدن شهرهاي تاريخي بخارا، سمرقند، شهر سبز (کش)، خيوه و ... در اين کشور و به جهت اينکه اين منطقه، داراي تنوّع فرهنگي، تکثّر تمدني، مرکزيت سياسي و محوريت وقايع تاريخي در آسياي مرکزي را، همواره دارا بوده است، لذا طبيعتاً بخش عمده اي از اين مواريث کهن، به لحاظ تاريخي در اين نقطه جغرافيايي توليد و تجميع شده اند و نبايد از نظر دور داشت که بخش ديگري هم از اين منابع تراثي ارزشمند، در اثر فتوحات و حملات پادشاهان مقتدر، همچون تيمور لنگ، از مناطق مختلف (بخصوص مناطق جنوبي = ايران) به اين نقطه، انتقال يافته اند، و لذا از نقطه نظر علمي، فوق العاده پر اهميت اند. @manuscript

ر، استاد جعفريان در کتابخانه‌ي مجلس انجام دادند و با اقدامي به تمام معنا اسلامي و انساني، انديشه‌هاي دربند را آزاد کرده و اين بهره مندي از منابع پژوهشي را ملي اعلام کردند تا صغير و کبير و استاد و دانشجو، همه به طور علي السويه، بتوانند به اين منابع علمي سرشار، به نحو آزادي دسترسي داشته باشند ـ در قالب اسکن يا تصوير نسبت به مجموعه خود اقدام کنند و طبعاً ترديدي نيست اصل اين نسخ، به عنوان پشتوانه علمي، بايستي با حدّت و شدّت و دقّت حفظ گردد تا به نسل آينده منتقل گردد، و تنها خواسته جامعه پژوهشي همين دسترسي آزاد به اطلاعات و انديشه‌هاي نياکان فرهيخته خود است و اميدواريم روزي را ببينيم که هر بزرگواري که ولو يک نسخه خطي، در گنجينه خود دارد، از معرفي و دادن تصوير آن دريغ ننمايد و بخصوص از مراکزي مانند کتابخانه‌ي آستان قدس رضوي که منتسب به امام مهرباني‌ها حضرت علي بن موسي الرضا عليهما السلام است، بيشتر انتظار است که با محققان بيشتر مدارا نمايد و مطمئنا ساختارهاي غير اخلاقي همچون ساختار شوراي نفاست، نه برازنده و شأن آن حضرت است. و نه در شأن کساني که با اين متون سروکار دارند. همچنين کتابخانه آيت‌الله مرعشي که گنجينه‌اي نفيس براي مواريث کهن شيعي اميدواريم کساني که توانايي دارند، براي رفع مشکلات بودجه‌اي و ديگر مشکلات عديده اين کتابخانه گام بردارند تا محققان متون کهن به سهولت بتوانند به اين مواريث کهن ديني و علمي به رواني و آساني دسترسي يابند، ان شاء الله با پوزش از تطويل🙏🏻💐

✅ گزارش مختصر همایش میراث مکتوب به زبانهای فارسی، عربی و ترکی در انستیتو دستنویسهای شرقی فرهنگستان علوم روسیه در سنت پترزبورگ - روسیه (بخش دوم)

ساعت ۱۲:۲۰
آقای حسین متقی، پژوهشگر متون کهن در ایران

بررسی وضعيت نسخ خطی در روسیه

به نام خدا، عزيزان به خوبي مستحضرند، از ميان مواريثِ تمدّني و فرهنگي، ميراثِ مکتوبِ اسلامي، به خصوص، نسخه‌هاي خطي، از جايگاه ويژه‌اي برخوردار هستند. نسخ خطي، از آنجا اهميت ويژه پيدا مي‌کنند، که در سطر سطرِ برگ‌هاي زرين خود، ميراثِ علمي نياکان فرهيخته‌ي يک ملّت را در موضوعاتِ مختلفِ علمي، به نمايش گذاشته و به سانِ امانت‌داراني خدوم، به نسل‌هاي بعدي انتقال مي‌دهند. به دگر تعبير، هويتِ فرهنگي، علمي و تاريخي يک ملّت را بايستي در ميان حافظه‌ي تاريخي مضبوط در ميان برگ‌هاي اين مواريثِ کهن، جستجو کرد.
بدون ترديد، نسخه‌هاي خطي به عنوان پلِ فرهنگي ـ تاريخي، مي‌توانند، نقش عمده ای را در هویت سازی و آگاهي بخشي به جامعه‌ي‌ علمي نسلِ حاضر، ايفا کنند و مطالعه‌ي علمي روی برگ برگِ اين متون کهن، تحقيقاً اين آگاهي را مقدور و آشنايي را ميسور خواهد ساخت.

بر پايه‌ي آمارهاي نسبتاً معتبر که حدود سال 2000م از سوي مؤسسه‌ي الفرقان در لندن، منتشر شده است، در جاي جاي اين کره‌ي خاکي، پنج میلیون نسخه‌ي ‌خطی اسلامی (یعنی کتابت شده با خط و الفباي عربي) موجود است که از آن ميان، به طور ميانگين حدودِ 60% اين مواريثِ کهن، به زبان عربي، 20% به فارسي، 5% به ترکي و 15% نيز به زبان‌هاي ديگر، نظيرِ اردو، پشتو، ماليزي، بوسنيايي (= ياميادو)، کاستيلي (= خاميادو)، رومي (= اعجمي) و مانند آنها مي‌باشد.

