💴#چاو، نخستین پول کاغذی جهان اسلام💴


‎با گرامیداشت یاد و خاطرۀ استاد فقید
‎‌‏دکتر محسن جعفری‌مذهب

‎پیام شمس‌الدینی


یکی از روزهای ربیع‌الاول 694 / فوریه 1295 بود. غازان خان، امیرزادۀ مغول از خراسان به سوی تبریز در حرکت بود تا اینکه در سمنان با محمولۀ عجیبی روبه‌رو شد.

غازان که بعدها هفتمین ایلخان (694-703) از دودمان هولاکو در ایران شد، در مسیر لشکرکشی برای جنگ با بایدو خان، عموی بی‌کفایت خود یا همان ایلخان ششم (جمادی‌الاول تا ذی‌قعده 694) به آنجا رسیده بود. مدتی از مرگ گیخاتو خان، عموی دیگرش و ایلخان پنجم (690-694) می‌گذشت. غازان در سر داشت تا خود جانشین پدرش ارغون خان، چهارمین ایلخان (683-690) شود.


ارغون، گیخاتو و بایدو، فرزندان اباقاخان، دومین ایلخان (663-680)، سه برادری بودند که با پافشاری بر کیش و مرام مغولی خود بر سر جانشینی عمویشان، احمد تگودار، ایلخان سوم (680-683) که مسلمان شده بود، در رقابت بودند. اباقاخان خود فرزند هولاکو، نخستین ایلخان مغول در ایران (651-663) بود.

@PayamShamseDini

آنچه غازان در سمنان بدان دست یافت، چیزی نبود جز ابزار و ادوات تولید نخستین پول کاغذی جهان اسلام که به تقلید از تمدّن چین در ایران رواج یافته بود. دلیل پیدایش این گونۀ نامتعارف پول نیز چیزی نبود جز حکمرانی مغولان بر ایران و تبعیت‌شان از قوبیلای قاآن، خان بزرگ امپراتوری مغول در چین. بنا به گزارش رشیدالدین همدانی در جامع‌التواریخ: «چاو کاغذی است که تمغای پادشاه [=مُهر سلطنتی] بر آن است و در تمامت ختا [= چین] به جای دِرمِ مَسکوک صرف می‌شود و نقد آنجا بالِش [= نوعی مسکوک] است و به خزانۀ عامره می‌رسد». این پول کاغذی که در دورۀ گیخاتو‌ رایج شده بود، «چاو» نام داشت.

«چاو» را که نخستین پول کاغذی و به عبارتی نخستین اسکناس چاپ‌شده در ایران و غرب آسیا بود، شرف‌الدین عبدالله شیرازی، مشهور به وَصّافُ‌الحَضره (663-728)، مورّخ ایرانی قرن هشتم چنین توصیف کرده‌ است: کاغذی بود چهارگوشه که بر روی آن چند کلمه به خط «ختایی» نوشته بودند، بالاتر از این چند کلمه نیز «شهادتین» درج شده بود. پایین آن هم لقب مغولی گیخاتو آمده بود: «ایرینجین تورچی» به معنای جواهر الماس! برخی از مورخان معاصر درج «شهادتین» را نشانه‌ای از تجدید نیروی اسلام بر مغولان نیز دانسته‌اند.


ارزش مالی «چاو» از نیم درهم تا ده درهم در دایره‌ای وسط آن نوشته‌ها درج می‌شد. همچنین عبارت اخطارآمیزی روی آن چاپ شده بود: «پادشاه جهان در تاریخ ۶۹۳ این چاو مبارک را روان گردانید تغییر و تبدیل‌کننده را با زن و فرزند به یاسا رسانند و مال او را جهت دیوان بردارند.» مفاد این عبارت در 19 رمضان/ 13 اوت همان سال به صورت فرمانی برای اطلاع همگان نیز منتشر شد.

@PayamShamseDini

نخستین بار در جمادی‌الاول 693 / آوریل 1295 بود که دربار و دیوان ایلخانان برای مقابله با خزانۀ تهی و رفع‌ورجوع بَرات‌های وصول‌نشده، همچنین مبارزه با کاهش روزمرۀ ارزش و عیار مسکوکات نقره‌ای به چاپ پول کاغذی تن در داد. وزیر گیخاتو، صدرالدین احمد بن خالد بن عبدالرزاق زنجانی، مشهور به «صدر جهان» (درگذشته به 697ق)، پیشنهاد استفاده از «چاو» را به اردوی ایلخان در بیله‌سوار برد.

