گفتگوهای تراثی

سلام کتاب الإتقان في متشابهات القرآن نوشته ی عایشه ام بسام در نرم افزار مشکات وجود دارد

علاوه بر ان کتابهای متشابه لفظی به صورت دسته بندی معرفی می شود

معرفی کتب در موضوع متشابهات لفظی

این کتابها باتوجه به نوع نگارش دسته بندی شده اند.

1- كتاب‏هايى كه تنها به گردآورى آيات متشابه پرداخته و عمدتاً براى تسهيل حفظ قرآن توسط قاريان نوشته شده‏اند.

1-1- مشتبهات القرآن كسايى1-2- متشابه القرآن العظيم ابن منادى 1-3- الإتقان في متشابهات القرآن، ام بسام، مكتبة اوّلاد الشيخ‏سال چاپ: 1423/2003 برای تحقیق این پایان نامه بیشتر از کتاب ام بسام استفاده شد 1-4- دليل المتشابهات اللفظية فى القرآن الكريم اثر محمد بن عبداللّه الصغير؛ 1-5- دليل الحيران فى متشابهات القرآن اثر عبد المنعم كامل شعير؛1-6- اغاثة اللهفان فى ضبط متشابهات القرآن اثر عبداللّه عبدالحميد الوراقى؛ 1-7- المختصر المفيد فى متشابهات القرآن المجيد اثر سعاد عبد الفتاح ابراهيم؛ 1-8- هداية الحيران فى متشابه الفاظ القرآن اثر احمد عبد الفتاح الزواوى.

2- كتاب‏هايى كه آيات متشابه قرآن را به نظم در آورده‏اند؛ مانند:

2- 1- هداية المرتاب و غاية الحفاظ و الطلاب فى تبيين متشابه الكتاب اثر علم الدين على بن محمد سخاوى (م643 ق)؛ 2-2- تتمة البيان لما اشكل من متشابه القرآن اثر عبد الرحمن بن اسماعيل مقدسى معروف به ابى شامه (م 665 ق) كه شاگرد سخاوى است؛ 2-3- منظومه محمد بن مصطفى الخضرى الدمياطى (م 1287 ق).

3- كتاب‏هايى كه به توجيه متشابه القرآن اختصاص دارند؛ مانند:

3- 1- البرهان فى توجيه متشابه القرآن لما فيه من الحجة و البيان اثر محمود بن حمزه بن نصر كرمانى (م 505 ق) كه با نام اسرار التكرار نيز به چاپ رسيده است؛ 3-2- درة التنزيل و غرة التأويل اثر محمد بن عبداللّه الاصبهانى معروف به خطيب اسكافى (م 420 ق). برخى نيز اين كتاب را منسوب به راغب اصفهانى دانسته‏اند3-3- ملاك التأويل القاطع لذوى الالحاد و التعطيل فى توجيه المتشابه‏اللفظى من آى التنزيل اثر ابن الزبير الغرناطى (708 ق) كه در حقيقت تلخيص كتاب درة التنزيل اسكافى همراه با اضافاتى از سوى مؤلف‏ و كامل‏ترين كتاب در نوع خود است؛ 3-4- كشف المعانى فى المتشابه من المثانى اثر بدرالدين بن جماعه (م 733 ق)؛ 3-5-كتاب‏هايى چون اسرار التنزيل يا قطف الازهار سيوطى، 3-6- فتح الرحمن بكشف ما يلتبس فى‏القرآن زكريا الانصارى (م 926 ق)، 3-7- اضواء على متشابهات القرآن (حاوى 1651 پرسش و پاسخ) خليل ياسين. 3-8- امالى سيد مرتضى‏ و3-9- تأويل مشكل‏القرآن ابن قتيبه‏ نيز گرچه به طور كامل به اين موضوع اختصاص ندارند، مباحثى را درباره متشابه خود جاى داده‏اند.

4-كتبى كه به اصل بحث تكرار و مباحث نظرى آن پرداخته‏اند، بدون اينكه به بيان تمامى آيات مربوط يا حكمت تكرار آن‏ها بپردازد؛ مانند:

4-1- ظاهرة التكرار فى القرآن الكريم اثر عبد المنعم السيد حسن؛ 4-2- التكرار اثر حسين نصّار؛ 4-3- اسرار التكرار فى لغة القرآن اثر محمد السيد شيخون؛ 4-4- تجزيه و تحليل علت تكرار الفاظ و مفاهيم قرآن كريم اثر پريچه ساروى.

5- افزون بر آنچه در برخى تفاسير ذيل آيات مربوط مطرح شده‏، كتب علوم قرآنى نيز معمولًا بابى را به آن اختصاص داده‏اند. در نگاشته‏هاى ويژه تبيين اعجاز و نيز قصص قرآن نيز مى‏توان رد پاى اين بحث را يافت، زيرا در آغاز چنين پنداشته مى‏شود كه تكرار در قرآن با معجزه بودن آن سازگار نيست؛ ليكن دانشمندان به اين پندار نادرست پاسخ داده‏اند و از آنجا كه بخش مهمى از تكرار قرآنى، تكرار معنا در عين اختلاف الفاظ است مانند تكرار در قصص قرآن، در كتب ويژه قصص قرآن نيز مى‏توان نشانه‏اى از اين بحث را يافت.