در زمينه‌ي معرّفي علمي اين آثار کهن، بايد گفت، حدودِ نيمي از اين مواريث، به اجمال، مورد شناسايي اوليه قرار گرفته و طي دويست سالِ گذشته، براي حدودِ دو ميليون نسخه، فهرست‌هايي با فرمت‌هاي تحليلي، توصيفي يا نامگوي، به شکلِ کاغذي، همانندِ کتاب، مقاله، رساله و پايان‌نامه دانشگاهي، يا به صورتِ الکترونيکي، مانند بانک‌‌هاي داده‌ي برخطي (آنلاين) يا برنامه‌هاي نرم افزاري و ديجيتالي، به زبان‌هاي مختلف، در معرفي اين مواريث کهن، نگارش يافته است و البته بخش قابل توجّهي از آنها (حدود 70%)، در حدودِ دوازده تا پانزده هزار فهرست، با فرمت‌هاي متنوّع، به چاپ رسيده است، که محصول تلاشِ علمي طاقت فرسايِ بيش از هفت هزار شخصيتِ علمي، با مراتبِ علمي مختلف، در سراسر گيتي است.

به لحاظ تعدادِ نسخ و مکان‌هاي نگهداري آن، ترکيه، به عنوان ميراث‌دارِ امپراتوري ششصد ساله‌ي عثماني، با دارايي حدود يک تا یک و نیم ميليون عنوان نسخه، جايگاه نخستِ ذخائر تراثي جهان را داراست و ايرانِ اسلامي نيز با حدود هفتصد هزار تا یک میلیون عنوان نسخه، مقام دوم را به خود اختصاص داده است و به همين ترتيب کشورهاي ديگر، هر يک سهمي از اين آثار کهن، دارند که در همان پژوهه‌ي الفرقان، جزئيات آماري کشورها، شهرها و کتابخانه‌ها، به تفصيل گزارش گرديده است.

 بر اساس گزارشي که زنده‌ياد «اولگ آکيموشکين» از نسخه‌هاي خطي اسلامي موجود در کتابخانه‌هاي روسيه در سال 1992میلادی، ارائه نموده است، در کتابخانه‌هاي روسيه، در حدود 50000 نسخه‌ي ‌خطي اسلامي وجود دارد که از اين تعداد، دقيقاً 18733 نسخه‌ي خطي به عربي، 12612 نسخه، به فارسي، 9540 نسخه، به ترکي (با لهجه‌هاي متنوّع آن)، 148 نسخه به کردي، 28 نسخه به پشتو، 14 نسخه به ماليزي و 3 نسخه به اردو و 7057 نسخه نيز با عنوان نسخ خطي اسلامي (بدون تمايز زباني)، مي‌باشد.

امّا بايد گفت، شواهد و مطالعات میدانی و نیز گزارش‌هاي پراکنده، از وجودِ دستنويس‌هاي فراوان در جای جای جمهوري‌هاي تاتارستان، داغستان، باشقيرستان، اوستياي شمالي، چچنستان و غیره، حکایت دارد و به نظر مي‌رسد که در کتابخانه‌هاي روسيه، دست کم، يکصدهزار نسخه‌ي‌ خطي اسلامي وجود داشته باشد که طبعاً بسياري از آنها، هنوز شناسايي و معرّفي نشده‌اند.

عزيزان مستحضرند، عمده تمرکزِ نسخه‌هاي خطي اسلامي در روسيه، به لحاظ «کيفي»، به ترتيب، در شهرهاي سنت پترزبورگ، مسکو، قازان، مُخاچ قلعه، اوفا و گروزني است.

 ليکن به لحاظ «کمّي»، بررسي‌هاي اوليه، حاکي از آن است که جمهوري‌هاي تاتارستان و داغستان، مقام نخست را در تعدادِ نسخ خطي اسلامي در روسيه، دارا باشند، امّا از آنجا که اين دستنويس‌ها هنوز فهرست نشده‌اند، طبعاً آمارهاي دقيقي نيز نمي‌توان ارائه نمود، با اين احوال، همچنانکه اشاره گرديد، سرچشمه های علمی - تراثي موجود در شهر علم و دانايي، یعنی سنت پترزبورگ، به لحاظ «کيفي»، همچنان پيشتاز است!

در فهرستنگاری و معرفي اين مواريث کهن هم بايد اشاره کرد، از اوايل قرن 19میلادی، تاکنون بيش از 100 جلد فهرست در قالبِ کتاب، مقاله يا پايان‌نامه، به زبان‌هاي روسی...

✅ تأسیس انجمن پژوهشگران میراث مکتوب اسلامی در روسيه
در ادامه همایش میراث مکتوب به زبانهای فارسی، عربی و ترکی در انستیتو دستنویسهای شرقی فرهنگستان علوم روسیه در سنت پترزبورگ ـ 3 آذر/ 24 نوامبر، عنوان اصلي برای انجمن تعیین و تأييد شد. به اتفاق آراي اعضاء، اعضاي هيئت مؤسس انجمن به ترتيب شامل دکتر سيد محمود مرعشي نجفي، مدير کتابخانه آيت الله مرعشي نجفي (ره)، از ايران، دکتر م. ب. پيوتروفسکي، مدير کل موزه آرميتاژ در سنت پترزبورگ، دکتر س. پروزوروف، مدير بخش علمي انستيتو دستنويسهاي شرقي فرهنگستان علوم روسيه و اعضاي هيئت مديره نيز، براي يک دوره، به ترتيب دکتر زايتسف، سرپرست انستیتو اطلاعات علمی علوم اجتماعی فرهنگستان علوم روسیه، در مسکو، به عنوان رئيس و دکتر آلکسي خيسماتولين و دکتر حبيب الله عظيمي، به عنوان معاونان روسي و ايراني انجمن با رأي اکثريت اعضاي انجمن، انتخاب شدند و قرار شد در جلسات بعدي مديران کارگروه‌ها و کميته‌هاي تخصصي نيز تعيين گردد. گسترش ارتباطات علمي بين کتابخانه‌ها و محققان و مصححان، حمايتهاي مادي و معنوي از فعاليت‌هاي علمي پژوهشگران حوزه متون کهن در روسيه و ايران، همچون تصحيح متون، نشر، ديجيتال سازي و مانند آنها، از جمله اهداف اين انجمن محسوب مي‌گردد.
🆔 @manuscript

