گنجینه مکتوب

🔸 وکلای اربعه و منابع غیر امامی

در مورد وکلای اربعه امام عصر عج روایات امامی متعددی وجود دارد، که جایگاه خاص ایشان را در دوره غیبت مطرح می‌کند، که به ویژه در الغیبة طوسی به تفصیل آمده است (الغیبة طوسی، ص353-396). یکی از ابهامات در این زمینه این است که چرا گزارش‌های در مورد این وکلا در کتب غیبت پیشین، مانند ابواب غیبت الکافی، الغیبة نعمانی و کمال الدین کمتر نمود یافته است؟

در پاسخ باید گفت چه بسا برای این مؤلفان در کتب غیبت بیشتر نشان دادن قدمت اندیشه غیبت برایشان اولویت داشته است. کتاب غیبت در الکافی نسبتاً مختصر و بنای شیخ کلینی در مجموع الکافی نیز بر اختصار است. و البته کلینی در کافی روایاتی را با واسطه از عمری نقل کرده است (الكافي، ج‏1، ص329، 330) شاید در کتاب الرسالة نمونه‌های بیشتری از این دست را بازتاب داده بوده است (نمونه شاهد: كمال الدين، ج‏2، ص484). احتمالاً نگارش کافی در دوره وکالت وکلا نیز به خاطر حساسیت جایگاه وکلای اربعه و مساله اختفا نیز در زیاد نبودن روایات کلینی از وکلا مؤثر بوده باشد، به ویژه او بیشتر هم‌دوره حسین بن روح بوده که تقیه‌اش بسیار شدید بوده است (الغیبة طوسی، ص384-386، 391).
اما کمال الدین شیخ صدوق نیز گرچه وکلا را به طور خاص نشناسانده، ولی در فصل توقیعات، بیش از همه نام چهار وکیل را به عنوان صاحبان توقیع در اسنادش آورده است (كمال الدين، ج‏2، ص483-486، 489، 501-521). در این میان گرچه نعمانی از وکلای اربعه نام نبرده است، ولی به کلی هیچ توقیع و روایتی نیز از امام عصر عج نیاورده است. نعمانی در شام بوده و ابهام‌های مهمی در مورد روابط حدیثی او وجود دارد (نک‍: اکبری، گزارش‌های شامی در مورد کاتب نعمانی)

اما از آثار برجامانده از قرن4 در مورد وکلا می‌توان به گزارش کتاب ابن ابی الثلج اشاره کرد (تاريخ أهل البيت نقلا عن الأئمة عليهم السلام، ص150). با این حال گذشته از منابع الغیبة طوسی مانند کتاب اخبار الوکلاء ابن برنیه و اخبار الوکلاء الأربعة ابن نوح سیرافی در قرن4، تعدادی از منابع فرق شیعی غیر امامی جایگاه وکلاء را بازتاب داده‌اند؛ و از آن جمله در اخبار مربوط به عزاقره، نصیریه و مخمسه است.
از آن جمله کلمات خصیبی در انتهای الهداية الکبری است، و عبارات شلمغانی که در الغیبة شیخ (ص307، 324، 404) نمود یافته، و نیز سخنان ابو القاسم کوفی بزرگ مخمسه در عیون المعجزات (ص326) به روایت ابی عمران کرمانی. این آثار بیشتر در مورد سه وکیل نخست با قاطعیت سخن گفته‌اند، و عبارات در مورد وکیل چهارم خالی از تردید نیست. این می‌تواند با کوتاهی مدت وکالت ایشان مرتبط باشد. البته در گزارش‌هایی بعدها شلمغانی به کلی از تشیع برائت جسته (الغيبة للطوسي، ص391) که محل بحث ما نیست.

نکته مهم این است که غالیان با وجود منازعه مشایخشان بر سر بابیت، و زاویه شدیدی که با وکلا داشتند، نمی‌توانستند وکالت ایشان را رد کنند و لذا به تحریف جایگاه وکلا در آثار عام خود روی آوردند. در آثار خاص برجامانده از نصیریه، اهتمامی به وکلا به چشم نمی‌خورد. و این به خاطر این است که در واقع وکلا با غالیان مرتبط نبوده‌اند. شاید به همین جهت باشد که به نحو کلی برخی از غالیان مانند نصیریه اهتمام چندانی به روایات امام عصر در دوران غیبت ندارند. حتی در اثر عامی مانند الهدایة الکبری بسیاری از روایات امام عصر مربوط به دوره امام عسکری ع است (الهدایة، 1419ق، 355-366، 363، 366، 368، 387) در روایاتش از امام در دور غیبت معمولاً معلوم نیست چه کسی توقیع را می‌گیرد (همان، ص371-374). او در مواضعی به اسناد غالیانه آورده توقیعات امام عسکری بر دست محمد بن نصیر خارج می‌شد (الهداية الكبرى، 1419ق، ص323، 367) و جایگاه عثمان بن سعید و فرزندش را به وکالت مالی امام تحریف کرده‌اند (الهدایة الکبری، 1419ق، ص370؛ 2007م، ص392-393) (توضیحات بیشتر)
خصیبی در آثارش مکرراً آورده که محمد بن نصیر با امام عصر عج به غیبت رفته است (خصیبی، الهداية الكبرى، 1419ق، ص396؛ مرهج، شرح دیوان الخصیبی، 1436ق، ص449؛ خصیبی، الرسالة، 2006، ص110) این مطلب در بسیار از آثار نصیریان نمود یافته است (طبرانی، البحث و الدلالة، 2016م، ص40؛ همو، الدلائل، ص66، ش198؛ عصمة الدولة، الرسالة المصرية، 2016م، ص447)، بر این اساس در نگاه نصیریه خود ابن نصیر می‌توانسته واسطه توقیعات امام عصر تلقی شود.
بر این اساس بررسی منابع غلات بیشتر جایگاه مسلم ایشان و دست کم سه وکیل نخست را نمایانده‌اند، در حالی که بی‌تردید این وکلا امامی و مرتبط با بزرگان امامیه بوده‌اند. از طرفی روایاتی در برائت ایشان از خطابیه و شخص محمد بن نصیر و شلمغانی در دست است (نمونه: كمال الدين، ج‏2، ص484؛ کشی، ص520؛ الغيبة للطوسي، ص398، 403-406)
@gholow2

