گفتگوهای تراثی

با سلام خدمت عزيزان ،
اگر كسي خط مرحوم آخوند خراساني را ميشناسد آيا اين خط مي تواند مربوط به ايشان باشد؟

دوست گرامی
همه دوستانی که در این گروه جمع شده ایم به نحوی دوستدار گذشتگان و میراث فرهنگی و علمی آنها هستیم و هر کداممان ( بنا به توانایی و بضاعتی که داریم) در مرحله اول پاسدار و پس از آن در صدد احیاء تراث ارزشمند گذشتگانمان هستیم.
اما این که فکر کنیم با تصحیح چند نسخه خطی، اوضاع علمی و فرهنگی جامعه امروزمان به نحو خارق العاده ای تغییر مثبت پیدا می کند به نظر نمی‌رسد اندیشه و گمانی صحیح باشد. شما به شیخ بهایی مثال می زنید و ما هم مقامات علمی ایشان را انکار نمی کنیم ولی شیخ بهایی یک نمونه غیر قابل تکثیر است و الا چرا هنوز بعد از چند صد سال ما در حافظه تاریخی مان نمی توانیم در همان دوران، کسی دیگر را در کنار شیخ بهایی قرار دهیم؟!
بالفرض که شیخ بهایی نمونه ای قابل تکثیر باشد، ولی آیا گمان درستی است اگر فکر کنیم باز تولید شخصیتی همانند شیخ بهایی تنها در گرو توجه و تصحیح چند نسخه خطی است؟!
گمان می کنم توجه و ارج نهادن به میراث علمی گذشتگانمان برای پیشرفت علمی امروزمان لازم و ضروری است ولی نباید به بهانه این توجه، از پیشرفت های علمی جهان امروز هم غافل باشیم.

با سلام و سپاس
به رساله جلالیه که گویا در دو مجلد و محطوط است نیاز دارم
آیا کسی فایلی یا عکس و اسکنی از آن دارد ؟
حالا ممکن است که عنوان دقیقش « سفینه » یا « مجموعه جلالیه » باشد که حاوی اشعاری از شاعران قدماست که یک زمانی نسخه ای از آن را در کتابخانه آیت الله مرعشی دیده بودم و اینک به آن نیاز مبرم دارم.

در مورد تشخیص خطوط ، اینگونه نیست که خطوطِ ساده قابل شناسایی باشد، آنچه فعلاً (آن هم فقط از جانب برخی کارشناسان خط) قابل شناسایی است قطعه های خوشنویسی مجعول از اصلی (مانند قطعه های منسوب به یاقوت یا منسوب به احمد نیریزی و امثال آنهاست، که برخی خوشنویسان خطوط آنها را تقلید می کردند)، یا خط برخی از علماء مشهور (مانند شیخ بهایی و امثال آن) است، آن هم اگر قرائنی در آن نسخه موجود باشد؛ مثلاً در کتابخانۀ ملی نسخۀ شرحی از فصوص الحکم شیخ اکبر محی الدین نگهداری می شود که شیخ بهایی با خط خویش در پایان آن نسخه، اشعاری از خویش را با خط خود کتابت نموده است. اینجاست که کارشناسان خط دست به کار می شوند و متن خود آن نسخه را هم با ویژگی های خط شیخ تطبیق می دهند تا ببینند که آیا خود نسخه به خط شیخ کتابت شده یا نه. ولی در نسخه های مطلقاً بی نام و نشان و بی قرینه، خصوصاً اگر با خطی ساده کتابت شده باشد، امکان تشخیص کاتب تقریباً منتفی است.