عصارخانه در قدیم به آسیاب‌های مخصوصی اطلاق می‌شد که از آنها برای خرد کردن مواردی چون سنگ و زردچوبه و فلفل و امثالهم استفاده می‌شد یا مواد نباتی و روغنی، مثل کرچک و غوره و غیره را به داخل آن می‌ریختند تا روغن یا آب آنها گرفته شود.
عصارخانه عبارت از محوطه‌ای بود که در وسط آن دو قطعه سنگ گرد بر روی هم قرار داشت و این دو قطعه سنگ از یک طرف با اهرمی به یک رأس چهارپا، مثل الاغ یا شتر یا قاطر یا اسب متصل بود. با حرکت کردن حیوان، که به صورت دورانی صورت می‌گرفت، سنگ روئی آسیاب به حرکت درمی‌آمد و با گردش این سنگ، آنچه از موادی که به وسط سنگ مزبور ریخته می‌شد، نرم می‌گردید. در قسمت بالای سنگ متحرک جایگاهی بود که مواد خردشونده را داخل آن می‌ریختند تا از داخل سوراخ به زیر سنگ رفته و خُرد گردد.

✅ گزارش مختصر همایش میراث مکتوب به زبانهای فارسی، عربی و ترکی در انستیتو دستنویسهای شرقی فرهنگستان علوم روسیه در سنت پترزبورگ - روسیه (بخش دوم)

ساعت ۱۲:۲۰
آقای حسین متقی، پژوهشگر متون کهن در ایران

بررسی وضعيت نسخ خطی در روسیه

به نام خدا، عزيزان به خوبي مستحضرند، از ميان مواريثِ تمدّني و فرهنگي، ميراثِ مکتوبِ اسلامي، به خصوص، نسخه‌هاي خطي، از جايگاه ويژه‌اي برخوردار هستند. نسخ خطي، از آنجا اهميت ويژه پيدا مي‌کنند، که در سطر سطرِ برگ‌هاي زرين خود، ميراثِ علمي نياکان فرهيخته‌ي يک ملّت را در موضوعاتِ مختلفِ علمي، به نمايش گذاشته و به سانِ امانت‌داراني خدوم، به نسل‌هاي بعدي انتقال مي‌دهند. به دگر تعبير، هويتِ فرهنگي، علمي و تاريخي يک ملّت را بايستي در ميان حافظه‌ي تاريخي مضبوط در ميان برگ‌هاي اين مواريثِ کهن، جستجو کرد.
بدون ترديد، نسخه‌هاي خطي به عنوان پلِ فرهنگي ـ تاريخي، مي‌توانند، نقش عمده ای را در هویت سازی و آگاهي بخشي به جامعه‌ي‌ علمي نسلِ حاضر، ايفا کنند و مطالعه‌ي علمي روی برگ برگِ اين متون کهن، تحقيقاً اين آگاهي را مقدور و آشنايي را ميسور خواهد ساخت.

بر پايه‌ي آمارهاي نسبتاً معتبر که حدود سال 2000م از سوي مؤسسه‌ي الفرقان در لندن، منتشر شده است، در جاي جاي اين کره‌ي خاکي، پنج میلیون نسخه‌ي ‌خطی اسلامی (یعنی کتابت شده با خط و الفباي عربي) موجود است که از آن ميان، به طور ميانگين حدودِ 60% اين مواريثِ کهن، به زبان عربي، 20% به فارسي، 5% به ترکي و 15% نيز به زبان‌هاي ديگر، نظيرِ اردو، پشتو، ماليزي، بوسنيايي (= ياميادو)، کاستيلي (= خاميادو)، رومي (= اعجمي) و مانند آنها مي‌باشد.

در زمينه‌ي معرّفي علمي اين آثار کهن، بايد گفت، حدودِ نيمي از اين مواريث، به اجمال، مورد شناسايي اوليه قرار گرفته و طي دويست سالِ گذشته، براي حدودِ دو ميليون نسخه، فهرست‌هايي با فرمت‌هاي تحليلي، توصيفي يا نامگوي، به شکلِ کاغذي، همانندِ کتاب، مقاله، رساله و پايان‌نامه دانشگاهي، يا به صورتِ الکترونيکي، مانند بانک‌‌هاي داده‌ي برخطي (آنلاين) يا برنامه‌هاي نرم افزاري و ديجيتالي، به زبان‌هاي مختلف، در معرفي اين مواريث کهن، نگارش يافته است و البته بخش قابل توجّهي از آنها (حدود 70%)، در حدودِ دوازده تا پانزده هزار فهرست، با فرمت‌هاي متنوّع، به چاپ رسيده است، که محصول تلاشِ علمي طاقت فرسايِ بيش از هفت هزار شخصيتِ علمي، با مراتبِ علمي مختلف، در سراسر گيتي است.

به لحاظ تعدادِ نسخ و مکان‌هاي نگهداري آن، ترکيه، به عنوان ميراث‌دارِ امپراتوري ششصد ساله‌ي عثماني، با دارايي حدود يک تا یک و نیم ميليون عنوان نسخه، جايگاه نخستِ ذخائر تراثي جهان را داراست و ايرانِ اسلامي نيز با حدود هفتصد هزار تا یک میلیون عنوان نسخه، مقام دوم را به خود اختصاص داده است و به همين ترتيب کشورهاي ديگر، هر يک سهمي از اين آثار کهن، دارند که در همان پژوهه‌ي الفرقان، جزئيات آماري کشورها، شهرها و کتابخانه‌ها، به تفصيل گزارش گرديده است.