اسماعیل بن ابی‌زیاد سکونی: قاضی عامی یا صحابی رازدار امامی؟ (نسخه نویسنده)
عمیدرضا اکبری و محمد قندهاری
مطالعات تاریخی قرآن‌وحدیث، ش۶۹، ۱۴۰۰ش

را برخی منابع متقدم امامیه عامی دانسته‌اند. علاوه بر تصریح رجالیان سنی به قضاوت سکونی، قرائن متعددی حکایت از ارتباط او با دربار عباسی دارد که این مسئله در کنار نحوۀ روایتگری‌اش از امام صادق ع، نوع گرایش عامی او را نشان می‌دهد؛ اما فراوانیِ روایات او در منابع امامی، مضامین برخی از روایاتش و آشنایی اندک امامیه با او موجب شده تا در قرون اخیر، کسانی دیدگاه متقدم در مورد مذهب سکونی را رد کرده و او را نه تنها امامی، که از اصحاب رازدار و ثقه امام صادق ع بشمرند. این مقاله بعد از ارائه دلایلی جدید بر گرایش عامی سکونی، نشان داده که برخی از روایات او که پیش‌تر شاهد امامی بودنش تلقی می‌شدند، روایاتی‌اند که برگرفته از دفاتر دیگران هستند و نسبت آن‌ها به سکونی نیز اشکالاتی دارد. هم‌چنین، وی روایات زیادی با مضامین عامی و خلاف اعتقاد امامیه دارد؛ مانند اخبار همسو با فقه جریان‌های حاشیه‌ای عامه، مناقب خلفا و حتی کتابی تفسیری با فضایی عامی.
@Al_Rijal

📕 آشنایی با مهمترین منابع تاریخ عاشورا [۱۹]


☑️ «الأمالى الخَميسيّة»


🔸ابو الحسين يحيى بن حسين بن اسماعيل شجرى (۴۱۲ ـ ۴۷۹ يا ۴۹۹ ق)، از محدّثان قرن پنجم هجرى و از سادات حسنى است.
او را جانشين پدرش الموفّق حسين بن اسماعيل دانسته اند كه پيشواى زيديان در گرگان و ديلم بود و ابن حجر، وى را نيز زيدى مذهب خوانده است؛ امّا درج نام او در فهرست شيخ منتجب الدين رازى ـ كه ويژه شرح حال عالمان امامى مذهب پس از شيخ طوسى تا زمان مؤلّف است ـ نشان مى دهد كه منتجب الدين، او را امامى مذهب يا دست كم، زيدىِ مستبصر مى داند.
شيخ منتجب الدين در دو جا او را ثقه و حافظ خوانده و در يك جا وى را عالمى نسب شناس دانسته است.

او از استادان متعدّدى مانند: ابن غيلان، ابن زيده، عتيقى و صورى حديث شنيد و محدّثان بسيارى مانند: محمّد بن عبد الواحد دقّاق، نصر بن مهدى و ابو سعيد يحيى بن طاهر سمّان، از او روايت كرده اند.
يحيى بن حسين شجرى در روزهاى دوشنبه و پنجشنبه براى عدّه اى، روايتْ املا مى كرده كه مجالس پنجشنبه او را در كتابى به نام الأمالى الخميسيّة گرد آوردند و بعدها قاضى شمس الدين جعفر بن احمد و سپس قاضى محيى الدين محمّد بن احمد قُرَشى ـ كه هر دو، خود، از عالمان بودند ـ امالىِ او را مرتّب كردند و ترتيب كنونى كتاب، حاصل كار محيى الدين قرشى است.
شجرى، احاديث را با سلسله سند كامل مى آورد و حتّى گاه به زمان اخذ و تحمّل (دريافت) حديث هم اشاره مى كند و پس از او نيز اين كتاب با سلسله سند، به دست عالمان رسيد و اين در كنار شخصيت مؤلّف، موجب استقبال عالمان از كتاب او شد و آن را به عنوان يكى از كتب مقبول حديث در آورد.

در امالى كنونى، در جلد نخست، يك مجلس به فضايل كلّى اهل بيت عليهم السلام اختصاص دارد و فصلى نيز ويژه فضيلت امام حسين علیه السلام و مقتل و اخبار ايشان است ۱و در جلد دوم اين مجموعه نيز فصلى مربوط به عاشورا و روزه آن است.
گفتنى است فصل مربوط به مقتل و اخبار امام حسين علیه السلام، از مفصّل ترين فصول كتاب الأمالى الخميسيّة است و شجرى در آنجا افزون بر احاديث، برخى گزارش ها، حكايات و كرامت ها را نيز با همان شيوه معمول محدّثان، با ذكر اسناد، آورده است.