مجموعه رسائل
تحقیق معانی الاستعارات، درباره نقل بالمعنی ، عشره کامله ، رساله احمد المرعشی الدباغی فی عقاب علی صغیره خط مولف ، رساله محمد بن پیرمحمد الجمالی فی بحث الفاظ السبع المثانی و غیره
خطی

@erfaneeslami1

مجموعه رسائل
تحقیق معانی الاستعارات، درباره نقل بالمعنی ، عشره کامله ، رساله احمد المرعشی الدباغی فی عقاب علی صغیره خط مولف ، رساله محمد بن پیرمحمد الجمالی فی بحث الفاظ السبع المثانی و غیره
خطی

@erfaneeslami1

انتقاداتی بر یک کتاب درباره فضل بن شاذان

به تازگی کتابی درباره فضل بن شاذان در قم توسط مؤسسه کتابشناسی شیعه منتشر شده است، تألیف آقای مهدی بیات مختاری. این کتاب در ۹۰۲ صفحه منتشر شده اما بی هیچ گفتگو باید بگویم بخش اعظم کتاب می توانست در کمتر از صد صفحه و بل پنجاه صفحه خلاصه شود. بخش اعظم کتاب یا نقل های مستقیمی است که جا به جا خود آنها و یا مضامین آنها تکرار شده و یا مطالب بسیاری درباره مشایخ و شاگردان و مطالب غیر مستقیم با ابن شاذان در طول کتاب مطرح شده که بدین ترتیب حجم کتاب را بی دلیل بالا برده است. دست آخر آنچه از این کتاب به دست می آید و برای شخصیت علمی و زندگانی ابن شاذان از آن قابل استفاده است گویا حتی به اندازه مطالب مقاله ای نیست که بیست سال پیش در دائره المعارف بزرگ اسلامی درباره ابن شاذان نوشته و منتشر شد. نویسنده به ویژه در ذیل بحث از کتابهای ابن شاذان به بیان احتمالات بی مورد پرداخته و گاه مطالبی را مطرح کرده که اصلاً معلوم نیست بر اساس چه میزان و معیاری طرح شده است مثل اینکه احتمال داده اند کتاب المعیار والموازنه ای که به نام ابو جعفر اسکافی چاپ شده (و به نظر ما تألیف خود اسکافی است؛ در این باره نک: کتاب بررسیهای تاریخی) تألیف فضل بن شاذان است. آشکار است نویسنده حتی یکبار هم کتاب اسکافی را تورق نکرده است تا بداند آن نوشته نمی تواند تألیف یک عالم شیعی و امامی باشد. جای ديگر كتاب اللطيف ابن شاذان را كتابی درباره اسم اللطيف خداوند دانسته اند، در حالی كه روشن است اين كتاب درباره موضوعات لطيف كلامی و در واقع بحثهای دقيق الكلام بوده است. به هرحال به سبکی که این نویسنده کتاب را تنظیم کرده برای شخصیتی مانند شریف مرتضی با آن همه آثاری که از او موجود است محتملاً بشود کتابی در پانصد مجلد نوشت. من در این نوشته به مطالب این کتاب کاری ندارم. سخن من درباره گفتگویی است با محقق دانشمند جناب آقای مددی که در پایان این کتاب درج شده و مشتمل است بر مطالبی درباره فضل بن شاذان. این بخش از کتاب در واقع مفیدترین قسمت این کتاب است و بحثهای ایشان در رابطه با نظریات فقهی و اصولی ابن شاذان بی نهایت مفیدند. من چون خود تاکنون مقالات متعددی درباره ابن شاذان در سایت کاتبان و در کتاب بررسیهای تاریخی منتشر کرده ام و فصلی هم از کتابم درباره احادیث غیبت (اصلاً رساله دکتری. در دست چاپ، انتشارات بریل، آن فصل گسترش یافته چند مقاله ای است که پیشتر در سایت کاتبان منتشر شد اما تنها یکی دو سالی است که تعدادی از آن مقالات را به دلیل درج در کتابی که بدان اشاره کردم از سایت حذف کرده ام) در خصوص ابن شاذان است، مناسب دیدم چند نکته ای در حاشیه مطالب این قسمت در اینجا ارائه دهم. بخشی از مطالبی که در این کتاب و همچنین در گفتگو با دانشمند جناب آقای مددی درباره اسناد حدیثی ابن شاذان در آثار محدثان بعدی و از جمله در کتابهای اربعه و اشتباهاتی که در اسناد حدیثی در این رابطه دیده می شود و نیز آنچه درباره آثار او به ویژه درباره قائمیت ارائه شده پیشتر توسط نویسنده این سطور در آنچه ذکرش رفت تفصیلاً بحث شده است اما متأسفانه جز در یک مورد آن هم در حاشیه تقریرات کلام استاد مددی بدانها اشاره ای نرفته است (به هر حال در این کتاب بحث از آثار ابن شاذان در قائمیت به اجمال برگزار شده است. برای متن بازسازی شده تعدادی از آثار ابن شاذان، نک: سایت کاتبان و نیز کتاب المتبقي من کتب مفقودة كه متن آن در سايت آكادميا در دسترس است).
من در اینجا برخی نکات را حاشیه وار متذکر می شوم:
۱- ص ۷۸۳: عناوینی مانند الجواهر والأعراض در میان تألیفات ابن شاذان را ایشان دلیلی بر آشنایی با فلسفه یونانی دانسته اند. ابن شاذان البته به گواهی عناوین آثارش با فلسفه ارسطویی آشنایی داشته اما در این عنوان مقصود جواهر و اعراض به عنوان دو اصطلاح اهل کلام است که لزوماً به معنی آشنایی با فلسفه های یونانی نیست. ایشان در ص ۷۸۹ مطلب دیگری ابراز داشته اند مبنی بر اینکه کتاب الأعراض والجواهر ابن شاذان همان فصل قاطیغوریاس است در حکمت یونان. روشن است که باب قاطیغوریاس و یا مبحث مقولات در منطق ارسطویی ربطی به آنچه مقصود از مباحث جواهر و اعراض در طبیعیات کلام (دقیق الکلام و مباحث دقیق آن) است (و حتی مباحث فلسفی مرتبط با الهیات بالمعنی الأعم فلسفه اسلامی) ندارد. نگاهی گذرا به کتابهای کلامی و فلسفی مسئله را روشن می کند.

