گنجینه مکتوب

اخوان الصفا گروهی از دانشمندان برجسته در قرن چهارم، متخصص و صاحب نظر در علوم عقلی و علوم طبیعی زمان خود بودند که با هدفی خاص، دست به تألیف رسائل اخوان الصفا و خلان الوفا و اهل العدل و ابناء الحمد زدند که تا آن زمان مانند آنها نوشته نشده بود.
این دانشمندان از یادکرد نامشان در متن رسائل خودداری کرده اند. به رغم گمانه زنی هایی که در این باره شده و در منابع گوناگون اقوالی دربارۀ نام آنها نقل شده، هنوز دلیل روشنی بر اختفای نامشان نمی دانیم.

هرچند در مقدمۀ اثر، تعداد رسائل 52 ذکر شده است. این رسائل در چهار «قسم» تنظیم شده و ذیل هر قسم، رسائل مرتبط با آن موضوع درج شده است. عناوین اقسام و رسائل کتاب مشتمل است بر:

1 – رسائل ریاضیۀ تعلیمیه (14 رساله)

2 – رسائل جسمانیۀ طبیعی (17 رساله)

3 – رسائل نفسانیۀ عقلیه (10 رساله)

4 – رسائل ناموسیۀ الهیه (11 رساله)

هدف اخوان از تألیف رسائل این بوده تا گزیده ای از همۀ دانش های مطرح زمان را برای طرفداران خود بیان کنند تا موجب «راهنمایی گمراهان و ارشاد سرگشتگان و بیدار کردن غافلان» شود.

این رساله ها با مقدمه ای کوتاه آغاز می شود که در آن به تبیین مواردی پرداخته شده از این قبیل که هدف از طرح هر رساله چیست و پیش تر در این باب چه گفته اند و چه مطالب جدیدی را خواهند گفت و برای تکمیل موضوع این رساله به کدام رسالۀ دیگر می توان مراجعه کرد.

نسخه های چاپی رسائل اخوان الصفا

چاپ کاملی از این رسائل در سال 1301 ق/ 1884 م در بمبئی به کوشش نورالدین بن جیواخان منتشر شد. منتخبی از آن در سال 1830 در لندن و منتخبی دیگر در لایپزیک در سال 1883 م و چاپهای دیگر در کلکته در سالهای 1812 و 1846 و در مصر در 1347 ق / 1928 م. احمد زکی پاشا و طه حسین در چهار جلد تصحیح نسبتاً خوبی ارائه ندادند و تنها از لحاظ فصل بندی و ویرایش فنی از چاپ هند بهتر است. فریدریک دیه تریسی (دیترچی) در سال 1886 کتابی به نام خلاصة الوفا فی اختصار رسائل اخوان الصفا تصحیح و منتشر کرد. وی این خلاصه را به آلمانی ترجمه و در سال 1886 در لایپزیک به چاپ رساند.عمر فروخ در سال 1953، عزت عبدالعزیز در سال 1954، عمر الدسوقی در سال 1948، جبور عبدالنور در سال 1945، محمود الملاح در سال 1952 از جمله پژوهشگران عرب بودند که رسائل اخوان الصفا را تصحیح کرده و یا تک نگاشت هایی را دربارۀ آن منتشر کرده اند. جمیل صلیبا در سال 1947 م رسالۀ جامعه را در دمشق تصحیح و منتشر کرد که به اشتباه مؤلف آن را ابوسلمۀ مجریطی معرفی می کند. مصطفی غالب در سال 1984 چاپ تازه ای از رسالۀ جامعه در بیروت منتشر کرد. از این رساله دستنوشتی به تاریخ 684 ق/ 1285 م به شمارۀ 1700 در کتابخانۀ مرکز دایرة المعارف بزرگ اسلامی نگهداری می شود. در سال 1970 عارف تامر در بیروت نسخۀ دیگری به نام جامعة الجامعة که گویا خلاصه ای از همۀ رسائل است را منتشر کرد.