 بر اساس گزارشي که زنده‌ياد «اولگ آکيموشکين» از نسخه‌هاي خطي اسلامي موجود در کتابخانه‌هاي روسيه در سال 1992میلادی، ارائه نموده است، در کتابخانه‌هاي روسيه، در حدود 50000 نسخه‌ي ‌خطي اسلامي وجود دارد که از اين تعداد، دقيقاً 18733 نسخه‌ي خطي به عربي، 12612 نسخه، به فارسي، 9540 نسخه، به ترکي (با لهجه‌هاي متنوّع آن)، 148 نسخه به کردي، 28 نسخه به پشتو، 14 نسخه به ماليزي و 3 نسخه به اردو و 7057 نسخه نيز با عنوان نسخ خطي اسلامي (بدون تمايز زباني)، مي‌باشد.

امّا بايد گفت، شواهد و مطالعات میدانی و نیز گزارش‌هاي پراکنده، از وجودِ دستنويس‌هاي فراوان در جای جای جمهوري‌هاي تاتارستان، داغستان، باشقيرستان، اوستياي شمالي، چچنستان و غیره، حکایت دارد و به نظر مي‌رسد که در کتابخانه‌هاي روسيه، دست کم، يکصدهزار نسخه‌ي‌ خطي اسلامي وجود داشته باشد که طبعاً بسياري از آنها، هنوز شناسايي و معرّفي نشده‌اند.

عزيزان مستحضرند، عمده تمرکزِ نسخه‌هاي خطي اسلامي در روسيه، به لحاظ «کيفي»، به ترتيب، در شهرهاي سنت پترزبورگ، مسکو، قازان، مُخاچ قلعه، اوفا و گروزني است.

 ليکن به لحاظ «کمّي»، بررسي‌هاي اوليه، حاکي از آن است که جمهوري‌هاي تاتارستان و داغستان، مقام نخست را در تعدادِ نسخ خطي اسلامي در روسيه، دارا باشند، امّا از آنجا که اين دستنويس‌ها هنوز فهرست نشده‌اند، طبعاً آمارهاي دقيقي نيز نمي‌توان ارائه نمود، با اين احوال، همچنانکه اشاره گرديد، سرچشمه های علمی - تراثي موجود در شهر علم و دانايي، یعنی سنت پترزبورگ، به لحاظ «کيفي»، همچنان پيشتاز است!

در فهرستنگاری و معرفي اين مواريث کهن هم بايد اشاره کرد، از اوايل قرن 19میلادی، تاکنون بيش از 100 جلد فهرست در قالبِ کتاب، مقاله يا پايان‌نامه، به زبان‌هاي روسی...

✅ تأسیس انجمن پژوهشگران میراث مکتوب اسلامی در روسيه
در ادامه همایش میراث مکتوب به زبانهای فارسی، عربی و ترکی در انستیتو دستنویسهای شرقی فرهنگستان علوم روسیه در سنت پترزبورگ ـ 3 آذر/ 24 نوامبر، عنوان اصلي برای انجمن تعیین و تأييد شد. به اتفاق آراي اعضاء، اعضاي هيئت مؤسس انجمن به ترتيب شامل دکتر سيد محمود مرعشي نجفي، مدير کتابخانه آيت الله مرعشي نجفي (ره)، از ايران، دکتر م. ب. پيوتروفسکي، مدير کل موزه آرميتاژ در سنت پترزبورگ، دکتر س. پروزوروف، مدير بخش علمي انستيتو دستنويسهاي شرقي فرهنگستان علوم روسيه و اعضاي هيئت مديره نيز، براي يک دوره، به ترتيب دکتر زايتسف، سرپرست انستیتو اطلاعات علمی علوم اجتماعی فرهنگستان علوم روسیه، در مسکو، به عنوان رئيس و دکتر آلکسي خيسماتولين و دکتر حبيب الله عظيمي، به عنوان معاونان روسي و ايراني انجمن با رأي اکثريت اعضاي انجمن، انتخاب شدند و قرار شد در جلسات بعدي مديران کارگروه‌ها و کميته‌هاي تخصصي نيز تعيين گردد. گسترش ارتباطات علمي بين کتابخانه‌ها و محققان و مصححان، حمايتهاي مادي و معنوي از فعاليت‌هاي علمي پژوهشگران حوزه متون کهن در روسيه و ايران، همچون تصحيح متون، نشر، ديجيتال سازي و مانند آنها، از جمله اهداف اين انجمن محسوب مي‌گردد.
🆔 @manuscript

توجه به مباحث تبارشناسی و اعتبار نسخه ها بالاخص در کتب حدیثی مهم است. البته حقیر درباره نسخه های کامل الزیاره تحقیقی نکردم اما اینکه گفته شود چون یک کتاب نسخه کهن ندارد یا فاقد اجازات است پس اعتبار ندارد، نتیجه گیری غیر علمی است. این مشکل برای برخی مواریث شیعه مانند کامل الزیاره یا تفسیر عیاشی و چند کتاب دیگر وجود دارد. اما با معیارهای و ملاک های می توان درباره ارزیابی نسخه های یک کتاب و انتساب آن به مولف تحقیق و بررسی کرد. در برخی نسخه های کامل الزیاره از مقابله آن با نسخه های کهن «عتیقة» سخن گفته که نشان می دهد در قرن دهم یا یازدهم نسخه های کهن از آن کتاب را در اختیار داشته اند هرچند امروزه آن نسخه ها به دست ما نرسیده است. درباره نسخه های کامل الزیاره به سلسله مقالات «دراسات فی نسخ و اعتبار کتاب کامل الزیارات» نوشته محمد علی العریبی که در مجله تراثنا چاپ شده مراجعه کنید.