منابع احاديث کتاب معارف القرآن کدامند؟

ميرزا مهدی اصفهانی (قدس سره) در معارف القرآن احاديث زيادی نقل می کند. شايد حدود شصت درصد کتاب فقط نقل احاديث است و البته در بسياری موارد احاديثی تکراری. جز به ندرت از سوی او تلاشی صورت نمی گيرد که تطابق باورهای دینی و معارفی اش را با الفاظ و منطوق و مفهوم احادیث تبیین کند. معمولا نخست باور خود را در چند صفحه مطرح می کند و بعد چند ده حدیث را پشت سر هم نقل می کند. حال اگر مضامین این احادیث با هم اختلافاتی هم داشته باشند چندان در کتاب به این اختلافات پرداخته نشده و به سادگی نسبت به آن اختلافات سکوت شده است. بنابراين دلالت احاديث بر معارفی که ميرزا آنها را علوم آل محمد (ص) می خواند تک به تک مورد بحث قرار نگرفته. بسياری از احاديثی که به طور نمونه ميرزا در بحث توحيد و اسماء و صفات باری تعالی نقل می کند عينا می تواند مورد استناد فلاسفه و حکماء و يا عرفای مکتب ابن عربی هم قرار گيرد؛ کما اينکه تاکنون قرار گرفته است. در واقع هم ميرزا و هم فلاسفه و حکمای ما هر يک برداشت و تأويل خود را از احاديث عرضه کرده اند. بنابراين بهتر است هيچ کدام دانش و معارف خود را معارف خاص اهل بيت قلمداد نکنند و مدعی خلوص گرایی تفکر خود نباشند. وانگهی بسياری از احاديث باب توحيد مضامينی عام دارند و تطبيق معانی الفاظ آنها بر آنچه ميرزا و يا در مقابل فلاسفه می گويند تنها تحکمی بيش نيست.

يکی از علل تعارض اخباری که ميرزا در طول کتاب معارف القرآن نقل می کند اين است که منبع همه آنها يکی نيست: همه آنها متعلق به امامان شيعه نيستند؛ همه را تنها يک سنت هماهنگ از سنت های شيعی نقل نکرده است و محصول سنت های مختلف است و دست آخر اينکه بسياری از آنها در جعلی بودنشان ترديد نيست. طبيعی است در چنين حالتی کمی توقع زيادی است که مضمون همه احاديثی با چنين اختلاف منابع را همواره يکسان و بی تعارض بدانيم و يا مدعی تواتر معنوی ميان مضامين آن احاديث باشيم.

بخش قابل توجهی از احاديث ميرزا در معارف القرآن را او از کتاب بحار و يا دار السلام حاجی نوری اقتباس کرده. متأسفانه در خيلی از موارد توجه نشده که منبع بحار چندان اصيل نيست و حتی علامه مجلسي خود به این مطلب در مقدمه بحار و گاهی در مطاوی بحار اشاره کرده. از اين نمونه است کتاب هایی با عناوين رياض الجنان و همچنين صفوة الاخبار که تأليفاتی مشکوک با ريشه نصيری اند(در اين باره قبلا نوشته ام). ميرزا به وفور به ويژه در بحث های عالم ذر و طبيعيات و خلقت عوالم به اين دو متن مجعول استناد می کند. در بسياری موارد ميرزا به کتاب مشکوک فيه مشارق أنوار اليقين استناد می کند از رجب برسي که در مجعول بودن روايات آن کمتر عالمی ترديد دارد. بسياری از استنادات ميرزا به کتاب تفسير منسوب به امام حسن عسکري بر می گردد که علما و محققان اماميه در جعلی بودن آن ترديد ندارند. ميرزا در بحث طبيعيات به احاديث کتاب الأنوار ابوالحسن بکري که از قصه گويان و جعالان و دروغپردازان شهره عالم است استناد می کند و به اشتباه او را استاد شهيد دوم می پندارد در حالی که روشن است اين بکري که اتفاقا شيعه هم نبوده غير از بکری، استاد شهيد دوم است. بخش زيادی از استنادات ميرزا به واسطه بحار به کتاب هایی مانند عيون المعجزات، دلائل الامامة، نوادر المعجزات و از اين قبيل می رسد که در اعتبار روايات و اصالت آن متن ها سخن ها هست. متأسفانه نقل با واسطه موجب شده نه دقتی در منبع نقل از سوی ميرزا صورت گيرد و نه سند احادیث کامل نقل شود و مورد بررسی سندی قرار گيرد. معارف اهل بيت را بايد از کتاب های اصيل و صحيح النسب گرفت. مهمترين کتاب قابل استناد کتاب کافي کليني است. در غير کتاب کافي خيلی بايد احتياط به خرج داد. تواتر معنوی اخبار آحاد و مضامين احاديث تا مادامی که سند و حجيت تک تک احاديث مورد بررسی قرار نگيرد نه تنها علم يقينی بلکه ظن غالب و اطمينان متعارف را هم برای ما ايجاد نمی کند.

نسبت وجود و ماهيت در رساله جوابات فارابی (1)

می دانيم بحث نسبت وجود و ماهيت يکی از مهمترين و مشکل ترين بحث های فلسفه و کلام اسلامی است. سابقه اين بحث البته تا فلسفه ارسطو قابل پی گيری است منتهی در سنت اسلامی به يک معنا تا سده دوم قمری و بحث های متکلمان نشان هایی از آن را می توان ديد. در اين ميان فارابی نخستين فيلسوف مسلمانی است که درباره وجود نظريه پردازی کرده است. معمولا کتاب الحروف او را مهمترين منبع در اين زمينه می دانند. به فصوص الحکمة و التعليقات او هم در اين خصوص در تحقيقات ارجاع می دهند. منتهی اين دو رساله هيچ کدام تأليف فارابی نيست. در مورد فصوص بسياری عدم صحت انتساب را بحث کرده اند. من هم نوشته ای در اين زمينه دارم که آن را اينجا منتشر خواهم کرد. درباره تعليقات کمتر کسی ترديدی کرده که تأليف فارابی باشد. اما آنچه امروز به نام التعليقات منسوب به فارابی می شناسيم و به تازگی هم از سوی انتشارات حکمت طبع شايسته ای از آن به دست داده شده از فارابی نيست. دلائلش را خواهم گفت. به هرحال يکی از مهمترين رساله های فارابی برای بحث وجود و نسبت آن با ماهيت همين رساله جوابات است. اينجا يکی از فقرات مرتبط را نقل می کنيم. در اينجا زبان فارابی با زبان ابن سينا در نوشته های اخيرش در رابطه با بحث وجود و ماهيت فرق می کند اما ريشه مبانی سينوی همينجاست:

سئل‏ عن‏ العرض كيف يحمل على الأجناس التسعة العالية بالتقدّم و التأخّر؟.
فقال: إنّ الكمّ و الكيف هما بذواتهما عرضان لا يحتاجان في إثبات ماهيتهما إلّا إلى الجوهر الحامل لهما فقط. و أمّا المضاف مثلا فلأنّ ثبات‏ إنّيته إنّما يكون بين جوهر و جوهر، أو بين جوهر و عرض، أو بين عرض و عرض، فحاجته في ثبات‏ ذاته إلى أشياء أكثر من جوهر و شي‏ء واحد. فكلّ ما كان حاجته في‏ ثبات‏ ذاته إلى أشياء أقلّ‏ ؛ فهو في إنّيته أقدم و أحقّ باسم الإنّية من الذي حاجته‏ أكثر.
سئل‏ عن‏ الجوهر كيف يحمل على الجواهر بالتّقدم‏ و التأخّر؟ فقال: إنّ الجواهر الأولى التي هي الأشخاص غير محتاجة في وجودها إلى شي‏ء سواها. و أمّا الجواهر الثواني؛ كالأنواع و الأجناس، فهي‏ في وجودها محتاجة إلى الأشخاص. فالأشخاص إذن أقدم في الجوهرية و أحقّ بهذا الاسم من الكليّات.
وجهة أخرى من جهات النظر؛ إنّ كلّيات الجواهر لمّا كانت ثابتة قائمة/ باقية، و الأشخاص ذاهبة و مضمحلّة، فالكلّيات إذن أحقّ باسم الجوهرية من الأشخاص. و في كلا النظرين يتبيّن أنّ الجوهر يحمل على ما يحمل عليه بالتقدّم و التأخّر، فهو إذن اسم مشكك (نک: الاعمال الفلسفية،جوابات لمسائل سئل عنها، ص : 322 تا 323).

ج: رامپوری، در نقل این خبر معتبر (که اهرام را حضرت ادریس ساخته)، درست عمل کرده است؛ امّا خطای او آنجاست که با وجود اینکه خود اذعان داشته "حکماء قبل از طوفان، اهرام را ساخته اند" و باز به اذعان خودش - طبق گفتۀ برخی - آن حکیم که اهرام را ساخته، هِرمِس اوّل، یا هرمس بزرگ، یا هرمس کبیر، یا هِرمِس الهَرامِسَة، و به تعریف آتی خودش: همان ادریس پیامبر(ع) بوده است؛ ولی در پایان بحث، دچار خطا شده و با محاسبه ای نجومی، تاریخ ساخت اهرام مصر را به پیش از خلقت حضرت آدم(ع) می بَرَد! حال آنکه میدانیم، دوران حضرت ادریس(ع) حدود ششهزار و هفتصد سال قبل، و پس از حضرت آدم(ع) و قبل از حضرت نوح(ع) بوده است. پس اهرام مصر، نمیتوانند بیش از شش تا هفت هزار سال عمر داشته باشند.



د: شاید سبب خطای رامپوری، سعی وی بر حفظ ظاهر حدیث شریف منسوب به حضرت امیرالمؤمنین علی(ع) بوده است؛ زیرا چنانکه دیدیم، ظاهر منقول حدیث، چنین است:

« بُنِیَ الهَرَمان ِ[وَ] النَّسرُ فِی السَّرَطان ِ»

(بنا شد دو هرم، در حالی که صورت فلکی نسر(عقاب) در برج سرطان(خرچنگ) بود)

این حدیث با اختلاف الفاظی در منابع دیگر تاریخی و جغرافیائی نیز نقل شده است. مثلاً، سَیُوطی در "حُسن المُحاضره" (همان چاپ، ج1/ ص65) و مَقریزی در "المواعظ و الاعتبار" (همان چاپ، ج‏1/ ص217) عبارت را اینگونه آورده اند:

« بُنِیَ هٰذانِ الهَرَمانِ وَ النَّسرُ الواقِعُ فِی السَّرَطان ِ»

که چنین میرساند که منظور از "نسر" (عقاب یا کرکس) در حدیث شریف، "نسر واقع" (کرکس نشسته یا بال بسته) است (که در صورت فلکی شَلیاق یا دیگپایه، با دو ستاره نزدیکش، شکلی مثلث مانند را به این شکل [. ْ .] تشکیل میدهند)؛ نه "نسر طایر" (کرکس پرنده یا گشوده بال، که در صورت نجومی عقاب، با دو ستارۀ نزدیکش، سه ستاره ردیف هم به این شکل [ ْ ْ ْ ] را تشکیل میدهند).

ولی، این نقل سیوطی و مقریزی، نمیتواند صحیح باشد؛ زیرا حرکت ظاهری "نسر واقع" (هرچند همانند دیگر ثوابت، برای ما قابل احساس و ادراک نیست) سریعتر از حرکت ظاهری "نسر طائر" است و در این صورت، در تطبیق با اخبار متواتر احداث اهرام مصر در عصر حضرت ادریس(ع) (طبق شرحی که خواهد آمد) مشکل ایجاد میشود.