نسخه های خطی رسائل

از رسائل اخوان الصفا دستنویسهای متعددی موجود است. جز آنچه در فهرستهای مشترک از نسخه های این اثر شناسانده شده (قره بلوط بی تا، 3672 – 3673 ؛ درایتی 1391: 414 - 420) این نسخه ها به عنوان نسخه های کامل قابل ذکر است:

نسخۀ 4708 کتابخانۀ مجلس، مورخ 686 ق، 412 گ.

نسخۀ 871 کتابخانۀ کوپرولو، بی تا (از آغاز تا رسالۀ اول از قسم چهارم، حدود سدۀ 7 و 8 ق) و مورخ 820 قمری (بخش نو نویس پایانی) 531 گ (ششن و .... 1401 : 1/ 431)

نسخۀ 2683 کتابخانۀ نور عثمانیه، مورخ 1061 ق، 475 گ.

نسخۀ 1278 مجموعۀ طباطبایی در کتابخانۀ مجلس، مورخ 1280 ق، 687 ص (نظری)

نسخۀ مورد نظر که در اینجا به صورت عکسی به چاپ رسیده، دستنویسی است مورخ 704 ق در دو مجلد که به شماره های 2130 و 2131 در مجموعۀ فیض الله افندی در کتابخانۀ ملت (استانبول) نگهداری می شود.

نسخه از آغاز به صورت دو مجلد فراهم آمده و شیوۀ آرایه ها و نیز یادداشت های مالکیتی که در ادوار مختلف بر هر دو مجلد درج شده این موضوع را تأیید می کند.

چنانکه از عبارات انجامه ها دانسته می شود ، کاتب نسخه «علی بن موسی بن عمران بن اسماعیل بن عمران بن موسی بن فضل الشنینی الشلیمی» نام دارد.

سفینۀ روغای سفینه ای شیعی از قرن هشتم (بخش اول: رسایل و مطالب منثور)

سفینه ها، بیاض ها، و جنگ های خطی آثار ارزشمندی هستند که تاکنون پژوهشهای جدی در مورد آنها کمتر صورت گرفته است. پیشرو کاوش در این زمینه، زنده یاد ایرج افشار است که آثار ارزشمندی را در این زمینه، شناسایی و معرفی نموده که مجموعه مقالات ایشان در این زمینه در کتاب سفینه و بیاض و جنگ شامل بیست و سه مقاله از ایرج افشار، توسط آقای میلاد عظیمی گردآوری و منتشر گردیده است.

در این نوشته سفینه‌ای از قرن هشتم هجری، متعلق به دانشمــندی شیعی گمنام، معرفی می گردد كه در نوع خود بی نظیر است و دربارۀ متون منقول شیعی از حدیث و دعا، مطالب جدیدی دارد و برای چند متن مهم شیعی، كهن ترین نسخه شناخته شده، محسوب می گردد.

متن کامل این مقاله که به کوشش علی صدرایی خویی در شماره 79-80 میراث شهاب منتشر گردیده است در فایل زیر بخوانید.@manuscript

مکارم الاخلاق: شرح احوال و زندگانی امیرعلیشیر نوائی
نویسنده: غیاث الدین بن همام الدین خواند میر
مقدمه، تصحیح و تحقیق: محمداکبر عشیق

عصر میر علیشیر نوایی و دورۀ تیموریان هرات نه تنها از درخشان ترین مراحل تاریخ خراسان، بلکه از شگوفانترین مراحل این بخش آسیا که ساحۀ وسیعی را در برمیگیرد، به شمار میرود.
جای خوشنودیست که فرهنگیان این دورۀ پرشکوه، دربارۀ چگونگی دوران خویش، رساله ها و کتابهای برجسته و پُر مایه یی به جا گذاشته اند. تعدادی از این رساله ها و کتابها به چاپ رسیده اند و بسیاری از آنها در موزه ها و آرشیوهای نسخ خطی جهان نگهداری میشوند. درین میان، رسالۀ «مکارم الاخلاق» اثر خواند میر، ادیب نامدار و مؤرخ بزرگ عصر تیموری، یکی از مراجع اصلی خاورشناسان و تاریخ نگاران پذیرفته شده است.

