گنجینه مکتوب

💠 نشست نقد و بررسی کتاب فقه الحدیث (مباحث تکیه بر لفظ)
♦️ بخش چهارم: تقدیر و تشکر و پاسخ به نقد ها توسط استاد پاکتچی
⏱ زمان: 19 آذر ماه 1396
🔹 مکان: پژوهشگاه علوم انسانی
🆔 @ostadmaaref

اندر بحث تورم علم اصول

من گاه و بیگاه می بینم برخی این بحث را مطرح می کنند که علم اصول در ادوار و سده های اخیر تورم پیدا کرده و حاوی مباحثی است که ارتباطی با فرایند اجتهاد و تفقه در احکام شرعی ندارد. نتیجه هم گرفته می شود که باید علم اصول را پاکسازی و مختصر و مفیدش کرد. اگر از نقطه نظر ضرورت ها و بایسته های آموزشی این سخن گفته شود شاید وجهی داشته باشد. آن هم برای کسانی که می خواهند آموزش متوسطی درباره مباحث علم اصول داشته باشند. اگر هم مقصود میزان بهره وری از بحث های اصولی در استنباط احکام فرعی فقهی است باز این سخن شاید وجهی داشته باشد. اما اگر مقصود بی فایدگی بخش هایی از مباحث علم اصول به مثابه یک سنت علمی است این حرف نشانه عدم پختگی و فقدان تعمق در مبانی مباحث اصولی است. علم اصول یک دانش مستقل است برای منطق فهم متن و درک منطوق و مفهوم قانون. دانشی است برای نحوه استدلال برای کشف احکام و مفاهیم قانونی و کشف واقعیت در ارتباط با مفاهیم قانونی و حقوقی. در واقع علم اصول منطق استدلال قانونی است. گرچه در اینکه علم اصول موضوع واحد دارد اختلاف نظر همواره وجود داشته و نحوه ارتباط مسائل آن از نقطه نظر وحدت موضوعی محل مناقشه ها بوده اما از نقطه نظر تاریخی مسائل علم اصول همه در یک منطق پیوسته و تنگاتنگی به تدریج شکل گرفته و بالیده و پرورده شده است. به عنوان یک دانش علم اصول را می توان منطق اصلی تفکر و نظام استدلال در تمدن اسلامی دانست. زیر ساخت تمدن اسلامی فقه بود و علم اصول منطق فهم و استدلال را برای آن فراهم می کرده است. به همین دلیل است که اگر فلسفه نظام تفکر یونانی را شکل می داده اصول فقه را باید گفت منطق تفکر و استدلال را برای فقیهان و عالمان در تمدن اسلامی پی می ریخت. تک تک مسائل علم اصول در یک منظومه ای منطقی بسط پیدا کرده و هر مسئله ای با همه مسائل دیگر آن حتی جزیی ترین مسائل دیگر به نحوی در پیوند است و نمی توان آن را در کلیت اصول فقه در نظر نگرفت. همه مباحث اصول فقه حتی آنچه در جزییات مسائل مباحث الفاظ و مفهوم و یا در مباحث اصول عملیه مطرح می شود پاسخ به پرسش هایی است اساسی که در روند گسترش سنتی مدرسی آن هم به پایه و اندازه دانشی مانند علم اصول امری طبیعی است و نشان از تعمق در مسئله هایی است که در چارچوب همان علم کاملا منطق خودش را دارد. متآسفانه ما مسلمانان به اندازه کافی از اهمیت علم اصول سخن نگفته ایم و اهمیت این دانش را در پی ریزی فهم و درک قانون برای دیگران تبیین نکرده ایم. درست است که مباحث علم اصول در برخی ادوار رشد و تحول تازه ای را به خود ندید اما هم در تشیع و هم در تسنن دوران هایی بوده است که علم اصول عمیقا در تحولی گسترده و در ارتباط با شاخه های دیگر علوم قرار گرفت. در چند سده اخیر موضوع مقاصد شریعت بخش مهم و متحولی را در اصول فقه اهل سنت شکل داد و در میان شیعیان مباحث مرتبط با اصول عملیه و ظنون و امارات و حجج تحولی عمیق پیدا کرد. شماری از مباحث به ظاهر فلسفی در اصول کسانی مانند مرحوم ‌آخوند و صاحب نهایه رشد کرد اما حتی همین مباحث هم در منطق گسترش سازوار و درونی این دانش قابل تحلیل است. بوده اند کسانی که خود اصول خوانده بودند اما از تورم و یا حتی بی فایدگی آن سخن گفته اند، مانند مرحوم الفت اصفهانی اما به نظر می رسد این اشخاص علم اصول را تنها در مقام میزان بهره وری مستقیمش در فرایند استنباط احکام شرعی فرعی مورد توجه قرار می دادند و نه به عنوان دانشی مستقل برای منطق فهم متن و حکم و واقعیت قانون. آدم هایی عمیق مانند مرحوم آقای صدر قدر علم اصول را به خوبی درک می کرده اند.