با سلام بدون تردید چنین است، مقدمتا باید گفت، مواریث کهن ما عمدتا به دو دسته فرهنگی (حاوی دستاوردهای ناملموس بشری، مانند باورها و سنت‌ها) و تمدنی (حاوی دستاوردهای محسوس بشری، مانند بناها و دستنویس‌ها) تقسیم می‌شوند، منتها، برخی از این مواریث کهن، استثنائاً هر دو جنبه را با خود دارند، مانند نسخ خطی که هم‌ به لحاظ جنبه فیزیکی و بصری آن، جزو مواریث تمدنی به حساب می‌آیند و هم به لحاظ محتوا، جزو مواریث فرهنگی.
همه این مواریث کهن، نظر به جنبه‌ها و ظرفیت‌های پژوهشی، عمدتا به سه دسته سرچشمه‌های اولیه (sources) و ثانویه (resources) و مطالعات (studies) تقسیم می‌شوند، همچون یک تکه سنگ فسیل یا یک قطعه سفال. طبعا منابع اولیه بهترین مواد برای پژوهش‌های بنیادی، نیز منابع ثانویه برای پژوهش‌های سطوح نازل‌تر و در نهایت منابع مطالعاتی که جنبه تاییدی دارند و منطقا و اصولا نمی‌توانند به هیچ روی در مطالعات و پژوهش‌ها مورد استفاده و استناد قرار بگیرند، چون تحصیل حاصل است!
با این توضیحات، از منظر دیگری این مواد تراثی کهن، اگر دارای نوشته‌ای به یکی از زبان‌های باستانی بوده باشند، جزو "میراث مکتوب" خواهند بود، مانند یک نسخه‌ خطی، یک برگ سند، سنگ‌نوشته‌ یا کتیبه‌ و یا هر نوشته‌ای که روی یک شی سخت مانند سنگ، سفال یا کاسه و مانند آن باشد یا روی شی نرم همچون پوست حیوانی و پاپیروس و مشابه آن و در غیر این صورت جزو مواریث غیر مکتوب (صامت)، همچون یک بت سنگی کوچک یا یک قطعه سنگ فسیل حیوانی یا گیاهی!
بنا بر این توضیحات، روشن می‌شود، یک قطعه چرم‌/پوست‌نوشته، آیا جزو مواریث کهن‌مکتوب ما محسوب می‌شود یا خیر؟ موفق و موید💐

اینها به سان داستان ocr نوعاً برای زبانهای لاتین ساخته میشود و البته اگر از این مسأله عبور کنیم، طبعاً چنانکه این فناوری نسبت به نسخ خطی کارایی داشته باشد، جالب خواهد بود.
طرداً للباب، دو سه نکته بسیار دقیق و پر اهمیت در خصوص نسخ خطی است که سخت مورد غفلت واقع شده و چندان مورد عنایت واقع نمیشود یا اگر بعضاً میشود لایه های طیف گونه آن باز نمیشود: الف. یکی اینکه، وقتی نسخه گفته میشود، تنها چیزی که به ذهن متبادر میشود، حوزه «تصحیح متن» است و بس، در حالی که به اذعان برخی اساتید، با توجه به گستردگی و تنوع استفاده های علمی از این مواریث کهن، شاید بتوان سهم تصحیح متن را بین ده تا بیست درصد تعیین نمود و بدون تردید، مهمترین استفاده علمی که اولیای امور تا شصت درصد تعیین کرده اند، بهره برداری محتوایی و علمی از این متون در پژوهشهاست و بدون تردید منطقی نیست، رفرنس دهی و بهره برداری از محتوای علمی پنج میلیون نسخه (کتابت شده با خط و الفبای عربی) در جهان را فقط و فقط موکول به پس از تصحیح متن و انتشار آنها بکنیم. برای نمونه فراوان دیده شده که برخی محققان اروپایی نسخ خطی دهها کتابخانه را در ایران بررسی و به مانند کتب چاپی به آنها ارجاع داده و در پژوهه خود نقل مطلب میکنند و در کتابنامه پژوهش خود نیز مشخصات دویست نسخه خطی را درج میکند، چیزی که در فرایند پژوهشی دانشگاهی ما ایرانیان اصولاً تعریف نشده و جایی ندارد و دانشجوی ما اگر بخواهد یک پاراگراف از یک نسخه را در تحقیق خود نقل نماید، بعید نیست حتی روش رفرنس دهی را نداند!
ب. دومین نکته مهمی که سخت مورد غفلت قرار میگیرد، به مانند بسیاری از فناوریهای وارداتی، که فرهنگش وارد کشور نمیشود (مثل رانندگی)، همین تصحیح متن که به هر حال - چه بپذیریم و چه نپذیریم - امری وارداتی است، ولی به نظر میرسد، در کنار عدم انتقال بسیاری از فوت و فنها و ظرایف روشها و مطالب مرتبط با امر تصحیح، برخی نکات نیز برای ما سخت مشتبه و خام مانده است، برای نمونه، امروزه با چند رویکرد در مساله تصحیح مواجهیم، آیا هدف از تصحیح آسان سازی روند بهره برداری عمومی از محتوای علمی یک اثر کهن نگارش یافته با خطوط معوج، صرفباً برای توسعه علمی و اشاعه و تزریق متن اثری در چرخه علمی است؟ (گامی در جهت تقویت علوم)، آیا هدف از تصحیح یک اثر، در واقع در دسترس قرار دادن یک اثر دور از دسترس، منتها به روشی علمی، برای دسترسی آسان عمومی به متن اثری نایاب است؟ (گامی برای مبارزه با انحصار و آپارتاید دسترسی به متون کهن)، آیا هدف از تصحیح، تلاشی علمی برای پوشاندن خطاهای سهوی یا عمدی مولفان و کاتبان، تا حد ممکن (که بدبختانه منفذهای نقدهای بعدی نقادان را مسدود میکند!) و عصری سازی گویش آن متن، با نیت تزریق تولیدات علمی فرهیختگان با فرمتها و رسم الخطهای امروزین است؟ (گامی برای ارائه و تزریق متون صحیح به چرخه علمی)، آیا هدف از تصحیح، نه محتوای اثر و نه ارائه متنی صحیح به چرخه علمی، بلکه در واقع، تصحیح تمرینی علمی، با روشی علمی، از سوی مصحح است برای تبدیل یک متن کهن برای قابل استفاده بودن نسل امروزی منتها با رعایت اصالت روش نه متن!
(چیزی که غربیان بیشتر روی آن تکید دارند)، یا خلاصه ترکیبی از اینها؟
واقعیت امر این است که هر یک از این نگاهها در مقوله تصحیح اساس باشد طبعا لوازم و اقتضائاتی دارد، از نگاه یک غربی، دست بردن محقق در کلمات چسبیده، تغییر لهجه، تغییر رسم الخط، حذف نقطه خذای از روی دال، حذف دو نقطه زیر یا در متون، حذف سه نقطه زیر سین ووو حذف بسیاری از علائم نوشتاری از متن و هر گونه دخل و تصرف در آن و عصری سازی آنها ذنبی است لا یغفر! در حالی که محقق ما طبق مانیفیستی که پیش رو دارد، به راحتی رسم الخطها را تغییر میدهد وووو البته منظور از اسن سخنان ابداً نقض و ابرام این روندها و روشها نیست، سخن در این است که ما هنوز نتوانسته ایم برای خود تعریف دقیق و روشنی بکنیم هدف از این اقدام به تصحیح و تحمل این همه سختی چیست؟ خود متن در این فرایند اصل و مطلوب است یا فرایند روشی کار تصحیح؟ به دگر تعبیر در دانشگاههای ما آیا هدفشان روان سازی استفاده از متون برجای مانده از فرهیختگان قوم و تزریق آنها به چرخه علوم و ادبیات و اینها هست؟ (علم اصالی = اصالت متن).
یا دانشگاهها بر پایه رسالت آموزشی خود، هدفشان باید آشناسازی دانشجو با فرایند تصحیح و تعلیم روشهای آن و نیز فربه سازی دانش و فن تصحیح ، با استفاده از نظریات و راهکارهای نویافته در فرایند این حرکت علمی باشد؟ (علم آلی = اصالت روش)