- وجود لفظ "طائر" در برخی مدارک دیگر:

به نقل استاد فقید، مرحوم دکتر سید ابراهیم مهدوی اصفهانی (متوفای لندن، در اواخر دهه هشتاد شمسی، در بخش "منجّمین شیعه" از "دایرة المعارف علم و مذهب") "میرزا غلامعلی شریف طوسی" (منجم باشی مرحوم شاه طهماسب صفوی) در رساله ای خطّی که هنوز به چاپ نرسیده و "مُبَشِّرۀ شاهیّه" نام دارد - و مؤلف آنرا برای خود مرحوم شاه طهماسب نوشته، و نسخه ای از آن در اختیار مرحوم دکتر مهدوی بوده است - گوید:

((... روایت است که بر طلسم درگاه یکی از اهرام ثلاثه، صورت نسر طائر و برج سرطان نقش بوده و راز آن کس را معلوم نگشته. تا حضرت امیرالمؤمنین، مفتاح خزائن علوم حضرت سَیّد المُرسَلین، مُشرَّف به اشارت عُلیای "أنا مَدینةُ العلمِ وَ عَلِیٌّ بابُها" صلوات الله علیهِما وَ علیٰ اولادِهِمَا الطّیّبینَ الطّاهرین ـ فرمودند که این نقش طلسم، تاریخ بناء این هرم اعظم است، و معنی آن چنین است که:

«بُنِیَ الهَرَمانِ وَ النَّسرُ الطّائِرُ فِی السَّرَطانِ»

بِناءً عَلیٰ هٰذا، بموجب رصد سلطان الحکماء، المنجّم القدّوسی، خواجه نصیرالدّین الطّوسی که به هر هفتاد سال" نسر طایر" یک درجه قطع مسافت می کند...)).

سپس، محاسباتی ارائه داده که به بحث ما مربوط نیست... لذا از نقل ادامۀ آن معذوریم.

و چون هر برج را سی درجه بدانیم، 70 ضربدر 30 میشود: 2100 سال، که تقریباً همان است که رامپوری در "غیاث اللّغات" گفته و گذشت:

«... و نسر [طائر] در دو هزار سال، یک برج را طی میکند...»

نکته دیگر هم اینکه ما در حدیث با پدیده نقل به معنی روبرو هستیم و از این رو گام نخست در فهم حدیث، دستیابی به متن اصیل و یا متنی است که کمترین تغییر را پیدا کرده است، اگر به عبارت اصلی روایت دست پیدا کردیم که چه بهتر و الا باید همه نقل های مختلف یک روایت را با هم در فهم حدیث، دخالت بدهیم و نمی توان تنها با توجه به برخی از نقل های یک روایت، روایت را فهم کرد. درباره حدیث ثقلین، تعابیر مختلفی به کار رفته است و اگر همه نقل های این حدیث را مد نظر قرار دهیم جایی برای جدایی عترت از حکم کتاب الله، باقی نمی ماند.

به عبارت بهتر در مواردی که یک روایت با الفاظ مختلف نقل شده است و ما نمی دانیم دقیقا کدام عبارت صادر شده است، باید همه آن ها را مد نظر قرار داد و سپس به بیان مراد واقعی با توجه به همه نقل ها پرداخت.

شبیه به این بحث درباره آیاتی که اختلاف قرآئت دارند هم پیش می آید در آنجا اگر بتوانیم به قرآئت رسول الله دست یابیم که چه بهتر و گرنه در صورتی که قرآئات مختلف، شرائط لازم را داشته باشند، قدر جامع بین همه قرآئات به عنوان معنا بیان شود و نمی توان آیه را تنها با توجه به یک قرآئت، فهم کرد.

سلام و احترام
آیا شواهدی برای مطلبی که ذکر نمودید هست؟ هرطور درنظر گرفتم جور درنیامد. فرض کنید این نسخۀ حاضر از روی رسالۀ دیگری (به خط مؤلف یا مسوّدۀ کاتبی دیگر) کتابت شده باشد؛ کاتب حاضر برای اینکه مشخص سازد این حاشیه‌ای که در نسخۀ فعلی اضافه می‌کند از خودش است یا رونویسی از رسالۀ پیشین، «منه» یا «منه عفی عنه» را اضافه می‌کند که با توجه به عدم تمایز معانی («از او» و «از او که بخشوده باد») هیچ کدام نشان نمی‌دهد که این حاشیه از خود وی باشد و همگی دلالت بر رونویسی حاشیه از نسخۀ اصلی دارد. در واقع به نظر می‌رسد این نشانه‌ها و همچنین نشانه‌های مشابه دیگر مانند «لراقمه»، «لمحرره» و... همگی برای رونویسی و انتقال حاشیۀ دیگر به نسخۀ فعلی یا تصحیح و تحشی نمودن متن رساله در مقایسه و مقابله با نسخ اصل/بدل باشد.
اگر اطلاعات بیشتری خدمتتان هست سپاسگزارم که بفرمایید‌.