باز هم در ارتباط با بحث تورم علم اصول

امروز دیدم کتابی نوشته شده به نام زوائد علم اصول. کمی از آن را خواندم. با توجه به آنچه قبلا در همین کانال نوشتم روشن است که رویکرد این کتاب را نمی پسندم. اما جالب است که آقا نجفی قوچانی هم که در همین کتاب نیز به او ارجاع داده شده در سیاحت شرق همین انتقاد را نسبت به علم اصول دارد. البته معلوم نیست چقدر به این مطلب حقیقتا اعتقاد داشته چون مطلب مرتبط را در سیاق قصه ای و گفتگویی در خصوص فروش نسخه معالمش می آورد و شاید چندان جدی نباشد. هر چه هست او هم از مباحث مطول علم اصول انتقاد می کند. یکجا می نویسد: ... شاگرد و استاد علاوه بر عمر خدادادى از كه پانصد سال قرض کنند كه دوره اصول را تمام كند.
پيغمبر اكرم صلى ‌الله ‌عليه وآله ‌و سلم كه در ظـرف بيست و سه سال اصول و فروع و عقايد و اخلاق به تمام شعبها و دقايقها بيان نمود و شاگردها نيز خوب فهميده بودند. ما عمرها بايد در اصول فقط بمانيم و به جايى نرسيم آن تصنيفات و اين هم تدريسات...

این نوع استدلال البته معلوم است که مقبول نیست. مگر پیامبر در مقام بیان و تدریس علم اصول بود؟ علم اصول را فقیهان نیاز داشتند تا از آیات و احادیث منظومه فقهی و نظام احکام شرعی و قوانین مربوط به عقود و معاملات را استخراج کنند. علم اصول دانش بنیادها و مبانی استدلال در احکام فقه و قانون است و نظام فهم متن را روشن می کند. روشن است که مرحوم آقا نجفی در اینجا به دانش اصول فقه در مقام یک سنت مدرسی نظر نمی کند. این استدلال که برخی از اصولیان در مقام تألیف و یا شرح و درس مباحثی تفصیلی خارج از توان شاگردان و یا اقتضای درس و بحث را در مباحث اصول فقه عرضه می کردند اگر استدلال درستی باشد فقط می تواند از این جهت تمام باشد که منظورهای آموزشی را در نظر بگیریم. باری از این جهت می توان از تهذیب در علم اصول یاد کرد. اما این ربطی به گسترش دامنه بحث های علم اصول و منطق درونی آن ندارد. شما می توانید تمام منظومه فلسفی و منطقی ارسطو را در یک کتاب آموزشی ۴۰۰ صفحه ای برای مبتدیان و یا متوسطان توضیح و شرح دهید اما این بدین معنا نیست که در طول تاریخ فلسفه هزاران کتاب بزرگ و کوچک در شرح و نقد و بررسی و تحلیل آرای ارسطو نوشته نشود و دامنه بحث ها علوم و دانش ها و موضوعات دیگر را درنوردد. مهم آن است که منطق درونی بحث ها در دانش اصول فقه به درستی فهمیده شود ولو اینکه بحثی مانند مقدمه واجب (که آقا نجفی بدان مثال می زند) دهها صفحه و بل صدها صفحه را به خود اختصاص دهد. رشد و گستردگی مباحث در تحول علوم منطق خودش را دارد و دلخواه این و آن و یا امری فرمایشی و دستوری نیست. درست است که برای آموزشی متوسط باید برنامه زمانی محدود و مشخص داشت اما این ارتباطی با گسترش آزاد بحث ها ندارد و فکر را می توان تا آنجا که ذهن آدمی قدرت و توان دارد مجال داد. شریف مرتضی و ابو الحسین بصری و برخی دیگر از اصولیان از دخالت دادن برخی مباحث در دایره علم اصول انتقاد کرده اند. اما آنان انتقادشان به اصل آن مباحث نبوده بلکه جای آن را در علوم دیگر می دانستند. به طور نمونه نمی توان در علم اصول چون صحبت از حجیت خبر واحد می شود پس می بایست از حجیت کلام پیامبر و یا معجزه و اثبات نبوت هم سخن گفت. این آن چیزی است که شریف مرتضی بدان توجه می دهد اما معنای این سخن این نیست که اگر مباحثی در دانش اصول به حساب منطق درونی بحث ها و رد و ایرادها و مناقشه ها مجال بحث و بررسی یافت و در دیگر علوم از نقطه نظر بحثی اصولی بدان پرداخته نشد آن مباحث را در شمار زوائد علم اصول قلمداد کنیم. اگر کسی قصد داشته باشد تمامی کفایه و مناقشات له و علیه مبانی‌ آخوند را از حفظ کند شاید به نظرش بسیاری از مباحث علم اصول از زواید به حساب آید اما اگر شما به جای آن منطق بحث ها را فرا گیرید دورترین و فرعی ترین و صد بار مناقشه و قلت و ان قلت ها می تواند در جای خود به کار آید و در فهم اصولی ما و تعمیق آن و فهم مسئله های علم اصول و نه صرفا حفظ کردن طوطی وار آن به کار آید و این دانش را تعمیق بخشد و آفاق تازه ای را در هرمنوتیک و فهم متن و مباحث الفاظ و مباحث عقلی دانش اصول باز کند.