مخلص کلام اینکه، تصحیح (بیشتر با بستر تصحیح انتقادی) اگر فنی وارداتی است، طبعاً موضوع اصلی آن روش و نفس فرایند کار است ولی با این احوال به وفور ، متن بیشتر موضوعیتموضوعیتا روش، دلیلش هم اینکه، اساتید دانشگاههای ما به جای مانور در روشهای تصحیح، تقریباً قریب به اتفاق تصحیحاتتصحیحاتهمتونروش معهود و

بله، عرض مي‌کردم، مدّت سه ماهي که آلمان بودم، تمام همّ و غمّ خود را صرفِ توجّه به روش‌ مطالعاتي، روش کار، روش تحقيق و نوع ورود و خروج به مباحث (روش‌ شناسي) و مشابه اين مسايل، مي‌کردم و مي‌ديدم، اولاً آنان سخت دنبال تازه‌ها و فهم جديدي از مسايل هستند، چه در حوزه تصوّرات و چه قلمرو تصديقات، چه در روش‌ها و قالب‌ها و چه در نگرش‌ها و تحليل‌ها؛ ثانياً نقل قول‌ها در تحقيق‌ها، در سطح بسيار نازلي قرار دارد و ارجاعاتِ حداقلي هم به يافته‌هاي محققان، بيشتر ناظر به تحليل و برداشت آنان از مفاهيم، آموزه‌ها و وقايع است؛ ثالثاً توجّه فوق العاده به مسأله مهمّ پيشينه ـ به هر زباني که باشد ولو در حدّ يک سطر منتشر شده در يک نشريه‌ يکصد سال قبل ـ رکنِ رکينِ پژوهش‌هاي آنان است، رابعاً تقريباً تکرار مباحثِ مورد مطالعه قرار گرفته (Studies)، در تحقيقاتِ آنان، جايي ندارد، چون آنان اذعان دارند، نقل مطالبِ تکراري و زياده‌گويي در يک تحقيق، ضمن اينکه از مقوله توليد علم نيست، درج آنها به صورت گسترده در يک تحقيق، توهين به شعور و وقتِ مخاطبين نيز هست! خامساً تمام همّ و غمّ و دغدغه آنان، پيشبردِ آن علم، از منظر و زواياي ديگر است، و لو اين پيشبرد، يک قدم يا يک زاويه بوده ‌باشد! .... غرضم اين بود که ما در کنارِ غفلت عميق از ثروت‌هاي سرشار معنوي خود، از جمله همين موادّ و سرچشمه‌هاي ارزشمند تراثي خود، اندک کساني هم که اجمالاً متوجّه اين ثروت‌ها و داشته‌هاي خدادادي شده‌اند، مي‌بينيم، نگرش‌ها خيلي سطحي است، به لحاظ روش‌شناسي، داراي مشکلات هستيم، براي مثال، چطور مي‌گوييم، اين مادّه نفت، اين طلاي سياه، که داراي هزاران اشتقاقاتِ گرانقيمت است، اما به سببِ فقر فرهنگي و فقدان بينش عميق، به خام فروشي اين موادّ غني، تن در مي‌دهيم، قصه همچنين است نسبت به همين نسخ خطي و اين مواريثِ کهن، چرا که افزون بر غفلت از تحصيل ثروتِ مادّي از طريق اين منابع سرشار، از بهره‌مندي از ظرفيت‌هاي نهفته در اين ثروت‌هاي معنوي و فرهنگي ني به شدّت تمام غافليم؛ ببينيد! براي مثال با اينکه امروزه، ده‌ها هزار متنِ ناب تاريخي، فقهي، حديثي، کلامي، علمي، ادبي، فلسفي و مانند آن، به رايگان، در دسترس همگان است، امّا در کنار غفلتِ عميق اولياي فرهنگي ما و عدم آشنايي حوزويان و دانشگاهيان از روند بهره‌مندي از اين مواريث کهن، حتّي آن پژوهشگراني هم که دستي از دور بر اين حوزه‌هاي علمي ـ تراثي، دارند، راه صحيح و دقيقِ استفاده از اين موادّ ناب را هم نمي‌دانند! جالب‌ اينکه، يک محقق، که خود را پژوهشگر متون کهن مي‌داند، وقتي به او مي‌گوييم: ، تنها ارتکاز ذهني و تبادر وي از مفهوم نسخه خطي، همين مسأله تصحيح متون يا نهايتاً فهرستنگاري آن است! به سان کسي که به او بگوييم: و از آنجا که در زندگي عادي خويش، جز نفتِ سفيد و بنزين، تصوّر ديگري ندارد و اين در حالي است که اين مواريث کهن، دقيقاً به سانِ مقوله نفت خام ـ به تعبير استاد شفيعي کدکني، ـ اگر اندکي عميق‌تر بنگريم، ده‌ها و بلکه صدها موضوع از دلِ ميراث مکتوب، مانند طيفِ رنگين نور مقابل منشور، براي وي نمايان خواهد گرديد!