«صدر جهان» نخستین وزیر ایرانی دربار مغول بود که نیروهایی نظامی زیر فرمان خود داشت و انتصاب او به وزارت به تأیید همۀ خاتونان، شاهزادگان و امیران رسیده بود. با این حال، تغییر شکل وجه رایج مملکتی تصمیمی بزرگی بود، از این رو موافقت «پولاد چینگ‌سانگ»، نمایندۀ قوبیلای قاآن، خاقان بزرگ نیز جلب شد. «شیکتور نویان»، یکی از خردمندترین امیران مغول با این کار مخالف بود و آن را سبب ویرانی ممالک و بدنامی شاه و پراکندگی رعیت و لشکر می‌دانست؛ اما صدرجهان با ایراد اتهام زرپرستی به شیکتور او را ساکت کرد.

با این حال، بزرگانی همچون رشیدالدین فضل‌الله همدانی، دیگر وزیر دربار گیخاتو و رقیب صدرجهان زنجانی با آن مخالف بودند و این کار را ادامۀ بی‌قیدی‌های مالی دولت می‌دانستند؛ رشید‌الدین سال‌ها بعد در جامع‌التواریخ چنین نوشت: «گیخاتو چون پادشاهی به غایت سخی بود و به افراط بخشش می‌کرد و مال عالم به جود او وافی نه؛ آن قضیه را مستحسن داشت!» او صدرالدین زنجانی را نیز در اجرای چنین کار خلاف‌آمدی مقصر می‌دانست: «صدرالدین زنجانی که مبتکر این فکر بود و می‌خواست در ممالک وضعی نِهد که دیگران نکرده باشند، در این باب سعی تمام می‌کرد.» شاعران درباری نیز فرصت را مغتنم شمرده بودند و در ذکر فواید «چاو مبارک» قلم‌ها فرسودند:

چاو اگر در جهان روان گردد
رونق مُلک جاودان گردد

@PayamShamseDini
#چاو

👇🏻ادامه در فرسته بعدی👇🏻

👆🏻ادامه از بالا👆🏻

نخستین کارگاه چاپ این کاغذ پُربَها با نام «چاوخانه» در تبریز برپا شد و تبریز نخستین شهری شد که در آن «چاو» جای هر گونه مسکوک طلا، نقره‌ و مس را گرفت؛ اما بی‌اعتمادی مردم به مغولان در کنار بی‌سابقه بودن اجرای چنین تصمیمی راه را حتّی بر موفقیت نسبی و زودگذر این شکل از وجه رایج مملکتی می‌بست. «چاو» قدرت نقدشوندگی پایینی داشت؛ بازرگانان، صرّافان، پیشه‌وران و صنعت‌گران از خود می‌پرسیدند وقتی برات‌های مختلف دولتی به‌سادگی نقد نمی‌شود، چگونه می‌توان به تکه‌ای کاغذ یا چرم ولو مَمهور به مُهر ایلخان اعتماد کرد. شاید بنا به اصطلاحی امروزی بدون پشتوانه بودن «چاو» دلیلی شد بر گریز مردم از دادوستد با این وجه.

@PayamShamseDini


هرچند مبالغ زیادی «چاو» برای توزیع آماده شده بود و از روز شنبه 19 شوال 693 /12 سپتامبر 1295 نیز طبق «یرلیغ» ایلخان (فرمان شاهانه) به جریان گذاشته شد؛ اما مردم از پذیرش آن سر باز می‌زدند و تنها به زور شمشیر آن را در معاملات خود به کار می‌بردند؛ روایت رشیدالدین از نخستین برخوردهای مردم با «چاو» خواندنی است: «... و روز شنبه 19 شوال سنۀ 693 در شهر تبریز چاو بیرون آمد و فرمان شد هرکس آن را نستاند، در حال او را به یاسا برسانند. یک هفته از بیم شمشیر می‌ستاندند؛ اما به عوض آن زیاده چیزی به کس نمی‌دادند.»


چندی نگذشت که تمامی دادوستدها متوقف شد، نه‌تنها بازار بلکه شهر نیز خالی از سکنه و کالاهای تجاری و حتی خوردوخوراک معمولی شد و تبریز به شهر ارواح بدل شد: «رنود و اوباش هر که را در کوچه می‌یافتند، برهنه می‌کردند و کاروان از آنجا منقطع شد...» صدرجهان پس از یک هفته مقاومت مردم، دربرابر این آشوب ابتدا اجازه داد که معاملات خرد و خرید و فروش ارزاق عمومی بدون استفاده از «چاو» جریان یابد و سپس گردش پول کاغذی به‌کلی موقوف و ممنوع شود: «...به حدی وضع خراب و مردم ناراضی و بدبخت شدند که بالاخره چاو از بین رفت و باز معاملات به زر صورت پذیرفت.» بعدها همچون عزالدین مظفر که گفته‌اند بانی این چاو بود و کشته شد، صدرالدین زنجانی نیز به دستور غازان به یاسا رسید.