69. تصحیح و تعلیق کتاب نفس شفاء
70. تصحیح و تحشیه گلستان شیخ أجل سعدی
71. شرح فصّ حکمة عصمتیة فی کلمة فاطمیة
72. ترجمهء مدینهء فاضلهء فارابی و تعلیقات بر آن به فارسی
73. رساله ‌ای در معاد
74. رساله ‌ای در تناهی ابعاد
75. رساله ‌ای در تکامل برزخی
76. رساله ‌ای در شرح حدیثی از حضرت امام صادق (علیه السلام) در توحید
77. خزانهء چهل گوهر شب چراغ
78. تصحیح کتاب المناظر فی کیفیة الإبصار، لأقلیدس بتحریر الخواجه الطوسی
79. ترجمه و تحشیه رسالهء الجمع بین الرأیین فارابی
80. تصحیح کتاب الاستیعاب فی صنعة الاصطرلاب للبیرونی
81. رساله ‌ای در اختلاف منظر و انکسار نور (هیئت و فیزیک)
82. رسالهء‌ قطب‌ نما و قبله ‌نما
83. لیلة القدر و فاطمه (سلام الله علیها)
84. تصحیح و تحشیه رسالهء تحفة الملوک فی السیر و السلوک
85. هزار و یک کلمه (7 جلد)
86. وجیزه ‌ای در بیوگرافی استاد علامه طباطبایی
87. تصحیح مکاتبات آیتین سید احمد کربلائی و شیخ محمد حسین غروی اصفهانی در بیان دو بیت از شیخ عارف عطار
88. نثر الدراری علی نظم اللئالی تعلیقات بر منطق شرح لئالی متأله سبزواری
89. دُرر القلائد علی غرر الفرائد تعلیقات بر حکمت شرح غرر الفرائد متأله سبزواری
90. انسان و قرآن
91. نهج ‌الولایة، بررسی مستند در شناخت امام زمان (عجل الله فرجه)
92. انّه الحق
93. مجموعهء مقالات، مشتمل بر هشت مقاله
94. سی فصل در دائرهء هندیه، برای تعیین خط زوال و خط مشرق و مغرب اعتدال و تحصیل سمت قبلهء آفاق
95. رساله ‌ای در خط و خوشنویسی
96. تعیین سمت قبله و تشخیص ظهر حقیقی مدینه به إعجاز رسول الله (صلی الله علیه و آله)
97. قرآن و عرفان و برهان از هم جدائی ندارند
98. رساله ‌ای در اربعین
99. رساله ‌ای در ظل ریاضی (تانژانت)
100. عرفان و حکمت متعالیه
101. تصحیح خلاصة المنهج مولی فتح الله کاشانی در تفسیر قرآن کریم در شش جلد
102. رساله ‌ای در میل کلّی از امّهات مسائل هیوی
103. تصحیح و تعلیق رسالهء قضا و قدر علاّمه اجل محمود بن محمد دهدار
104. تکسیر دائره (از امهات مسائل هندسی، یعنی بحث از پی در نسبت محیط دایره به قطر آن)
105. تصحیح و تعلیق کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد در علم کلام
106. رساله ‌ای در امامت
107. فصل الخطاب فی عدم تحریف کتاب رب الأرباب
108. رساله‌ ای در لقاء الله
109. رسالهء انسان کامل اسم اعظم الهی است
110. رسالة فی تعیین البعد بین المرکزین
111. کتاب دروس معرفة الوقت والقبلة
112. تصحیح و تعلیق طبیعیات شفاء شیخ رئیس
113. رساله‌ ای فارسی در مطالب ریاضی
114. رساله ‌ای فارسی حول فنون ریاضی
115. رساله ‌ای در قبلهء مدینه و استنباط چند اصول ریاضی از آن
116. تصحیح و تعلیق اکر ثاوذوسیوس به تحریر خواجهء طوسی
117. تصحیح و تعلیق کتاب مساکن ثاوذوسیوس به تحریر خواجهء طوسی
118. تصحیح و تعلیق رسالهء بیست باب در اصطرلاب خواجهء طوسی
119. رساله‌ ای به فارسی در شرح فارسی هیئت قوشچی
120. تصحیح و تعلیق رسالهء قبلهء ملا مظفر جنابذی
121. رساله ‌ای در بعض شعب ارثماطیقی (علوم غریبه)
122. کشیکل (مصغر کشکول)
123. مصادر و مآخذ أدعیه مفاتیح الجنان همراه با ترجمه بخش‌ هایی از مفاتیح
124. شرحی برخی از اشعار خواجه حافظ شیرازی
125. تصحیح و تعلیق کتاب الکرة المتحرکة لأوطولوقوس بتحریر الخواجه الطوسی
126. تصحیح و تعلیق شرح بیرجندی بر زیج الغ بیگی
127. تصحیح شرح بیرجندی بر رسالهء بیست باب اسطرلاب خواجهء طوسی و تعلیق بر آن
128. تصحیح و تعلیق مجسطی بطلمیوس به تحریر خواجهء طوسی
129. تصحیح و تعلیق شرح نظام‌ الدین نیشابوری مجسطی بطلمیوس را به تحریر خواجهء طوسی
130. تصحیح و تعلیق شرح مهندس خیر الله خان ریاضی مجسطی بطلمیوس را به تحریر خواجهء طوسی
131. تعلیقات عربی بر هشت باب از شرح مطول تفتازانی در علم معانی
132. رساله ‌ای در سیر و سلوک بنام باب رحمت
133. رساله ‌ای در تفسیر آیهء عرض
134. تصحیح تذکرهء خواجهء طوسی در مبدأ و معاد (آغاز و انجام) با تعلیقات شرح گونه بر آن
135. امثال طبری
136. الأصول الحکمیة و العرفانیة
137. تصحیح و تعلیق شرح حسین خوارزمی بر فصوص الحکم شیخ اکبر
138. شرح فارسی سه نمط آخر اشارات شیخ رئیس در بهجت و سعادت و مقامات العارفین و أسرار الآیات
139. تصحیح کلیله و دمنه و تعلیقات و مقدمه ‌ای بر آن و ترجمهء دو باب دیگر آن
140. رساله‌ ای در ولایت تکوینی
141. رساله ‌ای دیگر در مطالب ریاضی
142. رساله ‌ای دیگر پیرامون فنون ریاضی
143. شرح رسالهء استاد حضرت علامه رفیعی (رفع الله درجاته) در اتحاد عاقل به معقول به صورت تعلیقات
144. رساله ‌ای در علوم غریبه
145. مشکاة القدس علی مصباح الانس، تعلیقات بر مصباح الانس ابن فناری
146. رسالة حول الرؤیة
147. رساله ‌ای در اعتقادات شخصی ایشان در اصول و معارف دین
148. دروس شرح خواجهء طوسی بر اشارات
149. دروس اسفار صدرالمتألهین

🔸اخیراً کتاب «کشف الغطاء عن الحق بالتحقیق» نگاشته سید هاشم بن سید احمد اَحسائی منتشر شده است. این کتاب را احمد بن حسین اَحسائی تحقیق کرده و پاورقی زده است.