ضرورت معرفی اصول فقه شيعی در قالب های آکادميک

اصول فقه شيعی در آنچه در مکتب وحيد بهبهانی و بعد در مکتب شيخ انصاری تحول يافت از لحاظ گسترش و عمق دقت ورزی های مختلف فکری و حقوقی و هرمنوتيک از مهمترين افتخارات علمی تشيع در دو سده اخير است. درست است که اصول فقه در آغاز بيشتر در ميان اهل سنت باليد و شافعيان و حنفيان در تحول آن سهم عمده را در سده های نخستين داشتند اما اصول فقه شيعی در دو سده اخير دامنه هایی را درنورديد که مطلقا تحولات اصول فقه سنی با آن قابل مقايسه نيست. دانشوران شيعی قرن ها با مطالعه و آموزش و تدريس و تدرس متون اصولی شيعی و سنی در قالب حاشيه ها و شروح و پردازش های نو در تحول اين دانش سهم داشتند اما به ويژه با مکتب شيخ و با طرح موضوعات جديد در اين علم ابعاد تازه ای از انديشه ورزی در علم اصول و مباحث منطق فقه و حقوق و هرمنوتيک مجال ظهور يافت.

سده نوزدهم دوران اوج شکوفايی اين علم بود و صدها جلد کتاب در اين دانش نوشته شد. بعد از تدوين کفايه هم دهها شرح و حاشيه و تعليقه تاکنون بر اين کتاب نوشته شده و سنت های مختلفی از ارائه مبانی جديد و نقدها و پاسخ ها و دقت ورزی ها در حول و حوش آن تدوين شده است. جز يکی دو کتاب در علم اصول فقه شیعی چيزی تاکنون به زبان انگليسی ترجمه نشده و در مجموع آنچه در اين زبان درباره اصول فقه شيعی نوشته و منتشر شده شايد از عدد انگشتان يک دست هم تجاوز نکند. يکی از ضرورت ها تدوين مبانی اين علم در قالب های فلسفی و يا حقوقی قابل مفاهمه متناسب با موضوعات مختلف اين علم است. برای اين کار هم بايد زمينه های تاريخی و فکری مسائل اين علم مورد دقت ورزی قرار گيرد و در مباحث مختلف آن به دقت تحرير محل نزاع شود و هم در قالب آنچه به عنوان فلسفه علم اصول از سوی برخی از محققان برجسته اصولی معاصر مطرح شده مسائل اين علم در زبانی قابل مفاهمه برای بحث های فلسفی و حقوقی تبيين شود.

ترجمه کفايه مرحوم آخوند و چند متن ديگر اصولی مانند رسائل و مجموعه کامل حلقات مرحوم آقای صدر به زبان انگليسی اهميت زيادی دارد. علاوه بر آن ضروری است مبانی اصولی شيخ و آخوند و اعلام ثلاثه در قالب رساله های دکتری به زبان انگليسی مورد تحليل قرار گيرد. انتشار مقالات به زبان انگليسی درباره بحث در ابعاد مختلف انديشه های اصولی فقهای شيعه و مقايسه مباحث حقوقی و يا زبانی و فلسفی مطرح در اصول فقه شيعی با نظرات مطرح در دانش حقوق و فلسفه زبان و هرمنوتیک می تواند برای معرفی اصول فقه شيعی و جايگاه رفیع دانش حقوق و تفکر حقوقی و قانونی در تفکر شيعی مفيد باشد. متأسفانه تا آنجا که اطلاع دارم تنها يک مجله اختصاصی به زبان فارسی درباره اصول فقه منتشر می شود. وجود مرکزی برای مطالعات اصولی و نشر علمی ميراث اصولی شيعه می تواند زمينه را برای انتشار متون و مقالات و ترجمه اين آثار فراهم کند.