اینها به سان داستان ocr نوعاً برای زبانهای لاتین ساخته میشود و البته اگر از این مسأله عبور کنیم، طبعاً چنانکه این فناوری نسبت به نسخ خطی کارایی داشته باشد، جالب خواهد بود.
طرداً للباب، دو سه نکته بسیار دقیق و پر اهمیت در خصوص نسخ خطی است که سخت مورد غفلت واقع شده و چندان مورد عنایت واقع نمیشود یا اگر بعضاً میشود لایه های طیف گونه آن باز نمیشود: الف. یکی اینکه، وقتی نسخه گفته میشود، تنها چیزی که به ذهن متبادر میشود، حوزه «تصحیح متن» است و بس، در حالی که به اذعان برخی اساتید، با توجه به گستردگی و تنوع استفاده های علمی از این مواریث کهن، شاید بتوان سهم تصحیح متن را بین ده تا بیست درصد تعیین نمود و بدون تردید، مهمترین استفاده علمی که اولیای امور تا شصت درصد تعیین کرده اند، بهره برداری محتوایی و علمی از این متون در پژوهشهاست و بدون تردید منطقی نیست، رفرنس دهی و بهره برداری از محتوای علمی پنج میلیون نسخه (کتابت شده با خط و الفبای عربی) در جهان را فقط و فقط موکول به پس از تصحیح متن و انتشار آنها بکنیم. برای نمونه فراوان دیده شده که برخی محققان اروپایی نسخ خطی دهها کتابخانه را در ایران بررسی و به مانند کتب چاپی به آنها ارجاع داده و در پژوهه خود نقل مطلب میکنند و در کتابنامه پژوهش خود نیز مشخصات دویست نسخه خطی را درج میکند، چیزی که در فرایند پژوهشی دانشگاهی ما ایرانیان اصولاً تعریف نشده و جایی ندارد و دانشجوی ما اگر بخواهد یک پاراگراف از یک نسخه را در تحقیق خود نقل نماید، بعید نیست حتی روش رفرنس دهی را نداند!
ب. دومین نکته مهمی که سخت مورد غفلت قرار میگیرد، به مانند بسیاری از فناوریهای وارداتی، که فرهنگش وارد کشور نمیشود (مثل رانندگی)، همین تصحیح متن که به هر حال - چه بپذیریم و چه نپذیریم - امری وارداتی است، ولی به نظر میرسد، در کنار عدم انتقال بسیاری از فوت و فنها و ظرایف روشها و مطالب مرتبط با امر تصحیح، برخی نکات نیز برای ما سخت مشتبه و خام مانده است، برای نمونه، امروزه با چند رویکرد در مساله تصحیح مواجهیم، آیا هدف از تصحیح آسان سازی روند بهره برداری عمومی از محتوای علمی یک اثر کهن نگارش یافته با خطوط معوج، صرفباً برای توسعه علمی و اشاعه و تزریق متن اثری در چرخه علمی است؟ (گامی در جهت تقویت علوم)، آیا هدف از تصحیح یک اثر، در واقع در دسترس قرار دادن یک اثر دور از دسترس، منتها به روشی علمی، برای دسترسی آسان عمومی به متن اثری نایاب است؟ (گامی برای مبارزه با انحصار و آپارتاید دسترسی به متون کهن)، آیا هدف از تصحیح، تلاشی علمی برای پوشاندن خطاهای سهوی یا عمدی مولفان و کاتبان، تا حد ممکن (که بدبختانه منفذهای نقدهای بعدی نقادان را مسدود میکند!) و عصری سازی گویش آن متن، با نیت تزریق تولیدات علمی فرهیختگان با فرمتها و رسم الخطهای امروزین است؟ (گامی برای ارائه و تزریق متون صحیح به چرخه علمی)، آیا هدف از تصحیح، نه محتوای اثر و نه ارائه متنی صحیح به چرخه علمی، بلکه در واقع، تصحیح تمرینی علمی، با روشی علمی، از سوی مصحح است برای تبدیل یک متن کهن برای قابل استفاده بودن نسل امروزی منتها با رعایت اصالت روش نه متن!
(چیزی که غربیان بیشتر روی آن تکید دارند)، یا خلاصه ترکیبی از اینها؟
واقعیت امر این است که هر یک از این نگاهها در مقوله تصحیح اساس باشد طبعا لوازم و اقتضائاتی دارد، از نگاه یک غربی، دست بردن محقق در کلمات چسبیده، تغییر لهجه، تغییر رسم الخط، حذف نقطه خذای از روی دال، حذف دو نقطه زیر یا در متون، حذف سه نقطه زیر سین ووو حذف بسیاری از علائم نوشتاری از متن و هر گونه دخل و تصرف در آن و عصری سازی آنها ذنبی است لا یغفر! در حالی که محقق ما طبق مانیفیستی که پیش رو دارد، به راحتی رسم الخطها را تغییر میدهد وووو البته منظور از اسن سخنان ابداً نقض و ابرام این روندها و روشها نیست، سخن در این است که ما هنوز نتوانسته ایم برای خود تعریف دقیق و روشنی بکنیم هدف از این اقدام به تصحیح و تحمل این همه سختی چیست؟ خود متن در این فرایند اصل و مطلوب است یا فرایند روشی کار تصحیح؟ به دگر تعبیر در دانشگاههای ما آیا هدفشان روان سازی استفاده از متون برجای مانده از فرهیختگان قوم و تزریق آنها به چرخه علوم و ادبیات و اینها هست؟ (علم اصالی = اصالت متن).
یا دانشگاهها بر پایه رسالت آموزشی خود، هدفشان باید آشناسازی دانشجو با فرایند تصحیح و تعلیم روشهای آن و نیز فربه سازی دانش و فن تصحیح ، با استفاده از نظریات و راهکارهای نویافته در فرایند این حرکت علمی باشد؟ (علم آلی = اصالت روش)