🔸در ابتداء کتاب، مؤلف پس از ذکر حالات افراد مقصرین در حق محمد و آل محمد علیهم السلام، ملاحظه دو رساله در نقد معتقَدات شیخیه را علت اصلی نگارش این رساله بیان می کند.

🔸رساله مقدمه ای دارد و مقامات و خاتمه ای؛ شامل مباحثی پیرامون توحید خداوند متعال و شناخت صفات او و مَواقع اسماء و صفات او و مطالبی درباره معرفت امام معصوم صلوات الله علیه و توضیحاتی درباره مقام معانیِ ائمه اطهار سلام الله علیهم. و بیان نکاتی درباره معاد و معراج جسمانی و در پایان، اشاره به روایاتِ مطالبی که در رساله مطرح شده است (في نبذة من الاخبار التی لها تعلق بما ذکرناه انفا علی الترتیب المذکور.)
@AghayedNet

محقق مجلسی و طریق ریاضت عالمانه

در آغاز شرح فارسي من لا یحضره الفقيه به نقل از خط مؤلف چنین آمده:

حضرت سيّد المرسلين را و حضرت امير المؤمنين، وسيده نساء أهل الجنة أجمعين، وسيّدَي شباب أهل الجنّة، وسيّد الساجدين (سلام الله عليهم أجمعين) را در واقعه طويلي ديدم، در حالتي كه بيماري عظيمي روي داده بود و اطبّاء مأيوس شده بودند.

به بركت آن واقعه شفا يافتم و حضرت سيّد المرسلين صلی الله علیه وآله [در خواب] چند چيزي عطا فرمودند از طعام و ميوه بهشت...

دأب بنده است كه در هر مرتبه كه در واقعه به خدمت يكي از حضرات معصومين صلوات الله عليهم اجمعين مي ‏رسم‏ مدّاحي ايشان به لسان حال مي ‏كنم و ايشان تصديق مي ‏فرمايند...

بعد از آن عرض نمودم كه: يا رسول الله! اقرب طريق به جناب أقدس الهي كدام است؟ فرمودند كه: آن چه مي‏داني.

عرض كردم كه: از كدام طريق بروم؟ فرمودند: به همين راهي كه مي‏ روي.

و شفقت بسياري از اين شش معصوم به بنده خودشان واقع شد.

و بعد از صحّت، شروع در روضة المتّقين [شرح عربی من لا یحضره الفقیه] شد، و به اندک زماني به اتمام رسيد.

و باز شروع در اين شرح [فارسي] شد، و تا غايت كه قريب يک سال است، با أشغال بسيار، قريب به صد هزار بيت نوشته شده، و شرح صحيفه كامله و تفسير مجمع البحرين نيز شروع شده است...

اين بنده، عمر عزيز را صرف اين علم [حدیث] نمودم، و حال چنان شده است كه هركس سواد داشته باشد بر همه احاديث اطلاع تواند به هم رسانيد...

و من خود لا شي‏ءام، و هر چه از من واقع شده است از فضل الهي است، والحمد لله ربّ العالمين.

منابع احاديث کتاب معارف القرآن کدامند؟

ميرزا مهدی اصفهانی (قدس سره) در معارف القرآن احاديث زيادی نقل می کند. شايد حدود شصت درصد کتاب فقط نقل احاديث است و البته در بسياری موارد احاديثی تکراری.

جز به ندرت از سوی او تلاشی صورت نمی گيرد که تطابق باورهای دینی و معارفی اش را با الفاظ و منطوق و مفهوم احادیث تبیین کند. معمولا نخست باور خود را در چند صفحه مطرح می کند و بعد چند ده حدیث را پشت سر هم نقل می کند.

حال اگر مضامین این احادیث با هم اختلافاتی هم داشته باشند چندان در کتاب به این اختلافات پرداخته نشده و به سادگی نسبت به آن اختلافات سکوت شده است. بنابراين دلالت احاديث بر معارفی که ميرزا آنها را علوم آل محمد (ص) می خواند تک به تک مورد بحث قرار نگرفته.

بسياری از احاديثی که به طور نمونه ميرزا در بحث توحيد و اسماء و صفات باری تعالی نقل می کند عينا می تواند مورد استناد فلاسفه و حکماء و يا عرفای مکتب ابن عربی هم قرار گيرد؛ کما اينکه تاکنون قرار گرفته است. در واقع هم ميرزا و هم فلاسفه و حکمای ما هر يک برداشت و تأويل خود را از احاديث عرضه کرده اند.

بنابراين بهتر است هيچ کدام دانش و معارف خود را معارف خاص اهل بيت قلمداد نکنند و مدعی خلوص گرایی تفکر خود نباشند. وانگهی بسياری از احاديث باب توحيد مضامينی عام دارند و تطبيق معانی الفاظ آنها بر آنچه ميرزا و يا در مقابل فلاسفه می گويند تنها تحکمی بيش نيست.

يکی از علل تعارض اخباری که ميرزا در طول کتاب معارف القرآن نقل می کند اين است که منبع همه آنها يکی نيست: همه آنها متعلق به امامان شيعه نيستند؛ همه را تنها يک سنت هماهنگ از سنت های شيعی نقل نکرده است و محصول سنت های مختلف است و دست آخر اينکه بسياری از آنها در جعلی بودنشان ترديد نيست.

طبيعی است در چنين حالتی کمی توقع زيادی است که مضمون همه احاديثی با چنين اختلاف منابع را همواره يکسان و بی تعارض بدانيم و يا مدعی تواتر معنوی ميان مضامين آن احاديث باشيم.