درباره تورم علم اصول (در دو فرسته)

برخی معتقدند علم اصول و مباحث مختلف آن در طی دويست سال اخير تورمی بيش از اندازه و نياز فقه به آن پيدا کرده. به اين معنا که يا بسياری از بحث های آن دارای ثمره ای علمی در مباحث اصلی و سنتی اصول فقه نيست و يا اينکه ثمره ای در مباحث اجتهادی فقه و فتوا ندارد. درستی و يا نادرستی اين داوری را بايد در جای خود بررسی کرد. منتهی يک نکته معمولا در اين تحليل و ارزيابی مورد غفلت قرار می گيرد و آن اينکه علم اصول تنها مجموعه ای از مباحثی نيست که در خدمت حجيت در فقه به کار می آيد. علم اصول سنت مواجهه فقيهان و عالمان مسلمان است با مقوله فهم کتاب و سنت؛ چه در مقام لفظ و چه در مقام دلالت. به همين دليل از همان آغاز علم اصول با بسياری ديگر از علوم دينی و يا زبانی و همچنين علم کلام به عنوان مبانی نظری الهيات دينی اسلام پيوند يافت. بدين ترتيب بسياری از مباحث مرتبط در علم اصول مورد بحث قرار گرفت. همزمان با تحول در علوم مرتبط، مباحث علم اصول هم گسترش پيدا کرد و طرح مباحث در ارتباط با مباحث حجيت خود زمينه را برای تحول در ساير علوم پيوسته هم در مقابل ايجاد می کرد. در سده های پنجم تا هفتم قمری در بغداد طالب علمان در مدارسی مانند نظاميه غير از علوم ادب عمدتا علم اصول می خواندند و خلاف که با آن مرتبط بود. در واقع به يک معنا علم اصول تبديل شد به مادر علوم برای دروس مدرسی دينی.

بدين ترتيب بسياری از کسانی که در علم اصول تخصص می يافتند لزوما فقيه نبودند. علم اصول در کنار علم کلام آموخته می شد و متخصصان در کلام و حتی فلسفه معمولا مهمترين مساهمت ها را در تحول علم اصول داشتند. در بسياری از کتاب هایی که با مجلدات/ فصل هایی در طبيعيات و الهيات و منطق نوشته می شد حتی مجلدی به علم اصول اختصاص می يافت. معتزله و زيديه که معمولا مباحث علم اصول را در بابی مستقل در کتاب های کلامی خود می نوشتند. بدين ترتيب دانش اصول، سنتی از طرح مباحث مختلف ادبی، کلامی و فلسفی را نمايندگی می کرد. فخر رازي در تحول علم اصول و ارتباط آن با علم کلام تأثير مهمی داشت. بعدا شارحان "حاجبی" که خود در علم کلام و فلسفه متأثر از فخر رازي و آثار او همچون ملخص و محصل بودند شماری از مباحث مرتبط با مباحث کلامی و فلسفی را به ويژه در بحث های الفاظ علم اصول وارد کردند. مکتب شيراز از اين حيث اهميت دارد. در ميان اماميه در سنت شرح نويسی بر حاجبی و معالم اين مباحث وارد علم اصول شيعی شد؛ به ويژه از دوران حاشيه های اوليه بر معالم از دوره صفوی تا دوران وحيد و شاگردانش که شرح و حاشيه نويسی بر معالم و وافيه انتشار بيشتری يافت. در دوره شاگردان وحيد از همه اين سنت ها در نوشتن آثاری در علم اصول و به ويژه مباحث الفاظ در کتاب هایی مانند هداية و مفاتیح و قوانين و شروح وافيه و کتب نراقی ها بهره گرفته شد. بنابراين علم اصول تبديل شد به سنتی مدرسی که با آن می شد با همه علوم مرتبط آشنایی حاصل کرد.

ممکن است آشنایی با تمام نظرات در مباحث مختلف علم اصول برای طالب علمی که تنها می خواهد با علم اصول آشنا شود ضروری به نظر نرسد اما بی ترديد علم اصول با همه جزئيات مباحث آن سنتی تاريخی را نمايندگی می کند که درکی عميقتر از فرايند فهم و تفکر دينی در اسلام را برای ما ممکن می کند. از رهگذر آشنایی عميق با مباحث علم اصول است که می توان درک درست تری از مبانی فهم و هرمنوتيک دينی داشت و از مواجهه با "نص" و تفسير متن. به ويژه اگر اين آشنایی توأم باشد با درکی تاريخی از تحول علوم و مباحث.

موضوع： اصول فقه
کتاب الموجز فی اصول الفقه
بیان کلیات علم اصول به صورت مختصر، مناسب برای مبتدئین این علم؛
اثر آیت الله جعفر سبحانی

💎♦️💎♦️💎
💎♦️💎
⤵️⤵️

⤵️

@yortchi_bosjin_pdf

نام مقاله: علم اصول و دانش های زبانی
نام نشریه: نقد و نظر
سید احمد مددی
↖️↖️