📚 ر.ک بخش اول
#معرفی_منابع_تاریخ_عاشورا #امام_حسین
🍀

بسم الله الرحمن الرحیم
دیروز در این نشست شرکت کردم.قبلا کارهایی موردی در مورد بازیابی تراث امامیه از مصادر زیدیه انجام شده بود، اما این اولین طرح جامعی است که در این زمینه کلید می خورد.(ممکن است برخی طرح های شخصی هم وجود داشته که من اطلاع ندارم).با وجود اهمیت فراوان این بازیابی ها، که پیش از این نیز در کانال به آن پرداخته شده بود، متأسفانه این طرح کارایی لازم را نداشت.عمده اشکال آن این بود که مقصود از (معصومان علیهم السلام) در این طرح، اعم از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و امامان علیهم السلام است، حال آنکه می دانیم عمده روایات نبوی زیدیه، در واقع از احادیث و سنت عامه است.
پس این طرح بر خلاف ظاهر عنوانش، در واقع طرحی برای پیشبرد و توسعه احادیث زیدیه است نه کمک به امامیه! به قول آقای طباطبایی -ناقد اول نشست- با این کار ما بحار الانواری برای زیدیه خواهیم ساخت!
گرچه آقای رحمان ستایش به تفصیل در مورد فوائد مراجعه به کتب دیگر مذاهب و روایات آنان سخن گفتند، اما به نظر می رسد بازهم این توجیهات کافی نیست.زیرا اگر هدف تجمیع تمام نصوص اسلامی است، به گونه ای که محقق نیازمند مراجعات خسته کننده و مکرر به کتابهای گوناگون نداشته باشد؛ خب در این صورت مصادر زیدیه چه مرجحی دارد، بلکه جمع آوری و تبویب مصادر عامه نیز باید در دستور کار قرار بگیرد! اگر بگویند این کار در مورد کتب عامه انجام شده، پاسخ می دهیم که اولا کار جامعی انجام نشده، و ثانیا: اگر انجام شده پس تجمیع روایات نبوی مصادر زیدیه که به جز تعداد اندکی در همان مصادر عامه موجودند فایده ی جدیدی ندارد.
در مجموع در این طرح، تفکیک صحیحی میان (تراث زیدیه) و (مصادر زیدیه) انجام نشده بود، نکته ای که دکتر موسوی نژاد هم به آن اشاره نمودند.
در نهایت یک پژوهش مناسب در عرصه آثار زیدیه، باید به یکی از این دو صورت انجام شود: موسوعه تراث زیدیه (اعم از منقولات در مصادر امامیه، عامه و زیدیه)؛ و یا بازیابی تراث امامیه از منابع زیدیه (مانند مقاله ی مفید آقای حسین پوری: بازمانده هایی از میراث کهن حدیثی امامیه

بسم الله الرحمن الرحیم
دیروز در این نشست شرکت کردم.قبلا کارهایی موردی در مورد بازیابی تراث امامیه از مصادر زیدیه انجام شده بود، اما این اولین طرح جامعی است که در این زمینه کلید می خورد.(ممکن است برخی طرح های شخصی هم وجود داشته که من اطلاع ندارم).با وجود اهمیت فراوان این بازیابی ها، که پیش از این نیز در کانال به آن پرداخته شده بود، متأسفانه این طرح کارایی لازم را نداشت.عمده اشکال آن این بود که مقصود از (معصومان علیهم السلام) در این طرح، اعم از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و امامان علیهم السلام است، حال آنکه می دانیم عمده روایات نبوی زیدیه، در واقع از احادیث و سنت عامه است.
پس این طرح بر خلاف ظاهر عنوانش، در واقع طرحی برای پیشبرد و توسعه احادیث زیدیه است نه کمک به امامیه! به قول آقای طباطبایی -ناقد اول نشست- با این کار ما بحار الانواری برای زیدیه خواهیم ساخت!
گرچه آقای رحمان ستایش به تفصیل در مورد فوائد مراجعه به کتب دیگر مذاهب و روایات آنان سخن گفتند، اما به نظر می رسد بازهم این توجیهات کافی نیست.زیرا اگر هدف تجمیع تمام نصوص اسلامی است، به گونه ای که محقق نیازمند مراجعات خسته کننده و مکرر به کتابهای گوناگون نداشته باشد؛ خب در این صورت مصادر زیدیه چه مرجحی دارد، بلکه جمع آوری و تبویب مصادر عامه نیز باید در دستور کار قرار بگیرد! اگر بگویند این کار در مورد کتب عامه انجام شده، پاسخ می دهیم که اولا کار جامعی انجام نشده، و ثانیا: اگر انجام شده پس تجمیع روایات نبوی مصادر زیدیه که به جز تعداد اندکی در همان مصادر عامه موجودند فایده ی جدیدی ندارد.
در مجموع در این طرح، تفکیک صحیحی میان (تراث زیدیه) و (مصادر زیدیه) انجام نشده بود، نکته ای که دکتر موسوی نژاد هم به آن اشاره نمودند.
در نهایت یک پژوهش مناسب در عرصه آثار زیدیه، باید به یکی از این دو صورت انجام شود: موسوعه تراث زیدیه (اعم از منقولات در مصادر امامیه، عامه و زیدیه)؛ و یا بازیابی تراث امامیه از منابع زیدیه (مانند مقاله ی مفید آقای حسین پوری: بازمانده هایی از میراث کهن حدیثی امامیه

تأثیر غالیان و نصیریه بر تراث روایی امامیه
عمیدرضا اکبری
گروه حدیثی معاریض، 5/ 9/ 1399

نا آشنایی متأخران امامیه با منابع غالی و عقاید ایشان موجب شده، برخی دایره عقاید غالیان را بسیار محدود دیده، و تأثیر پذیری مواضعی از منابع روایی امامی از اخبار غالیان را به کلی نادیده گیرند. با آشنایی عمیق‌تر با منابع و عقاید غالیان می‌توان نگرش بالا را نیز عیارسنجی کرد و به پاسخ این پرسش ها نزدیک شد:
تأثیرپذیری امامیه بیشتر در چه حیطه‌هایی بوده و کدام حیطه‌ها مصون تر مانده است؟ هم‌چنین در چه دورانی امامیه بیشتر یا کمتر از منابع غالیان اثر گرفته اند؟

روشن است که در فرصت اندک این گفتار تنها به برخی از شواهد آمده، و به برخی از شواهد دیگر که مستنداتش پیش‌تر در کانال غلوپژوهی گذشت، مانند شواهد انگاره غالیانه نفی بلایا نپرداختیم. هم‌چنین تفصیل بیشتر مستندات این موارد ان شاء الله در قالب اثری مکتوب نیز تقدیم خواهد شد.
@gholow2

🔸 وکلای اربعه و منابع غیر امامی

در مورد وکلای اربعه امام عصر عج روایات امامی متعددی وجود دارد، که جایگاه خاص ایشان را در دوره غیبت مطرح می‌کند، که به ویژه در الغیبة طوسی به تفصیل آمده است (الغیبة طوسی، ص353-396). یکی از ابهامات در این زمینه این است که چرا گزارش‌های در مورد این وکلا در کتب غیبت پیشین، مانند ابواب غیبت الکافی، الغیبة نعمانی و کمال الدین کمتر نمود یافته است؟