با سلام و ارادت محضر همه خوبان، الحال که صحبت مرحوم بهشتي شد، آنگونه که سالها پيش از اين خاطرم مانده است، گويا تاريخ قرآن اثر نولدکه از سوي ايشان به فارسي ترجمه شده بود و همچنان به صورت دستخط در قالب فيش باقي بود، آيا از دوستان کسي از انتشار يا سرنوشت آن ترجمه خبري دارد يا خير؟ با سپاس🙏🏻💐

برگی از پیشینه تصحیح متن
بحث تصحیح متن، بحث جدیدی نیست، بلکه قدمای از علمای اصیل، در استنساخ آثار، دقت به خرج داده و تلاش می کردند تا بر اساس نسخه های کهن و صحیح، نسخه ای دقیق برای خود فراهم آورند. این که آنان مطابق چه اصولی تصحیح می کردند، و چه نکاتی را در این باره مراعات می نمودند، از انجامه برخی از نسخه ها بدست می آید. در اینجا یک نمونه جالب تقدیم می کنم که کاتب با دقت شرح می دهد که چگونه متن خود را فراهم آورده و از چه نسخه ها و با چه اصولی آن را کتابت کرده است.
نسخه ای از تهذیب الاحکام شیخ طوسی، در سال 1077 توسط محمد حسین بن محب علی فراهم آمده و او در پایان کتاب، گزارش استفاده و مقابله نسخه خود را با نسخ معتبر چنین شرح داده است:
من این نسخه را استنساخ کرده و آن را با نسخه معتبری که مولانا محمد تقی «مجلسی» (م 1070) فراهم آورده بود، مقابله کردم.
نسخه ملامحمد تقی مجلسی، از روی نسخه ای که به خط شیخ حسین بن عبدالصمد، پدر شیخ بهایی بوده، کتابت شده است. [این نسخه بعدها در اختیار شیخ بهایی بوده و مجلسی اول که شاگرد وی بوده از آن استفاده کرده است]
نسخه شیخ حسین پدر شیخ بهایی، از روی نسخه ای از تهذیب الاحکام استنساخ شده که به خط خود شیخ طوسی بوده و او [یعنی شیخ حسین] آن را بر شهید ثانی خوانده است. به هر حال، نسخه شیخ حسین بن عبدالصمد، نسخه ای است که ملامحمد تقی مجلسی، نسخه اش را با آن مطابقت داده است.
ملامحمد تقی مجلسی، بار دیگر نسخه خود را با دو نسخه دیگر تطبیق داده است: نخست نسخه مولا احمد «مقدس» اردبیلی ، و دیگری با نسخه مولا عبدالله شوشتری.
کاتب ما می گوید: اکنون آنچه در متن نسخه ما آمده، موافق با نسخه متعلق به شیخ بهایی به خط پدرش شیخ حسین بن عبدالصمد است. و آنچه در حاشیه آمده، مطابق دو نسخه آن دو استاد فاضل یعنی ملا احمد اردبیلی و و تستری است.
بدین ترتیب او گزارش نسخه ها و کار خود را در تهیه این نسخه شرح داده و ما را در جریان روش کار عالمان در این زمینه، یعنی ارائه یک متن مصحّح قرار داده است. تصویر این صفحه را پایین ملاحظه فرمایید.

@jafarian1964

با سلام، اگر کسی نمونه از خط ملا خلیل رازی ره شارح کافی داره، آیا این خط نسخه به خط ایشان است؟

همچنین، این ورقه اخرین برگ از یک نسخه از زبده الاصول شیخ بهایی است که در سال ۱۰۲۰ یعنی زمان خود شیخ کتابت شده است.
دوستان خط شناس لطفا کمک کنند آیا این خطوط متعلق به شیخ بهایی میباشد یا خیر؟
سپاس

سلام دوستان عزیز
نسخه ای از ارشاد علامه حلی هست به تاریخ ۱۰۴۷ که حاوی تعدادی بلاغ مقابله و قراءت است. خواستم ببینن از دوستان پژوهشگر و آشنا با خطوط علما کسی هست که بتواند تشخیص دهد که این نشان ها، خط کدام یک از علما میتواند باشد؟
سپاس

با سلام و ارادت خدمت دوستان تراث پژوه

به نظر می رسد در مفهوم این دو کلمه «عرض و دیده شد» توجه کافی نشده است. این کلمه ارتباطی به نوشته بالا ندارد و مربوط به نسخه می شود. و علت آن این است کتابخانه ها چون تحت نظارت حاکم و دولت وقت بوده اند و نوعا متولی وقف نیز بر آنها نظارت داشت. هر از چند وقتی، متولی از اموال کتابخانه بازدید و اموال آن را از جمله نسخ خطی را کنترل می کرد. و عبارت «عرص» در این موارد نوشته می شد. یعوی این نسخه به محضر من که متولی هستم توسط مسوول کتابخانه عرض شد و بنده هم آن را دیدم. همین. یعنی نوعی بازدید و بارزسی اموال بود.