در این کتاب پنج متن کهن از از پیران ایران به تصحیح استاد نجیب مایل هروی آورده شده است. اولین رساله نگاشته‌ای است با عنوان «مناقب حاتمی جوینی» که در آن از سیرت، چگونگی سیروسلوک، برخی از اقوال همه‌پسند و پاره‌ای از آثار منظوم، چند نامه و مکتوب، احوال خاندان، مریدان و خلیفگان و وصایای شیخ ضیاءالدین ابوبکر فرزند ابوالعلاء حاتمی جوینی یاده شده یا نقل گردیده است. «تحفة الفقیر» دومین رساله این مجموعه رساله‌ای است در زمینه خلوت، ذکر، انواع آن و چگونگی تأثیر آنها و تجلی، انواع تجلیات در اطوار سبعه قلب از جبرئیل خرم‌آبادی که خود را مرید شیخ نورالدین عبدالرحمن اسفراینی معرفی کرده است. «رباعیات خواجه ابوالوفا خوارزمی»، منظومه «رموز العاشقین» و «شرح شعر حافظ» دیگر رساله‌های این مجموعه را شکل می‌دهند.

جمل الفلسفه ۲

نسخه خطی اسعد افندی از این کتاب در واقع نسخه ای است به خط مؤلف و بنابراین ارزش فوق العاده ای دارد. کتابت این نسخه از سال ۵۲۹ ق است. در برگ پایانی کتاب مطلبی درست در پایان نسخه آمده که در آن از چهار منبع عقل عملی سخن رفته. این نوشته علاوه بر قرآن و بیان پیامبر از شهادت عترت و اجتهاد الرأی به عنوان منابع فروع احکام سخن می گوید. نکته جالب این است که در این نوشته آمده مذاهب فقهی اسلام بر اساس همین چهار منبع خود بر چهار گروه تقسیم شده اند: خوارج بر ظاهر قرآن اعتماد می کنند. اصحاب رأی (که طبعا منظورش حنفیان اند) بر رأی اعتماد دارند. بر سنت اصحاب حدیث اعتماد می کنند (طبعا مقصودش مالکی ها و شافعی هایند) و شیعه بر شهادت عترت. تعبیر شهادت عترت بسیار تعبیر مهم و قابل توجهی است. نویسنده این متن حتما شیعی مذهب بوده است. در متن کتاب هم از رسائل اخوان الصفا بهره گرفته شده است. می دانیم که اسماعیلیان طیبی یمن به رسائل اخوان الصفا توجه داشتند و برای نخستین بار آن را به ادبیات دینی خود افزودند. تصویر برگ آخر را اینجا قرار می دهم

آيا ابن سينا رسائل اخوان الصفا را خوانده بود؟

از آثار ابن سينا روشن نمی شود که او رسائل اخوان الصفا را خوانده باشد. با اين همه بيهقي در تتمة خود (ص 52 تا 53) می نويسد که پدر ابن سينا گاهی رسائل را می خوانده و در آنها تأمل داشته و ابن سينا هم در کودکی بدين سبب گاهی در رسائل نظر می کرده و در آنها تأمل می کرده است. اين مطلب در نسخه های ديگر شرح حالی که جوزجاني از ابن سينا به دست داده و در آنها شرح حال خودنوشت ابن سينا را می آورد ديده نمی شود. در اين شرح حال (نمونه در نکت يحيی الکشي، ص 10) تنها گفته شده که پدرم دعوت اسماعيلی را پذيرا شده بود و از اسماعيليان قلمداد می شد. او از آنها چيزهایی مانند عقل و نفس شنيده بود و گاه با برادرم که او نيز اسماعيلی شده بود از آن سخن می راندند. ابن سينا اضافه می کند که من سخنانشان را می شنيدم با اينکه بدان باور نداشتم و آن سخنان من را قانع نمی کرد با اينکه من را به دعوت اسماعيلی فرا می خواندند. ابن فندق ظاهرا در سده ششم اين را به رسائل اخوان الصفا تفسير کرده است. سببش را نمی دانيم؛ خاصه که خود او در تتمة آنگاه که در فصلی مستقل از رسائل اخوان الصفا ياد می کند از اينکه آن رسائل ماهيتی اسماعيلی دارند حرفی به ميان نمی آورد. اما می دانيم که از اواخر سده پنجم قمری برخی اين رسائل را نوشته اسماعيليه می دانسته اند. اين عقيده البته عموميیت نداشت. هر چه هست احتمالا ابن فندق آنچا که ابن سينا می گويد پدرم از عقل و نفس به شيوه اسماعيليان سخن می گفت آن را با رسائل که در آن از اين موضوعات بحث شده تطبيق داده است.
آقای ديميتری گوتاس در کتاب ابن سينا و سنت ارسطویی (ص 221 تا 222 پاورقی) نيز همين موضوع را به صورت خيلی گذرا بررسی کرده و اشاره کرده که بيهقی دچار اشتباه شده.