در پاسخ باید گفت چه بسا برای این مؤلفان در کتب غیبت بیشتر نشان دادن قدمت اندیشه غیبت برایشان اولویت داشته است. کتاب غیبت در الکافی نسبتاً مختصر و بنای شیخ کلینی در مجموع الکافی نیز بر اختصار است. و البته کلینی در کافی روایاتی را با واسطه از عمری نقل کرده است (الكافي، ج‏1، ص329، 330) شاید در کتاب الرسالة نمونه‌های بیشتری از این دست را بازتاب داده بوده است (نمونه شاهد: كمال الدين، ج‏2، ص484). احتمالاً نگارش کافی در دوره وکالت وکلا نیز به خاطر حساسیت جایگاه وکلای اربعه و مساله اختفا نیز در زیاد نبودن روایات کلینی از وکلا مؤثر بوده باشد، به ویژه او بیشتر هم‌دوره حسین بن روح بوده که تقیه‌اش بسیار شدید بوده است (الغیبة طوسی، ص384-386، 391).
اما کمال الدین شیخ صدوق نیز گرچه وکلا را به طور خاص نشناسانده، ولی در فصل توقیعات، بیش از همه نام چهار وکیل را به عنوان صاحبان توقیع در اسنادش آورده است (كمال الدين، ج‏2، ص483-486، 489، 501-521). در این میان گرچه نعمانی از وکلای اربعه نام نبرده است، ولی به کلی هیچ توقیع و روایتی نیز از امام عصر عج نیاورده است. نعمانی در شام بوده و ابهام‌های مهمی در مورد روابط حدیثی او وجود دارد (نک‍: اکبری، گزارش‌های شامی در مورد کاتب نعمانی)

اما از آثار برجامانده از قرن4 در مورد وکلا می‌توان به گزارش کتاب ابن ابی الثلج اشاره کرد (تاريخ أهل البيت نقلا عن الأئمة عليهم السلام، ص150). با این حال گذشته از منابع الغیبة طوسی مانند کتاب اخبار الوکلاء ابن برنیه و اخبار الوکلاء الأربعة ابن نوح سیرافی در قرن4، تعدادی از منابع فرق شیعی غیر امامی جایگاه وکلاء را بازتاب داده‌اند؛ و از آن جمله در اخبار مربوط به عزاقره، نصیریه و مخمسه است.
از آن جمله کلمات خصیبی در انتهای الهداية الکبری است، و عبارات شلمغانی که در الغیبة شیخ (ص307، 324، 404) نمود یافته، و نیز سخنان ابو القاسم کوفی بزرگ مخمسه در عیون المعجزات (ص326) به روایت ابی عمران کرمانی. این آثار بیشتر در مورد سه وکیل نخست با قاطعیت سخن گفته‌اند، و عبارات در مورد وکیل چهارم خالی از تردید نیست. این می‌تواند با کوتاهی مدت وکالت ایشان مرتبط باشد. البته در گزارش‌هایی بعدها شلمغانی به کلی از تشیع برائت جسته (الغيبة للطوسي، ص391) که محل بحث ما نیست.

نکته مهم این است که غالیان با وجود منازعه مشایخشان بر سر بابیت، و زاویه شدیدی که با وکلا داشتند، نمی‌توانستند وکالت ایشان را رد کنند و لذا به تحریف جایگاه وکلا در آثار عام خود روی آوردند. در آثار خاص برجامانده از نصیریه، اهتمامی به وکلا به چشم نمی‌خورد. و این به خاطر این است که در واقع وکلا با غالیان مرتبط نبوده‌اند. شاید به همین جهت باشد که به نحو کلی برخی از غالیان مانند نصیریه اهتمام چندانی به روایات امام عصر در دوران غیبت ندارند. حتی در اثر عامی مانند الهدایة الکبری بسیاری از روایات امام عصر مربوط به دوره امام عسکری ع است (الهدایة، 1419ق، 355-366، 363، 366، 368، 387) در روایاتش از امام در دور غیبت معمولاً معلوم نیست چه کسی توقیع را می‌گیرد (همان، ص371-374). او در مواضعی به اسناد غالیانه آورده توقیعات امام عسکری بر دست محمد بن نصیر خارج می‌شد (الهداية الكبرى، 1419ق، ص323، 367) و جایگاه عثمان بن سعید و فرزندش را به وکالت مالی امام تحریف کرده‌اند (الهدایة الکبری، 1419ق، ص370؛ 2007م، ص392-393) (توضیحات بیشتر)
خصیبی در آثارش مکرراً آورده که محمد بن نصیر با امام عصر عج به غیبت رفته است (خصیبی، الهداية الكبرى، 1419ق، ص396؛ مرهج، شرح دیوان الخصیبی، 1436ق، ص449؛ خصیبی، الرسالة، 2006، ص110) این مطلب در بسیار از آثار نصیریان نمود یافته است (طبرانی، البحث و الدلالة، 2016م، ص40؛ همو، الدلائل، ص66، ش198؛ عصمة الدولة، الرسالة المصرية، 2016م، ص447)، بر این اساس در نگاه نصیریه خود ابن نصیر می‌توانسته واسطه توقیعات امام عصر تلقی شود.
بر این اساس بررسی منابع غلات بیشتر جایگاه مسلم ایشان و دست کم سه وکیل نخست را نمایانده‌اند، در حالی که بی‌تردید این وکلا امامی و مرتبط با بزرگان امامیه بوده‌اند. از طرفی روایاتی در برائت ایشان از خطابیه و شخص محمد بن نصیر و شلمغانی در دست است (نمونه: كمال الدين، ج‏2، ص484؛ کشی، ص520؛ الغيبة للطوسي، ص398، 403-406)
@gholow2

🔸 ناتمامی برخی انتقادات بر اصالت کتاب المقالات و الفرق

المقالات و الفرق از قدیمی‌ترین منابع برجامانده در معرفی عقاید فرق شیعی اثر عالم به‌نام امامی سعد بن عبد الله اشعری (م 301ق) کمتر مورد پژوهش جدی واقع شده است. و هرچند آثار مهمی مانند رجال کشی و الغیبة طوسی مکرر عبارات آن را به صورت مرسل و یا با سند از سعد روایت کرده‌اند، و نجاشی نیز از آن در میان کتب سعد با عنوان فرق الشیعة نام برده است (نجاشي، ص177)، اما در دوران بعدی قدرش کمتر شناخته شده، و فراتر از آن، برخی چون رجب برسی (م 813ق) تا برخی از معاصران امامی و البته علویان سوری نسبت به تقسیمات فرق در کتبی مانند المقالات و الفرق و فرق الشیعة به دیده انکار نگریسته‌اند.