بخش قابل توجهی از احاديث ميرزا در معارف القرآن را او از کتاب بحار و يا دار السلام حاجی نوری اقتباس کرده.

متأسفانه در خيلی از موارد توجه نشده که منبع بحار چندان اصيل نيست و حتی علامه مجلسي خود به این مطلب در مقدمه بحار و گاهی در مطاوی بحار اشاره کرده. از اين نمونه است کتاب هایی با عناوين رياض الجنان و همچنين صفوة الاخبار که تأليفاتی مشکوک با ريشه نصيری اند (در اين باره قبلا نوشته ام).

ميرزا به وفور به ويژه در بحث های عالم ذر و طبيعيات و خلقت عوالم به اين دو متن مجعول استناد می کند.

در بسياری موارد ميرزا به کتاب مشکوک فيه مشارق أنوار اليقين استناد می کند از رجب برسي که در مجعول بودن روايات آن کمتر عالمی ترديد دارد.

بسياری از استنادات ميرزا به کتاب تفسير منسوب به امام حسن عسکري بر می گردد که علما و محققان اماميه در جعلی بودن آن ترديد ندارند.

ميرزا در بحث طبيعيات به احاديث کتاب الأنوار ابوالحسن بکري که از قصه گويان و جعالان و دروغپردازان شهره عالم است استناد می کند و به اشتباه او را استاد شهيد دوم می پندارد در حالی که روشن است اين بکري که اتفاقا شيعه هم نبوده غير از بکری، استاد شهيد دوم است.

بخش زيادی از استنادات ميرزا به واسطه بحار به کتاب هایی مانند عيون المعجزات، دلائل الامامة، نوادر المعجزات و از اين قبيل می رسد که در اعتبار روايات و اصالت آن متن ها سخن ها هست.

متأسفانه نقل با واسطه موجب شده نه دقتی در منبع نقل از سوی ميرزا صورت گيرد و نه سند احادیث کامل نقل شود و مورد بررسی سندی قرار گيرد.

معارف اهل بيت را بايد از کتاب های اصيل و صحيح النسب گرفت. مهمترين کتاب قابل استناد کتاب کافي کليني است. در غير کتاب کافي خيلی بايد احتياط به خرج داد. تواتر معنوی اخبار آحاد و مضامين احاديث تا مادامی که سند و حجيت تک تک احاديث مورد بررسی قرار نگيرد نه تنها علم يقينی بلکه ظن غالب و اطمينان متعارف را هم برای ما ايجاد نمی کند.

@azbarresihayetarikhi

چند کلمه درباره مسئله اصالت متون ادعيه در ادبيات حديثی شيعه

✍حسن انصاری

گاهی ديده می‌شود که نسبت به اصالت برخی متون ادعيه و يا زيارات در ادبيات حديثی و مأثور شيعه پرسش‌ها و يا تشکيک‌هایی صورت می‌گيرد. معمولا در اين نوع بحث‌ها دو واقعيت مورد غفلت قرار می‌گيرد:

1- بسياری از متون ادعيه و يا زيارات در تحريرهایی که در آثار مرتبط با ادعيه و زيارات نقل شده به انحای مختلف شکل تلفيق شده و ترکيب شده متونی است کهن‌تر که در کتاب‌های حديثی متقدم به ائمه(ع) نسبت داده می‌شد اما در تحريرهای بعدی اين متون گاه با ترکيب با يکديگر در هيئت متن‌های مفصل‌تر و پر برگ‌تر عرضه می‌شد. در واقع چند متن بعدا با ترکيب با يکديگر در قالب يک متن جديد تحرير می‌شد. در ادبيات حديثی اين کار شايع بوده است. ممکن است تصور شود که متن نهایی اصالت دارد و نقل‌های مختصر کهن‌تر تنها بخش‌هایی از متن اصلی را نمايندگی می‌کنند. نقل ناقص و يا مختصر از يک حديث در متون حديثی امری شايع بود اما بايد توجه داشت که گاهی مسئله را بايد بر عکس ديد؛ يعنی چند متن اصيل اوليه به دليل شباهت موضوعاتشان و به دلائل مختلف ادبی و اعتقادی و تبليغی در تحريرهای متأخر در قالب يک متن ارائه می‌شد. به هرحال صرف ترکيب چند متن دعایی و يا زيارتی و تحرير آن در يک هيئت جديد و مطول‌تر را نبايد دليل بر بی‌اعتباری آن دانست.

2- بسياری از متون ادعيه و زيارات به در کتاب‌های مزارات و ادعيه تأليف ابن مشهدي و ابن طاوس و حتی در مصباح شيخ و غيره مستقيما به امامان نسبت داده نشده و در واقع انشای علمای شيعه و در بسياری مواقع انشای "ناحيه مقدسه" يعنی وکلای امام غائب(عج) در عصر غيبت صغراست. اين متون بر اساس متون مأثور قبلی که از ائمه روايت شده بود و با بهره‌گيری از همان الفاظ و معانی در قالب تحريرهای جديدی تدوين می‌شد. تشکيک در اعتبار اين متون بی‌وجه است برای اينکه در اصل ادعا نشده که اين متون مستقيما انشای ائمه(ع) است. در واقع اين متون به فراخور نيازهای معنوی و مذهبی جديد جامعه اماميه و بر اساس متون قبلی و با بهره‌گيری از همان الفاظ و معانی تدوين و پيشنهاد می‌شد.

توجه به ماهيت متون دعایی و کارکرد آنها در محيط مؤمنان و نيازمندی‌های متحول معنوی و روحی آنها مادام که متن‌های جديد حامل معانی بی‌سابقه در مأثورات دينی نباشد موجب می‌شد علمای حديث در نقل اين متون ايراد و اشکالی نبينند.

@azbarresihayetarikhi
@nosakh_shii