بررسی تاریخ عاشورا
محسن اسماعیلی
استاد شهید #مرتضی_مطهری یکی از پیشگامان مبارزه با «تحریف‌های عاشورا» است و کتاب ارزشمند #حماسه_حسینی نمونه‌ای از غیرت دینی و علمی او. اما مطهری، خود از کتاب دیگری تمجید و توصیه به خواندن می‌کند که متاسفانه کمتر شناخته شده است. این کتاب #بررسی_تاریخ_عاشورا نام دارد که حاصل تحقیقات مرحوم دکتر #محمدابراهیم_آیتی است. آیتی یک روحانی شیعه و زادهٔ #بیرجند است که تبحری خاص در تاریخ داشته و نویسندهٔ کتاب مشهور «تاریخ آندلس» و کتاب #تاریخ_پیامبر_اسلام و نیز مترجم #تاریخ_یعقوبی به زبان فارسی است. او علاوه بر تحصیلات حوزوی دارای مدرک دکتری فلسفهٔ اسلامی از دانشگاه تهران بود. متأسفانه آیتی زود دار فانی را وداع کرد و در ۱۷ مهر ۱۳۴۳ با تصادف اتومبیل درگذشت. او به خصوص در تحقیق پیرامون تاریخ اسلام از روش‌های نوین پژوهشی بهره گرفته و در کتاب بررسی تاریخ عاشورا، کار عمدهٔ محقق را تمیز مدارک معتبر از غیرمعتبر دانسته است. آیتی بارها خاطر نشان کرده است که مورخ باید از احتمال تحریف تاریخ آگاه باشد و کار تاریخ‌نویسان و پژوهشگران پیشین را با دیدهٔ تردید بنگرد. شاید همین وسواس علمی است که موجب شده تا شهید مطهری بارها و بارها در سخنرانی‌ها و کتاب‌های خویش از وی تجلیل کرده و او را « گوهر گرانبهایى» بنامد که «از دست ما رفت». مطهری دربارهٔ این کتاب و صاحب آن می‌گوید:
«خدا رحمت كند مرحوم آیتى رضوان اللَّه علیه را، چه مرد بزرگوارى بود، چه عالم متقى‌اى بود كه از دست ما رفت. ایشان كتابى دارد به نام "بررسى تاریخ عاشورا" كه شاید خیلى از شما دیده باشید. كسانى هم كه ندیده‌اند، ببینند و بخوانند. مجموعهٔ سخنرانی‌هایى است كه ایشان در رادیو كرده است. بعد از فوت ایشان این سخنرانی‌ها را چاپ كردند. در میان كتاب‌هایى كه به زبان فارسى در این زمینه نوشته شده است اگر نگوییم بهترین آنهاست، قطعاً از بهترین آنهاست. حالا اگر از نظر تجزیه و تحلیل نگویم در درجهٔ اول یا فرد اول است ولى از جنبهٔ استناد یعنى از جنبهٔ اینكه مطالبش مستند به تواریخ معتبر است، قطعاً بى‌نظیر است.»
آیتی در همین کتاب تصریح می‌کند که به اعتقاد وی تاریخ هیچگاه در نهایت اشتباه نمی‌کند و دروغ نمی‌گوید. مهم این است که محققانه به آن نگریسته شود؛
«اشخاص از میان می‌روند و نیز ملت‌ها جابه‌جا می‌شوند. امّا تاریخ بر سرجای خود ایستاده است. و با کمال هشیاری بر نیک‌و‌ُبد اشخاص و رفت‌وُآمد ملت‌ها نظارت می‌کند، و حساب این را با آن اشتباه نمی‌کند و گناه آن را به گردن این نمی‌گذارد، و بر خلاف آنچه شاید بسیاری از مردم تصور می‌کنند که گذشت زمان، حقایق تاریخی را از یاد می‌برد و چهره‌های آشکار حوادث را نهفته می‌سازد، تاریخ با مرور زمان درست بر عکس این پندار، حقایق نهفته را آشکار می‌سازد. و موانعی را که برای معاصران حوادث تاریخی پیش می‌آید برای آیندگان از میان می‌برد تا بهتر از مردمان معاصر بتوانند به حقایق تاریخی آشنا شوند. گذشت زمان نه تنها مانعی در راه تحقیق و بررسی حوادث به وجود نمی‌آورد، بلکه موانع موجود را از میان می‌برد، و راه تحقیق و بررسی‌های محققان بی‌غرض را کوتاه‌تر و روشن‌تر می‌سازد.»
معلوم است که چنین نگاه و اعتمادی به تاریخ انگیزه‌ای قوی برای محقق ایجاد می‌کند تا با موشکافی سره را از ناسره تشخیص دهد؛ کاری که از نظر مطهری، آیتی انجام داده است. علامه شهید می‌گوید:
«آقای آیتی مورخی است که نسبت به تاریخ صدر اسلام، من به جرئت می‌توانم بگویم در همه تهران، و شاید همهٔ کشور کسی را نداریم که به تاریخ صد سالهٔ اول اسلام مثل آقای آیتی احاطه داشته باشد. کسی مثل او نیست که جزئیات این قسمت از تاریخ احاطه و اطلاع داشته باشد. این مرد بر تمام متون تاریخی این قسمت مسلط است و جزییاتش را می‌داند.»
پس این کتاب خواندنی است و می‌تواند منبع مختصر اما معتبری برای آگاهی از واقعیات حادثهٔ کربلا باشد. اما از میان همهٔ مطالب آن، به عنوان نمونه اشاره‌ای به مسالهٔ اربعین کافی است.