حتی اخیراً بعضی از عالمان فاضل مانند استاد مددی و استاد ملکیان -که چه بسا با منابع فرق باطنی تحقیق کمتری داشته‌اند- اين احتمال را مطرح کرده‌اند که «بعيد نيست نويسنده اين کتاب، يکی از دشمنان شيعه باشد».

از جمله شواهدی که استاد ملکیان بدان استناد کرده‌اند، روایتی ناهمسو با مشهور امامیه در مورد حضرت ابوطالب است، ولی نقل چنین مطلبی توسط سعد در سیاق مجادلات با گروهی از خطابیه چندان استبعاد ندارد. بلکه حتی عیاشی در تفسیر، مشابهش را از صفوان از امام صادق ع از رسول الله ص نقل کرده است:
إني أستوهب من ربي أربعة: آمنة بنت وهب، و عبد الله بن عبد المطلب، و أبا طالب و رجلا جرت بيني و بينه أخوة- و طلب إلي أن أطلب إلى ربي أن يهبه لي. (عياشي، ج‏2، ص314)
هم‌چنین وجود گزارش اجماع‌ بر نادرستی چنین مضامینی در قرون بعدی، وجود قولی متفاوت در دوران متقدم‌تر را به تنهایی ثابت نمی‌کند. و بحث در این حد تمام نمی‌شود.

اما از طرفی سعد روابط زیادی با عامه داشته، و بسیاری از بزرگانشان را دیده بود. و به راحتی ممکن است از روایتی از ایشان متأثر شود. از سوی دیگر باید فضای عمومی این کتب فرق‌نگاری را هم در نظر داشت، و لزوماً همه جزئیاتش را نظر مؤلف ندانست؛ چه در این کتب اقتباس از دیگر منابع بدون تذکر نام منبع بسیار متداول است.
فراتر از این، کلام نجاشی در ترجمه سعد بن عبد الله به خوبی نشان می‌دهد که آثار سعد بر دو نوع بوده است: 1- «ما رواه [العامة او سعد؟] ما يوافق الشيعة» 2- آثاری که چنین نبودند. (شاید چیزی مانند تقسیم آثار مؤلف به عام و خاص). و لذا نجاشی برای سعد از هریک از این کتب دوبار پشت سر هم یاد می‌کند: «كتاب الوضوء، كتاب الصلاة، كتاب الزكاة، كتاب الصوم، الحج‏». یک بار با قید بالا و یک بار بدون آن. (نجاشي، ص177)
پس حتی اگر بیشتر کتاب فرق الشیعه (منسوب به نوبختی) یا المقالات و الفرق هم به سبک عام (و نه خاص امامیه) تألیف شود، عجیب نیست؛ چه این وضع بسیاری از کتب ملل و نحل متقدم است.
با این حال، گرچه مؤلف المقالات و الفرق هم چندان بنای بر تصریح بر مذهبش ندارد، اما از خلال استدلال‌ها و مصطلحاتش گرایش شیعی او آشکار می‌شود. مثل اینکه بزرگان حدیث عامه را با ذکر نامشان «اهل الحشو» می‌خواند (ص6) و یا جمهور را «اتباع الملوك و اعوان كل من غلب‏» می‌شمارد (ص5) که گرچه ظاهراً صرف توصیف است، ولی در بطنش مذمت ایشان را در بر دارد.
او در مورد بتریه گفته است: «دعوا إلى ولاية عليّ ثم خلطوها بولاية ابي بكر و عمر» (ص11) در این‌جا نیز گرچه مؤلف بنای بر تصریح ندارد، ولی نوعی مذمت در پس تعبیر «ثم خلطوا»ی او خوابیده است.
نوع اجمال و تفصیل‌ها در بیان دلایل فرق نیز در کشف مذهب مؤلف مؤثر است. به هرحال او پس از ذکر اختلافات عموم فرق اسلامی که به سان‌مقدمه کتابش است، می‌نویسد:

«فجميع اصول الفرق كلها الجامعة لها أربعة فرق: الشيعة و المرجئة و المعتزلة و الخوارج.
فاول الفرق الشيعة، و هي فرقة عليّ بن أبي طالب رضوان اللّه عليه المسمون شيعة على في زمان النبيّ صلى اللّه عليه وآله و بعده معروفون بانقطاعهم إليه و القول بامامته، منهم المقداد بن الاسود الكندي، و سلمان الفارسي، و أبوذر جندب بن جنادة و عمار بن ياسر المذحجى، المؤثرون طاعته. المؤتمون به، و غيرهم ممّن وافق مودته مودة عليّ بن أبي طالب، و هم اوّل من سمّوا باسم التشيع من هذه الامّة، لأنّ اسم التشيع قديم، شيعة نوح و... ع» (ص15)

می‌توان ادبیات این بخش را با ادبیات برخی از فرق‌نگاران متقدم عامه بررسی کرد، و تفاوت‌هایش را بر شمرد. به همین مختصر اکتفا می‌کنیم.