مخلص کلام اینکه، تصحیح (بیشتر با بستر تصحیح انتقادی) اگر فنی وارداتی است، طبعاً موضوع اصلی آن روش و نفس فرایند کار است ولی با این احوال به وفور ، متن بیشتر موضوعیتموضوعیتا روش، دلیلش هم اینکه، اساتید دانشگاههای ما به جای مانور در روشهای تصحیح، تقریباً قریب به اتفاق تصحیحاتتصحیحاتهمتونروش معهود و

اما نه اگر منظور نظر عزيزان از اين "ساختار" که فوقا اشاره شده است، فقط و فقط و فقط موضوع "تصحيح متون" است و کاري به بخشهاي متنوع ديگر نسخ خطي، ندارند، يا بنايي براي پردازش داده هاي نسخ خطي (چه به لحاظ محتوايي و چه به لحاظ جنبه هاي کتابشناختي و نسخه شناختي) ندارند، مشکلي نيست ميتوان فقط روي اين موضوع سخن گفت و طبعا بحثهاي مربوط به آرشيو سازي و تهيه منابع ديجيتال و فهرستها ووووو تخصصياً خارج ميشوند و تنها ميماند موضوع تصحيح متون، و هيچ مشکلي نيست اگر عزيزان تنها و تنها روي اين موضوع ميخواهند مانور دهند و کار علمي کنند (که به اعتقادم در حالت ماکزيمم استفاده از بيست درصد ظرفيت نسخ خطي است) به صراحت بفرمايند تا به حوزه هاي متنوع ديگر نسخ خطي کاري نداشته باشيم و روي همين موضوع متمرکز شويم ولي اگر بنا دارند کاري براي موضوع يله و رهاي نسخ خطي در کشور بنمايند و ساماني به اين وضعيت، بخصوص در بخش بهره مندي از محتواي علمي اين مواريث داشته باشند، طبعاً رعايت ترتب منطقي و تهيه نقشه راه و مباحث کلي اين حوزه سترگ، امري ضروري است با عذرخواهي از تطويل🌸🌺🌹💐 شب عزيزان خوش💐

396. یکی از قالبهایی که شاید بشود یکصد پایان نامه و رساله و تحقیق آزاد، با محوریت نسخ خطی کهن، به صورت روشمند، با رویکردهای متنوع بر آن ساختار شکل داد، بحث مکتبهاست، همچون مکتب فقهی نجف، مکتب حدیثی حله، مکتب ادبی اصفهان، مکتب فلسفی تبریز، مکتب کلامی مشهد، مکتب هنری هرات، مکتب حدیثی فاطمیان، مکتب کلامی سلطانیه، مکتب عرفانی خراسان و .. که هر یک میتواند، با تاکید بر بخشی از این حوزه ها، این مواریث کهن را این حالت انباشت داده ها خارج سازد و صورت علمی قابل استفاده ای دهد.

نگاره یک سنگ مزار دیگر زیبا و مجلل اما بدون متن.
روی این سنگ مزار که بدین صورت هنرمندانه تراش خورده ، غیر از نقوش متعدد ، بر روی قاب برآمده وسط فقط نقش ابزارهای جنگی مثل شمشیر ، تیر و کمان و خنجر حک گردیده اند.
به احتمال زیاد متوفای درون مزار یک جنگجو یا سردار و افسر ارشد نظامی بوده است.
@matoofiasadolah