محسن اسماعیلی
استاد شهید #مرتضی_مطهری یکی از پیشگامان مبارزه با «تحریف‌های عاشورا» است و کتاب ارزشمند #حماسه_حسینی نمونه‌ای از غیرت دینی و علمی او. اما مطهری، خود از کتاب دیگری تمجید و توصیه به خواندن می‌کند که متاسفانه کمتر شناخته شده است. این کتاب #بررسی_تاریخ_عاشورا نام دارد که حاصل تحقیقات مرحوم دکتر #محمدابراهیم_آیتی است. آیتی یک روحانی شیعه و زادهٔ #بیرجند است که تبحری خاص در تاریخ داشته و نویسندهٔ کتاب مشهور «تاریخ آندلس» و کتاب #تاریخ_پیامبر_اسلام و نیز مترجم #تاریخ_یعقوبی به زبان فارسی است. او علاوه بر تحصیلات حوزوی دارای مدرک دکتری فلسفهٔ اسلامی از دانشگاه تهران بود. متأسفانه آیتی زود دار فانی را وداع کرد و در ۱۷ مهر ۱۳۴۳ با تصادف اتومبیل درگذشت. او به خصوص در تحقیق پیرامون تاریخ اسلام از روش‌های نوین پژوهشی بهره گرفته و در کتاب بررسی تاریخ عاشورا، کار عمدهٔ محقق را تمیز مدارک معتبر از غیرمعتبر دانسته است. آیتی بارها خاطر نشان کرده است که مورخ باید از احتمال تحریف تاریخ آگاه باشد و کار تاریخ‌نویسان و پژوهشگران پیشین را با دیدهٔ تردید بنگرد. شاید همین وسواس علمی است که موجب شده تا شهید مطهری بارها و بارها در سخنرانی‌ها و کتاب‌های خویش از وی تجلیل کرده و او را « گوهر گرانبهایى» بنامد که «از دست ما رفت». مطهری دربارهٔ این کتاب و صاحب آن می‌گوید:
«خدا رحمت كند مرحوم آیتى رضوان اللَّه علیه را، چه مرد بزرگوارى بود، چه عالم متقى‌اى بود كه از دست ما رفت. ایشان كتابى دارد به نام "بررسى تاریخ عاشورا" كه شاید خیلى از شما دیده باشید. كسانى هم كه ندیده‌اند، ببینند و بخوانند. مجموعهٔ سخنرانی‌هایى است كه ایشان در رادیو كرده است. بعد از فوت ایشان این سخنرانی‌ها را چاپ كردند. در میان كتاب‌هایى كه به زبان فارسى در این زمینه نوشته شده است اگر نگوییم بهترین آنهاست، قطعاً از بهترین آنهاست. حالا اگر از نظر تجزیه و تحلیل نگویم در درجهٔ اول یا فرد اول است ولى از جنبهٔ استناد یعنى از جنبهٔ اینكه مطالبش مستند به تواریخ معتبر است، قطعاً بى‌نظیر است.»
آیتی در همین کتاب تصریح می‌کند که به اعتقاد وی تاریخ هیچگاه در نهایت اشتباه نمی‌کند و دروغ نمی‌گوید. مهم این است که محققانه به آن نگریسته شود؛
«اشخاص از میان می‌روند و نیز ملت‌ها جابه‌جا می‌شوند. امّا تاریخ بر سرجای خود ایستاده است. و با کمال هشیاری بر نیک‌و‌ُبد اشخاص و رفت‌وُآمد ملت‌ها نظارت می‌کند، و حساب این را با آن اشتباه نمی‌کند و گناه آن را به گردن این نمی‌گذارد، و بر خلاف آنچه شاید بسیاری از مردم تصور می‌کنند که گذشت زمان، حقایق تاریخی را از یاد می‌برد و چهره‌های آشکار حوادث را نهفته می‌سازد، تاریخ با مرور زمان درست بر عکس این پندار، حقایق نهفته را آشکار می‌سازد. و موانعی را که برای معاصران حوادث تاریخی پیش می‌آید برای آیندگان از میان می‌برد تا بهتر از مردمان معاصر بتوانند به حقایق تاریخی آشنا شوند. گذشت زمان نه تنها مانعی در راه تحقیق و بررسی حوادث به وجود نمی‌آورد، بلکه موانع موجود را از میان می‌برد، و راه تحقیق و بررسی‌های محققان بی‌غرض را کوتاه‌تر و روشن‌تر می‌سازد.»
معلوم است که چنین نگاه و اعتمادی به تاریخ انگیزه‌ای قوی برای محقق ایجاد می‌کند تا با موشکافی سره را از ناسره تشخیص دهد؛ کاری که از نظر مطهری، آیتی انجام داده است. علامه شهید می‌گوید:
«آقای آیتی مورخی است که نسبت به تاریخ صدر اسلام، من به جرئت می‌توانم بگویم در همه تهران، و شاید همهٔ کشور کسی را نداریم که به تاریخ صد سالهٔ اول اسلام مثل آقای آیتی احاطه داشته باشد. کسی مثل او نیست که جزئیات این قسمت از تاریخ احاطه و اطلاع داشته باشد. این مرد بر تمام متون تاریخی این قسمت مسلط است و جزییاتش را می‌داند.»
پس این کتاب خواندنی است و می‌تواند منبع مختصر اما معتبری برای آگاهی از واقعیات حادثهٔ کربلا باشد. اما از میان همهٔ مطالب آن، به عنوان نمونه اشاره‌ای به مسالهٔ اربعین کافی است.