هم‌چنین اموری چون اختلاف گزارش المقالات با گزارش دیگری از سعد در مورد وفات یکی از ائمه ع و یا نادرستی نقل کتاب در تاریخ وفات یکی از اصحاب امر غریبی نیست، و در این حد چندان اشکالی در نسبت کتاب به سعد ایجاد نمی‌کند.
توضیحات بیشتر
@gholow2

⚠️ کاستی‌های رایج در برخی مقالات مرتبط با راویان متهم به غلو

شاید 15 سال پیش تحقیق در مورد متهمان به غلو بدون استفاده از امکانات نرم‌افزاری برای مطالعه همه روایات راوی، و یا بدون توجه به دسترسی‌های جدید به منابع خاص غالیان عجیب نبود (هرچند همان موقع نرم‌افزارهایی بود، و هم آثاری چون الاعیاد، الهفت و کتاب المجموع نشر یافته بود.) ولی با دسترسی‌های گسترده امروز، قضاوت‌های خوشبینانه، بی‌توجه به قرائن نویافته غلوپژوهی سزاوار مقالات علمی در این زمینه نیست. نمونه‌ای از مقالات تازه نشر که هیچ از منابع غالیان نگفته‌اند:
- «پذیرفتنی یا نپذیرفتنی بودن غلو صالح بن سهل»، موسوی، میرصفی، علوم حدیث ش98، 1399ش
- «نقد و بررسی دیدگاه نجاشی درباره عبدالله بن قاسم حضرمی»، موسوی، نجفی، اعتبارسنجی، ش3، 1399ش
- «شخصیتِ رجالی فزاری»، موحدی، حشمت پور، علوم حديث ش96، 1399ش
مثلاً مقاله اول به اتکای روایتی از خود راوی با ژانری رایج در میان متهمان به غلو، مدعی شده که راوی از غلو توبه کرده، و سلامت روایاتش بدین جهت است؛
و یا مقاله دوم فراوانیِ روایاتِ راوی از امام صادق ع و روایات نکردنش از امام کاظم ع در منابع امامی را شاهد این گرفته که انحراف راوی متعلق به دوره امام کاظم بوده است، و لذا دیگر امامیه از او روایت نکرده‌اند. غافل از آن‌که این حالِ بسیاری از متهمان و غیر متهمان است که با وجود درک ائمه بعدی ع چندان روایتی از ایشان ندارند. و بلکه غالیانی مانند نصیریه هم روایاتی از بطل از امام کاظم ع نقل نکرده‌اند.

و کمی قبل‌تر هم مقالات بسیاری با این کاستی مواجهند؛ مانند مقالات پرتعداد در مورد محمد بن سنان (مثلاً از آقایان ستوده، جباری و...). هرچند دربرابر کسانی فحص جامع‌تری داشته‌اند (مانند آقای حمید باقری).

🔺چند پیشنهاد در راستای ارتقای این دست از رجال‌پژوهی‌ها

1- سزاوار است محققان فحص خود را به منابع اصلی امامیه محدود نکنند. گزینش فقها و محدثان به‌نام امامی از اخبار راوی لزوماً نگاهی جامع در مورد راوی به دست نمی‌دهد. ضروری است اخبار راوی در منابع فرق دیگر (در اینجا خاصه غالیان) و منابع متساهل‌تر امامی نیز بررسی شود.

2- تلاش شود به جای نگاه اصولی به آرای رجالیان متقدم، در هر مورد به تفصیل از زمینه‌های تاریخی قضاوت‌ها بحث شود، و تحلیل‌های غیرمستند متأخرانی چون مجلسی اول، وحید بهبهانی و مامقانی که دسترسی‌های امروز را نداشتند، مسلم انگاشته نشود.

3- در بررسی روایات راوی هم به بررسی تطبیقی متون روایات راوی با دیگر راویان توجه شود، و نقد مضمونی هم ناظر به پیچیدگی‌های عقاید فرقه مورد نظر صورت گیرد.
به عنوان نمونه، در مورد غالیان باید در نظر داشت صرف گستردگی روایات همسو با امامیه، غلو راوی را نفی نمی‌کند. به چند محور اشاره می‌کنیم:

- استنادات غالیان به آیات و اخبار توحیدی بر الوهیت امیرالمؤمنین ع
از مطالبی که وجودش در کتب نصیریان و غالیان گاهی ناهمسو با اعتقاد به الوهیت امیرالمؤمنین ع تلقی شده، روایات و خطب توحیدی کتب نصیریان است. البته چنین برداشت ابتدایی ظاهری از اخبار و خطب توحیدی و تلقی جمع‌ناپذیری آن با غلو غریب نمی‌نماید. اما با این همه، غالیان حتی برای همین اخبار و خطب مخالف با غلو نیز تفسیری کاملاً غالیانه به دست داده‌اند، و آن اعتقاد توحید امیر المؤمنین بالألوهية است. این در میان نصیریان بسیار رایج است.

- توجه به اخبار ضد اباحی نزد غالیان اباحی
برخی می‌پندارند که اباحی بودن برخی از سران غلو یا متهمان به غلو با عمل نسبی ایشان به برخی از مظاهر فقه و یا نقل برخی از مباحث فقهی قابل جمع نیست. در برابر باید گفت از اساس اباحی‌گری سران فرَق اباحی اسلامی عموماً به شکل اباحه کامل ظهور نداشته است. عالمان سلف هم در نسبت اباحه به این سران چنین ادعایی نداشته‌اند که غالیان در فضای عمومی اسلامی به فسق و فجور علنی و ترک واجبات می‌پرداخته‌اند. (نمونه: کشی، 539)
باید دانست در کتب نصیری حقائق اسرار، الرسالة المصریة، دیوان خصیبی و… در عین اباحی‌گری و تجویز صریح شرب خمر، شطرنج، غنا و… دعوی زهد و تقوا و تأکید شدید بر تقیه در اباحه نیز مطرح می‌شود. اباحی‌گری جمعی از غالیان و صوفیان آن قدر شدید است که گاه اعتراض شدید برخی از هم‌مذهبان اهل اباحه را بر می‌انگیخته است، و برخی غالیان بر فرق اباحی‌تر خرده می‌گرفتند.