ضمنا نسخه مورد بحث ظاهرا از کتابخانه آستان قدس رضوی باشد چون این نسخه ها را شاه عباس صفوی در سفری که در معیت شیخ بهایی به آستان بوسی امام رضا (ع) رسیده اند، وقت کرده اند. و عبارت شیخ بهایی که (نسخه های تصحیح شده از دیوان امام) موجود است می تواند دلیلی بر آن باشد.

با درود و سپاس فراوان

🔹قاضی معزالدین محمد اقضی القضاة اصفهانی معاصر شیخ بهائی شبی در خواب دید یکی از ائمه انام علیهم السلام را که با وی فرمود: بنویس «مفتاح الفلاح» را و مداومت کن به عمل کردن به آن.

🔸 چون بیدار شد هرچه از علمای اصفهان اسم آنرا پرسید گفتند چنین کتابی را ندانیم.

🔹و شیخ بهائی در آن وقت با اردوی همایونی به بعض نواحی ایران سفر کرده بود و در همان سفر در بلده گنجه «مفتاح الفلاح» را تصنیف کرده بود و کسی بر آن مطلع نبود.

🔸چون شیخ مراجعت کرد قاضی علی الرسم از آن بزرگوار نیز تحقیق کرد، شیخ فرمود: بلی من کتابی در دعا در این سفر تالیف کردم و اسم آن را «مفتاح الفلاح» گذاشتم، لکن به کسی نگفته ام و نسخه اش را هم به کسی نداده ام استنساخ کند، شما از کجا این اسم را شنیدید؟!

🔹قاضی خواب خود را نقل کرد. شیخ گریست. پس نسخه «مفتاح الفلاح» را به ایشان داد که از روی آن استنساخ کند. و او اول کسی است که استنساخ آن نسخه شریفه کرده.

فوائد الرضویة، حاج شیخ عباس قمی، ج 2 ص 799.

🔸حضرت علامه طباطبائی: «مرحوم آقای قاضی مخصوصا عمل به مفتاح الفلاح شیخ بهائی را دستور می داد».

@bazmeghodsian

🔸مفتاح الفلاح

🔹قاضی معزالدین محمد اقضی القضاة اصفهانی معاصر شیخ بهائی شبی در خواب دید یکی از ائمه انام علیهم السلام را که با وی فرمود: بنویس «مفتاح الفلاح» را و مداومت کن به عمل کردن به آن.

🔸 چون بیدار شد هرچه از علمای اصفهان اسم آنرا پرسید گفتند چنین کتابی را ندانیم.

🔹و شیخ بهائی در آن وقت با اردوی همایونی به بعض نواحی ایران سفر کرده بود و در همان سفر در بلده گنجه «مفتاح الفلاح» را تصنیف کرده بود و کسی بر آن مطلع نبود.

🔸چون شیخ مراجعت کرد قاضی علی الرسم از آن بزرگوار نیز تحقیق کرد، شیخ فرمود: بلی من کتابی در دعا در این سفر تالیف کردم و اسم آن را «مفتاح الفلاح» گذاشتم، لکن به کسی نگفته ام و نسخه اش را هم به کسی نداده ام استنساخ کند، شما از کجا این اسم را شنیدید؟!

🔹قاضی خواب خود را نقل کرد. شیخ گریست. پس نسخه «مفتاح الفلاح» را به ایشان داد که از روی آن استنساخ کند. و او اول کسی است که استنساخ آن نسخه شریفه کرده.

فوائد الرضویة، حاج شیخ عباس قمی، ج 2 ص 799.