@PayamShamseDini

«چاو» که بنا بود دارویی باشد برای درمان دردهای مزمن اقتصادی مغولان، خود مزید بر علت شد. گفته‌اند عصر ایلخانان موجب رونق نسبی در اقتصاد شهری بخش‌هایی از قلمرو آنها شده بود؛ اما بدون نظام پولی یکسان، فراگیر و سراسری پیدایش هرگونه نظام و نهاد مالی ملی یا فراملیتی به محاق رفت. در این دوران ایران که از صفحۀ جغرافیای جهان اسلام به کناری گذاشته شده و به امپراتوری پهناور مغولان از چین تا کرانه‌های دریاهای سفید و سیاه پیوسته بود، فرصت تمرینی اقتصادی برای جهانی شدن را از دست داد. تمامی دستاوردهای فنی و فرهنگی بازرگانان ایرانی که دوران درازی قلمرو تجاری «راه ابریشم» را زیر سیطره داشتند، از دست رفت و واحدهایی همچون «تومان» مغولی و بعدها «ریال» پرتغالی رایج شدند.

*‏**

غازان در سمنان با محموله‌ای از «چاو» و آلات آن از کاغذ و مهرهایی مخصوص به نام «آل‌تَمغا» روبه‌رو شد. نمناکی آب‌وهوای مازندران و آسیب‌پذیری کاغذ در آنجا بهانه‌ای شد تا ایلخان آینده دستور دهد تمامی محمولۀ «چاو» را به آتش بسپارند. برخی از پژوهشگران از آن گزارش چنین نتیجه گرفته‌اند که قالب‌های چاپ «چاو» چوبی بوده‌اند. «چاو» هر چه بود و به هر جنسی که بود، نخستین تلاش مسلمانان برای رواج پول کاغذی بود که ناکام ماند و در اندک‌زمانی دیگر نه از «چاو» نشان مانْد و نه از «چاو»-نشان!

#چاو


———‏
*.پیام شمس‌الدینی، «#چاو؛ اسکناس مغولی، نخستین پول کاغذی جهان اسلام در ایران»، ماهنامه ایران‌شناسی مهرپارسه ، ش. 21 (پیاپی 29)، اسفند 1398، صص 32-34.

@PayamShamseDini

نگاره 1 گیخاتو از شیگتور نویان، متحد و پسر عموی ارغون بازجویی می‌کند. (برگی از جامع‌التواریخ؛ موزه ملی فرانسه)

#چاو

https://t.me/PayamShamseDini/745

نگاره 2 پشت و روی سکه‌ای از گیخاتو؛ مزین به شهادتین به خط عربی؛ همراه با عبارت «ایرینجین تورچی» لقب او؛ همین نوشته‌ها روی «چاو» نیز تکرار شده بودند.


#چاو

https://t.me/PayamShamseDini/745

نگاره 3 «تمغا» مهری شاهانه از غازان؛ این قدیمی‌ترین نمونه از تَمغای ایلخانان مغول است که در نامه‌ای مورخ 1302 میلادی به پاپ بونیفاس هشتم از آن بهره گرفته‌اند.


#چاو

https://t.me/PayamShamseDini/745

نگاره 4 نزدیک‌ترین نمونۀ تاریخی به «چاو»؛ نمونه‌ای از پول کاغذی در دوران سلسلۀ سونگ، چین.


#چاو

https://t.me/PayamShamseDini/745

نگاره 5 نمونه دیگری از اسکناس‌های چینی عصر سلسلۀ مینگ که در موزه‌ شهر والنسیا (Museu de Prehistòria de València) نگهداری می‌شود.


#چاو

https://t.me/PayamShamseDini/745

نگاره 6 نمونۀ دیگری از پول کاغذی چینی (یوآن) رایج در دوران تسلط مغولان بر چین، همراه با کلماتی به زبان چینی و مغولی؛ راست: نمونه کاغذی؛ چپ: قالب چوبی چاپ «چاو».


#چاو

https://t.me/PayamShamseDini/745