«تراژدی جهان اسلام»
عزاداری شیعیان ایران به روایت سفرنامه‌نویسان، مستشرقان و ایران‌شناسان (از صفویه تا جمهوری اسلامی)
این عنوان کتاب جدید من است که اگر خدا بخواهد در چند هفته‌ی آینده، توسط «نشر آرما» منتشر خواهد شد.
جرقه‌ی این کتاب، بیش از ده سال پیش و زمانی‌که مشغول تحقیقات تاریخی برای کتاب «رسانه‌ی شیعه» بودم، زده شد. در رسانه‌ی شیعه، دغدغه‌ی من فهمِ منطقِ پیدایش و تغییر در مناسک شیعی و مشخصاً مراسم و آیین‌های عزاداری بود. با این فرضیه که عزاداری ـ به‌عنوان مهم‌ترین نمودِ بُعدِ مناسکی شیعه ـ مدام در حال تغییر بوده و در هر عصر، صورت و فرمی داشته (و خواهد داشت) متأثر از مجموعه شرایط اجتماعی، فرهنگی، سیاسی جامعه (به‌طور عام) و ویژگی‌ها، نیازها و مقتضیات دین‌داری و دین‌داران آن عصر (به‌طور خاص). برای سنجش این فرضیه، نیاز به ترسیم خط تاریخی واحدی از روند پیدایش، تکوین، تطور و توسعه‌ی عزاداری در طول زمان داشتم و برای این کار هم نیاز به انبوهی داده‌های تاریخی که نقطه نقطه، آن خط را تشکیل دهند.
از آن‌جا که از دوره‌ی صفویه تا حداقل میانه‌ی قاجار، منابع اصلی و دست اول حیات اجتماعی جامعه‌ی ایران گزارش‌هایی است که غیرایرانیان (عمدتاً اروپاییان) براساس مشاهدات و تجارب‌‌شان از سفر و اقامت در ایران نگاشته‌اند، به سراغ این منابع رفتم.
در این قریب به یک دهه، به شیوه‌ی اکتشافی، کوشیدم حتی‌الامکان هر منبعی که از نویسندگان و محققان خارجی در موضوع تاریخ و فرهنگ اسلام، تشیع و ایران ترجمه شده و می‌شود را بیابم و حریصانه بکاوم تا مگر به داده‌ای ولو جزیی و گزارش و روایتی ولو گذرا و مختصر از عزاداری دست یابم.
درمجموع برای نگارش کتاب «تراژدی جهان اسلام»، حدود ۵۰۰ منبع فارسی (اعم از کتاب و مقاله) و بیش از ۱۵۰ منبع به زبان‌های دیگر، به قلم بیش از ۳۱۰ نفر شرق‌شناس، ایران‌شناس و سفرنامه‌نویس را بررسی کرده‌ام. این بررسی، منجر به یافتن اشارات، گزارش‌ها و تحلیل‌هایی از ۱۸۲ نفر شده است که آن‌ها را در این کتاب آورده و نقد و بررسی کرده‌ام.
این کتاب دو بخش اصلی دارد. در بخش نخست، گزارش‌ها و توصیفات سفرنامه‌نویسان خارجی از تجربه‌ی حضور در مراسم عزاداری و نیز اسناد تصویری مرتبط با این مراسم (اعم از عکس و نقاشی) گردآوری شده است. این داده‌ها، در ۸ فصل تدوین شده؛ مقاطعی که عزاداری در هرکدام آن‌ها کیفیت و تعریف و تشخص مستقلی داشته است:
۱. دوره‌ی صفویه: پیدایش و تکوین
۲. از زوال صفویه تا برآمدن قاجار: حیات منقطع
۳. از آغاز قاجار تا میانه‌ی مشروطه: توسعه و تراکم
۴. از مشروطه تا نیمه اول سلطنت رضاشاه: افول تدریجی
۵. سال‌های پایانی سلطنت رضاشاه: تحدید و فترت
۶. از آغاز سلطنت محمدرضاشاه تا آستانه‌ی انقلاب اسلامی: بازگشت تدریجی
۷. انقلاب اسلامی: خیزش و تحول
۸. جمهوری اسلامی: توسعه و تثبیت
در هر فصل، ابتدا توضیحی درباره‌ی زمینه‌ی تاریخی ـ فرهنگی و وضعیت کلی برگزاری آیین عزاداری در آن مقطع آورده شده است. سپس گزارش آماری از وضعیت اسناد و گزارش‌های هر فصل (تعداد گزارش‌ها و پراکندگی زمانی و جغرافیایی آن‌ها، تعداد گزارش‌نویسان و مشخصات‌شان ازجمله جنسیت، ملیت و دلیل سفر به ایران) ارایه شده است. در ادامه، ویژ‌گی‌های برجسته‌ی عزاداری در آن مقطع براساس محورهای مشترک گزارش‌ها برشمرده شده‌اند. پس از این مقدمات، در زیرفصل‌های مستقل، متن کامل گزارش‌ها به‌ترتیب تاریخ ثبت‌شان، همراه با معرفی نویسنده و منبع، بررسی، نقد و ارزیابی شده‌اند.
در بخش یکم، مجموعاً ۲۸۶ گزارش و سند درباره‌ی کیفیت عزاداری در ادوار مختلف آمده است که ۲۱۶ مورد آن‌ها گزارش مکتوب و ۷۰ مورد نیز گزارش و سند تصویری است.
در بخش دوم کتاب، آثار نظری و تحلیلی ۴۰ نفر از مستشرقان و ایران‌شناسان در موضوع آیین‌ها و مراسم عزاداری را بررسی کرده‌ام. البته احصای منابع تحلیلی در این موضوع، به‌جهت فقر ترجمه‌ی منابع شیعه‌پژوهی در مقایسه با گزارش‌های تاریخی که در بخش یکم بررسی و تدوین شده‌اند، ناقص‌تر است. اما درمجموع، می‌تواند منظری کلی از مهم‌ترین نمونه‌های ادبیاتی که با موضوع تحلیل عزاداری توسط پژوهشگران غیرمسلمان تولید شده است را پیش روی مخاطبان قرار دهد.
*
این کتاب ـ که زمان و توان فراوانی را صرف تحقیق و نگارش آن کرده‌ام ـ به‌سبب ارایه انبوه داده‌ها و اسنادی که بسیاری‌شان کم‌تر محل توجه و اعتنا بوده‌اند، می‌تواند منبعی قابل استفاده برای پژوهشگران و علاقمندان مطالعات اجتماعی، تاریخی و دینی باشد. امیدوارم انتشار آن بتواند به غنای مطالعات آیین‌پژوهی و شیعه‌شناسی فرهنگی بیفزاید و در شناخت و فهم دقیق‌تر از تاریخ و فرهنگ عزاداری ـ به‌عنوان یکی از مؤلفه‌های اصلی فرهنگ شیعی ـ کمک کند.
#مطالعات_فرهنگ_شیعی #دین_در_جامعه_ایرانی #جامعه_شناسی_تشیع #تراژدی_جهان_اسلام@mohsenhesammazaheri