@bazmeghodsian

⬇️
درباره مقدمه و ادعای بی‌انصافی علمی و کجی قلم چیزی نمی‌گوییم، در انتهای بحث خود مخاطبین در این‌باره داوری خواهند کرد.
اما وارد بحثهای علمی می‌شویم؛
تقریر محل نزاع:

1. پنج سال پیش جامعة المصطفی کتاب علت خلق کافر شیخ حر را با اغلاطی چاپ کرد، محقق مؤسسه آقای سبحانی در سال96 نقدی بر این مقاله نوشت؛ یکی از این نقدها این بود که آقای کریمی زنجانی مطالبی از خودشان به عنوان اقول به نسخه اضافه کرده‌اند.
2. مصحح مؤسسه آقای سبحانی هم در مقاله سال96 و هم در مقدمه کتابی در روزهای اخیر چاپ کرده‌اند مدعی شدند که: رساله شیخ حر، دو نسخه به خط مؤلف دارد؛ یکی در کتابخانه مجلس و دیگری در کتابخانه بروجردی. (البته اکنون ادعا می‌کنند که صرفا گفته‌اند منسوب به شیخ حر است. در حالی که چنین نیست و در مقاله و مقدمه کتاب به صراحت ادعا کرده‌اند نسخه از شیخ حر است)
ما تذکر دادیم که:
نسخه بروجردی به خط مؤلف نیست، ولی خود شیخ حر با دستخط خود حواشی بر آن افزوده است.
و گفتیم حواشی و اقول‌ها در همین نسخه بروجردی آمده است، چرا شما با اینکه اذعان داشتید نسخه بروجردی به خط شیخ حر است، در تصحیحتان از آن استفاده نکردید؟
در واقع اشکالی که مصحح مؤسسه معارف به چاپ جامعة المصطفی کرده بود، اصلا وارد نبود. زیرا مصحح آن کتاب، اقول‌ها را از همین نسخه با حواشی شیخ حر آورده بود! اما شما در مقاله‌تان طوری القا کردید که گویا مصحح آن را از خودشان و بدون بودن در هیچ نسخه‌ای اضافه کرده‌اند!

◀️پاسخی که تیم آقای سبحانی به ما داده‌اند:
نسخه بروجردی که توسط مُفَهرِس کتاب‌خانه بروجردی فهرست نویسی شده، کاتب را خود مولف دانسته در حالی که چنین نیست و خط متن نسخه برای مصحح محرز نشد، زیرا تفاوت بسیاری با نسخه مجلس داشته و این نسخه دارای حذفیات زیاد بوده که بعید است مولف در تنسیخ کتاب خویش تقطیع انجام داده باشد.

گوییم:
شما هم در مقاله و هم در مقدمه کتاب ادعا کردید که نسخه بروجردی با خط خود شیخ حر است! و این اولین اشتباه شما بود، ولی اکنون ادعا می‌کنید گفته‌اید منسوب! به شیخ حر است!! در حالی که این یک ادعای باطل است و نگفتید منسوب! و این خود شما بودید که به اشتباه گمان کردید این نسخه به خط شیخ است نه ما! ما فقط گفتیم حواشی‌اش به خط شیخ حر است و دقیق هم گفته‌ایم.

جمع‌بندی:
مصحح مؤسسه معارف در مقدمه کتاب ادعا کرده است که نسخه دستخط شیخ حر در کتابخانه بروجردی است، ما هم اشکال کردیم شما که مدعی هستید نسخه دستخط شیخ حر در کتابخانه بروجردی است چرا از آن در تصحیح رساله استفاده نکرده‌اید؟
ایشان جواب می‌دهد: چون دستخط شیخ حر نیست و شما اشتباه می‌کنید!
بزرگوار! شما ادعا کردید کاتب آن رساله خود شیخ حر است نه ما! ما فقط گفتیم حواشی از شیح است. پس در اینجا دو اشتباه مرتکب شدید: اول اینکه در مقدمه کتابتان ادعا کردید کاتب رساله کتابخانه بروجردی خود شیخ حر است! دوم اینکه الان که به شما تذکر دادیم آن نسخه به خط شیخ حر نبوده و فقط حواشی‌اش به خط وی است، منکر هستید حواشی آن را خود شیخ حر اضافه کرده است.
پس تا اینجا با این پاسختان اشتباه اولتان که در مقدمه کتاب ادعا کردید کاتب نسخه بروجردی خود شیخ حر است، را پذیرفتید. (چون کاتب نسخه خود ایشان نبود)
اما اشتباه اساسی‌تان که نمی‌خواهید زیر بارش بروید این است که حواشی بروجردی از خود شیخ حر نیست. می‌گویید:
اصل بر این است که این حواشی به خط مولف نیست و مدعی آن (مترجمین کتاب ما و سرنوشت) باید آن را اثبات کنند، در حالیکه در متن منتشر شده انتقادی، توسط این گروه، خلاف این امر مشاهده می‌شود و هیچ تلاشی برای اثبات این مدعا صورت نگرفته است.
در نتیجه بنده با وجود مشکلات عدیده ای که به طور خلاصه بیان شد حواشی نسخه بروجردی که بسیار اندک میباشد و برای بنده محرز نشده، آن را بر نسخه اصل اضافه نکرده است و به همان نسخه کامل مجلس که توسط خود مولف بازنگری و تصحیح شده است اکتفا کرده و اقدام به احیاء نموده ایم و بر این مبنا مدعی هستیم که متن چاپ شده عین متن مولف بود و متن دیگری که محل شبهه است بر آن اضافه نگردیده است.
لذا این ایراد به ناقد وجود دارد که چگونه با این اشکالاتی که در انتساب چنین نسخه ای وجود دارد، مطالبی به نسخه اصلی کتاب اضافه کرده و ترجمه آن را روانه بازار کرده است."