- رد و لعن برخی از سران غلو
گرچه برخی از متاخران امامی رد راوی بر برخی غلات را شاهد نادرستی اتهام غلو می‌گیرند. اما امروزه شواهد بسیاری در دست داریم که غالیان بیش از همه بر منازعات میان خود تاکید داشته، و از دیگر منازعان غالی و البته از امامیه بیش‌تر برائت جسته‌اند. چنان‌که مثلاً خصیبی فراوان سران اسحاقیه و مخمسه را لعن می‌کند.

🎁ده‌ها شاهد نکات اخیر را به تفصیل در کتاب در دست نشر نصیریه گرد آورده‌ام (اکبری، 1400، بخش3-2-2، 3-5-2، 3-6-3 تا 3-6-5).
@gholow2

جدول ده راوی پرکار امام صادق (ع) در حدیث امامیه به ترتیب تعداد روایات آن‌ها از آن امام بزرگوار

(برگرفته از مقاله «اسماعیل بن ابی‌زیاد سکونی: قاضی عامی یا صحابی رازدار امامی؟»، ص23-24
توضیحات در مورد ستون‌های جدول در مقاله آمده است.)

سکونی بر خلاف همه راویان پرکار امام صادق (ع) در منابع امامی، چندان تعابیر خطاب مستقیم از ائمه (ع) نداشته، از مشایخ امامی بهره نبرده، بلکه بسیار از عامه نقل می‌کند. در حالی‌که در مورد همگی راویان دیگر امام شواهد زیادی از روابطشان با امام (ع) یا اصحاب امامیه وجود دارد.

هم‌چنین، در منابعی هم‌چون رجال کشی و رجال نجاشی که برخی اطلاعات را از بیرونِ روایات خود راوی می‌گیرند، هیچ نشانی از ارتباط سکونی با امام صادق (ع) و حتی اصحاب امامیه وجود ندارد. سکونی بر خلاف دیگر راویان پر کار امام، در اسناد منابع امامتی امامیه مانند بصائر، کتاب الحجة کافی، الغیبة نعمانی، کمال الدین، و الغیبة طوسی هیچ نقشی ندارد (مگر در دو خبر مشترک با عامه: بصائر، 1/ 58؛ کمال الدین، 1/ 201).

چنین اطلاعاتی می‌تواند زمینه‌ساز پژوهش در مورد راویان دیگری نیز باشد. نیز نک‍: بخش2-الف از مقاله فوق.
@Al_Rijal

⚠️ تردیدهای جدی در مورد برخی از اخبار تند نسبت به بانوان

مروری بر گفتار «تأملی منبع‌شناسانه در برخی از احادیث مرتبط با زنان»،
محمد قندهاری

در منابع متقدم عامه گزارش‌هایی در مورد زنان به طرق مختلفی از عمر بن خطاب نقل شده، و نسبت آن‌ها به او کاملاً مشهور است؛ مانند:

1. بی‌لباس گذاشتن زنان، برای جلوگیری از خروجشان از خانه
«… قال عمر: استعينوا على النساء بالعري، إن إحداهن إذا كثرت ثيابها وحسنت زينتها أعجبها الخروج» (ابن‌أبي‌شيبة، مصنف، 9/ 501-502؛ عبدالملك بن حبيب، أدب النساء، 244؛ جاحظ، الحيوان، 1/ 112، المحاسن والأضداد، 250؛ ابن قتیبه، عيون الأخبار، ٤/ ٧٧ و....)

2. توصیه عمر درباره ازدواج با دوشیزگان
«…قال عمر: عليكم بالأبكار/ أنكحوا الجواري الأبكار؛ فإنهن أطيب أفواها…» (عبدالرزاق، مصنف، 6/ 159؛ ابن‌أبي‌شيبة، 9/ 495؛ عبدالملك بن حبيب،ح 25؛ جاحظ،المحاسن،٢٥٠)

3- توصیف تحقیرآمیز عمر از زنان نازا
«… فقال عمر: لولا الولد لم أتزوج، حصير في بيت خير من امرأة لا تلد» (ابن‌ابی‌الدنیا، العمروالشيب، 78؛ ابوداوود، سنن، 2/ 232؛ خطیب، تاریخ بغداد، 14/ 351 از ابن‌عمر و...)

4. اجبار خشن کنیزان بر برداشتن حجاب
«… أن عمر بن الخطاب كان يضرب الإماء أن يتقنعن، يقول: لا تتشبهين بالحرائر» (شيباني، الآثار، 1/ 611؛ يحيى بن سلام، تفسير، 2/ 255؛ عبدالرزاق، 3/ 132-136؛ هروی، غريب الحديث، 3/ 154؛ ابن‌أبي‌شيبة، 2/ 134) و…

در برابر این اخبار معروف، این روایات با الفاظ یکسان یا نزدیک در برخی از منابع امامیه به طریق واحد و ضعیف آمده، اما به امام صادق ع یا رسول خدا ص منسوب شده ‌است. غیر از شهرت نسبت این کلمات به عمر بن خطاب، مجموعه شواهد دیگری نیز نسبت این کلمات را به معصومان ع دشوار می‌سازد:

- تنها تحریر امامی در برخی از این موارد، در کتاب جعفریات است که بنا بر پژوهش‌های جدید، برگرفته از دفتر سکونی است. (قندهاری و عادل‌زاده، بررسی انتقادی منابع کتاب جعفریات
- در مقاله «روایات اسماعیل بن ابی زیاد سکونی از امام صادق ع: چالش‌ها و تبیین‌ها» (در دست نشر) نشان داده شده که سکونی، که قاضی عباسیان بوده است، در بسیاری از موارد، عینا روایات شامیان و نیز عباسیان را نقل کرده و منشاء انتساب‌های موازی بسیاری در شیعه است.
- در برخی از این اسناد امامی قرائن ارسال وجود دارد.
- برخی از آن نیز معارض‌های مشهورتری از ائمه ع دارند.
و…
____
🔸 چند نکته تکمیلی:
- نمونه‌های بسیار دیگری از این انتساب‌های موازی به خلفا و صحابه را در روایات در مورد زنان می‌توان نشان داد؛ مانند «روایت المرأة شر کلها» که اطلاق آن در تعارض با روایات بسیاری است (نمونه‌ها).
و یا مثلاً آقای سيدحسن اسلامي، در مقاله مفید «اخلاق و جنسیت در حدیث خصال النساء» نمونه‌ای از این روایات را بررسی، و به مثال‌های دیگری نیز اشاره کرده‌اند. و البته جای بررسی‌های بیشتر باقی است.