گوییم: پس اگر ما اکنون ثابت کنیم که حواشی نسخه بروجردی به خط خود شیخ حر بوده، تمام اشکال ما در نقص نسخه چاپی شما وارد خواهد بود:
اما اثباتش:
🔻

دستخط شیخ حر در حاشیه‌های نسخه علت خلق کافر، کتابخانه بروجردی

لازم به ذکر است موسسه آقای سبحانی در مقدمه کتاب چاپی علت خلق کافر تصریح کرده است که نسخه کتابخانه بروجردی (نسخه حاضر) به کتابت خود شیخ حر است.
ما هم تذکر دادیم اولا متن رساله به دستخط شیخ حر نیست و فقط حواشی به خط ایشان است.
مضافا، چرا همین حواشی ارزشمند شیخ حر را در نسخه نیاوردید؟
پاسخ دادند: نه متن رساله از شیخ حر است و نه حواشی!!!
گوییم پس چرا در مقدمه کتاب‌ ادعا کردید به دستخط خود شیخ حر است؟! اکنون برای فرار از اشتباهتان کل ماجرا را منکر می‌شوید؟!

موسسه آقای سبحانی می‌گوید ما فقط می‌پذیریم که نسخه مجلس به خط شیخ حر است و تا یک خط شناس حرفه‌ای نگوید قبول نخواهیم کرد که نسخه بروجردی به خط شیخ حر باشد!!

گوییم کاش همان اشتباه اولتان را می‌پذیرفتید و کار را خراب‌تر نمی‌کردید!
خود شیخ حر با خط خودش در انتهای رساله به اینکه رساله مال اوست تصریح کرده است: "مالکه مولفه"
و همان مهر معروف خودش را هم زده است.

@nosakh_shii

هر چهار تصویر فوق یک دستخط است، ولی گروه آقای سبحانی می‌گوید تا یک خط‌شناس حرفه‌ای تایید نکند قبول نمی‌کنم که حواشی موجود در نسخه دوم همان خط موجود در تصویر اول است!!
(خب چرا قبل از چاپ به یک خط‌شناس مراجعه نکردید و حواشی شیخ حر را بی‌جهت حذف کردید؟!)
یک سوال مهم‌تر:
اصلا به چه دلیلی آقای سبحانی مدعی است نسخه اول همان خط شیخ حر است، آیا می‌تواند آن را ثابت کند؟!
به همان طریقی که نسخه اول ثابت شود، نسخه دوم هم ثابت می‌شود.

سوال دوم: به چه دلیلی موسسه آقای سبحانی در مقدمه کتاب ادعا کرده است که نسخه بروجردی به خط خود شیخ حر است ولی الان انکار می‌کند؟!