- هم‌چنین بعضی از دیگر روایات تند در مورد زنان در منابع امامی، (با وجود معارض‌های قوی‌ترشان) از عامه به امامیه وارد شده‌اند؛ مانند روایت مرسل «أنكن أكثر أهل النار» (الفقیه، ‏3/ 391) روایتی عامی است (مثلاً نک‍: ابن خزیمه، صحیح، 353). اما روایات معارضش از جمله در من لایحضره الفقیه، غالباً شیعی و امامی است. (مانند خبر «اكثر أهل الجنة من المستضعفين النساء»/ خبری آن را دیدگاه عامه می‌داند: شي‏ء يقوله الناس و…: الفقيه، 3/ 468)
یا خبر سکونی «لَا تُنْزِلُوا النِّسَاءَ بِالْغُرَفِ وَ لَا تُعَلِّمُوهُنَّ الْكِتَابَة» که پاره‌های آن برگرفته از اخبار عامه از عمر یا رسول الله ص است.

- صرف اِسناد معنعن از رجال شیعی برای نسبت موازی یک روایت به ائمه ع کافی نیست؛ مانند روایت سلیمان بن خالد عن أبي عبد الله ع أن قوما أتوا رسول الله ص فقالوا يا رسول الله إنا رأينا أناسا يسجد بعضهم لبعض فقال رسول الله ص لو أمرت أحدا أن يسجد لأحد لأمرت المرأة أن تسجد لزوجها (الكافي، ج‏5، ص508). در منابع امامی تنها یک سند از سلیمان بن خالد (زیدی/ امامی) دارد؛ (و در تحریر تفصیلی‌تری از خبر از عبدالرحمن بن کثیر حاوی نهی است: بصائر، ج‏1، ص351. و البته راوی اتهاماتی دارد.) ولی در عامه کاملاً شناخته شده است، و برخی پژوهش‌ها تأثیرپذیری تحریر امامی از عامی را نشان داده‌اند (شیرزاد، تبارشناسی روایت سجدۀ زن بر شوهر در جوامع متقدم امامیه).
بر این اساس برای اعتبارسنجی این اخبار ناگزیر از بررسی تحریرهای متقدم‌تر عامی هستیم.

👌موضوع بسیاری از این اخبار به نحوی است که مستند فتوای حرمت یا وجوب تلقی نمی‌شدند، و لذا با تسامح به منابع امامی راه یافته‌اند. این بررسی‌ها در مورد بسیاری از اخبار اخلاقی اهمیت زیادی دارد.

#انتساب‌های_موازی
@Al_Rijal

مروری بر مقاله «اسماعیل بن ابی‌زیاد سکونی: قاضی عامی یا صحابی رازدار امامی؟» و تأملاتی بر شیعه‌تراشی ما
✍️ عمیدرضا اکبری

شاید حدود ۸-۹ سال پیش بود که با یکی از دوستان مجموعه شواهد متعددی را بر تشیع و امامی بودن اسماعیل بن ابی‌زیاد سکونی جمع کردیم، و برخی آن را به نام خودم در فضای مجازی نیز نشر داده بودند. اما امروزه در مقاله بالا همه آن ادلۀ تشیع و بیش از آن را رد کرده‌، و نشان داده‌ایم که برداشت قدیم ما و البته آقایان محققیان و حکیم که در همان سال‌ها مقالاتی رسمی در زمینه تشیع سکونی نوشته بودند نادرست بود.
تا به امروز نیز مقالات متعددی در زمینه مذهب راویان نوشته می‌شود و در آن مشاهیر عامی مانند سفیان ثوری و فضیل بن عیاض و البته زیدیانی چون ابن عقده، اسماعیلیانی چون قاضی نعمان مغربی و سردمداران غالیان مانند حسین بن حمدان خصیبی و اسحاق بن محمد بصری امامی معرفی می‌شوند. رویکردی که البته قرن‌ها سابقه دارد، و در بعضی از کتب تراجم امامی برخی‌ها به را به «شیعه‌تراش» وصف نموده‌اند (برای نمونه: أعيان الشيعة، ج‏6، ص72. در کتاب تأسیس الشیعه نیز چنین روشی قابل پیگیری است). این مشکل کمابیش در میان بسیاری از فرق دیگر (از صوفیان تا غالیان) نیز شایع است که بسیاری از قدمای غیرخودی را هم‌رأی خود می‌انگارند. (و البته، خیلی اوقات هم معاصران هم‌رأی‌شان را غیرخودی می‌شمارند.😊)

به نظر ما، از دلایل این رویکرد این است که ما چندان از ویژگی‌های نقل و محتوای حدیث، عقاید و منابع دیگر فرق مطلع نبوده‌ایم و لذا بسیاری از احادیث شبیه روایات امامی را نشانه امامی بودن راوی آن می‌پنداشتیم؛ در صورتی که بسیاری از این گزارش‌ها نمونه‌های مشابهی را در منابع سنیان و غالیان قطعی (مانند نصیریه) نیز دارد. البته مشکل دیگر نیز بعضی از انتساب‌های نادرست روایات امامی به راویان فرق دیگر است که ممکن است سهواً یا عمد صورت بگیرد.
این مقاله، درباره سکونی، و دو مقاله دیگر در دست نشر، در مورد ابن شعبه حرانی و ابن حمدان خصیبی بسیاری از رویکردهای متأخر در شناخت مذهب راویان را نقد کرده و از این جهت می‌تواند در مطالعه مذهب راویان مورد توجه واقع شود، و البته، به تبیین نگاه پیشینیان در غیر امامی شمردن بسیاری از راویان کمک کند.
@Al_Rijal