درباره اینکه چرا به نسخه بروجردی که با حواشی خود شیخ حر است اهمیت نداده‌اند می‌گویند:
"اشکال نسخه بروجردی این است که نسخه بدون تاریخ بوده و کار مصحح در چنین مرحله ای بسیار سخت می‌باشد که توسط خط شناسی، کاتب را مشخص کرده و یا اختلاف زمانی با مولف را بیان بدارد.
پ.ن: نسخه بدون تاریخ و کاتب نامعلوم، از درجه اعتبار ساقط است"
🔻
گوییم:
جواب نقضی: آقای سبحانی عزیز، آیا ملتفت هستید چه چیزی را در جواب ما نشر می‌دهید؟ اگر نسخه بدون تاریخ و بدون نام کاتب، اعتباری ندارد ۲نسخه از ۳نسخه بدلی که استفاده کردید بی‌اعتبار خواهد بود! نسخه۱۸۹ خوانسار و نسخه۱۱۱۸ مرکز احیا، هر دو مجهول الکاتب است، پس چرا آنها را بعنوان نسخه بدل بکار بردید؟!
اما جواب ایجابی: اینکه دستخط خود شیخ حر و مهر و امضایش داخل در نسخه باشد کفایت می‌کند که یک نسخه ارزشمند باشد و همین اندازه که بدانیم نسخه زمان خود مولف بوده کفایت می‌کند و اصلا نیازی ندارد بدانیم در چه سالی از حیات شیخ حر بوده است!

@nosakh_shii

مقدمه کتاب چاپی علت خلق کافر، ص۱۷
می‌گویند نسخه بروجردی به خط خود شیخ حر است.

گفتیم: اولا به خط ایشان نیست، به خط شخص دیگری است و فقط ایشان به خط خود حاشیه زده‌اند.
مضافا: با این وجود چرا اصلا بهایی به آن ندادید و حواشی شیخ حر را در نسخه نیاوردید؟!

پاسخ دادند: نخیر اصلا نمی‌پذیریم که نه متن و نه حاشیه‌ها به خط شیخ حر باشد!


کاملا دقت کنید که چگونه به ما جواب می‌دهند و بعد برای ما اشعار سعدی را ارسال می‌کنند! و متهم به بی‌انصافی و بی‌تقوایی و بی‌سوادی می‌کنند.

دو دلیل مهم برای انتخاب کردن ۳ نسخه‌ای دیگری که برای احیا و تصحیح برگزیده‌اند را چنین ذکر می‌کنند:

"مشخص بودن کاتب
تاریخ دار بودن نسخه"

گوییم: ظاهرا خیالشان راحت است که کسی به مقدمه کتابشان دسترسی نخواهد داشت و مراجعه نخواهد کرد! دو نسخه از سه نسخه انتخابی‌تان مجهول الکاتب است!
فقط قصد دارید یک جوابی به ما داده باشید؟!


فکر می‌کنیم همین مقدار کفایت می‌کند، و البته اگر کسی بطور دقیق عین پیام‌های ما و ایشان را بخواند خواهد دید که برخی اشکالات را هم متذکر نشدیم، چون ملال‌آور خواهد بود.

مهمترین نکته در بحث این بود که ایشان انکار می‌کردند حواشی نسخه بروجردی به خط شیخ حر باشد، و ما با قرار دادن خط و مهر شیخ حر آن را ثابت کردیم.
مضافا، اصلا به فرض که نزد شما مشخص نبود که قطعا آن حواشی به خط خود شیخ حر است، آیا نباید به عنوان اختلاف نسخه بدل درج می‌کردید؟ آن هم نسخه‌ای را که در مقدمه تصریح کرده‌اید از شیخ حر است. مهمترین وظیفه مصحح همین است که اختلافات را درج کرده و خواننده را آگاه کند، اما با کمال افتخار می‌گویند ما فقط نسخه‌هایی را انتخاب کردیم که اختلاف کمتری داشته باشند!!

این همه افراد بزرگ هستند که در تصحیح اشتباه می‌کنند و آسمان به زمین نمی‌رسد و اشتباه خود را بعدها جبران می‌کنند، ولی آقای سبحانی به جای پذیرش اشتباه اصل دستخط شیخ حر را که نزد محققین بسیار شناخته شده است به راحتی انکار می‌کنند و ادله عجیب و غریب ردیف می‌کنند.

@nosakh_shii