از چه زمان رسائل اخوان الصفاء تأليفی اسماعيلی قلمداد شد؟ (در سه فرسته)

درباره ماهيت رسائل اخوان الصفاء و هويت نويسندگان آنها از دير باز اختلاف نظر بوده است. برخی اين رسائل را نوشته يکی از امامان اسماعيلی می دانند و برخی ديگر صرفا بر اسماعيلی بودن نويسندگان اين رسائل تأکيد می کنند. برخی هم معتقدند نويسندگان اين رسائل اسماعيليان غير فاطمی و يا قرمطی بوده اند. شماری ديگر از محققان نيز معتقدند اين رسائل تأليفی اسماعيلی نيست و برای هويت نويسندگان آن تئوری ها و اشخاص ديگری را مطرح می کنند. از خود رسائل البته می توان کم و بيش به مجموعه ای گاه متناقض از باورهای مذهبی آنان پی برد. در اينکه نويسندگان اين رسائل شيعی مذهب بودند کمتر ترديد شده اما حتی برخی غير شيعی بودن آنها را هم قابل طرح دانسته اند. يکی از مشکلات در مورد اين کتاب به زمان تأليف اين رسائل و چگونگی تأليف آن بر می گردد. آقای مادلونگ اخيرا نظريه ای مطرح کرده که طبق آن مسلمة بن الفاسم القرطبي از نويسندگان اين رسائل است و يکی از کسانی است که در تدوين و تنظيم تحريری از آن سهم اساسی داشته است. در جای ديگر اين نظر را که هيچ گونه مستند متنی و تاريخی ندارد و صرفا بر پاره ای از احتمالات بسيار بعيد استوار است رد کرده ايم. به تازگی نظر ديگری هم مطرح شده و اين رسائل را تأليف احمد بن الطيب السرخسي دانسته اند. اين نظر هم مستند درستی ندارد. برخی نويسندگان اين رسائل را تأليفی در سنت فلسفی کندي دانسته اند و زمان تأليف آن را در سده سوم می دانند. آنچه مسلم است گرايش نويسندگان اين رسائل متعلق به سنتی از سنت های فلسفه نو افلاطونی در دوره اسلامی است . در اين ميان نويسندگان و محققان اسماعيلي بر هويت اسماعيلی اين رسائل و نويسندگان آن تأکيد دارند و به ويژه در چند دهه اخير تحقيقات زيادی از سوی اسماعيليان و محققان آنها روی اين رسائل انجام شده. اين نويسندگان عمدتا يا همه و يا اصل تحرير اين رسائل را به احمد بن عبد الله، نواده محمد بن اسماعيل نسبت می دهند. بدين ترتيب رسائل تأليف يکی از امامان مستور اسماعيلی و فاطمی قلمداد می شود.

با اين همه تنها گزارش تاريخی درباره نام و هويت نويسندگان اخوان الصفاء را مديون ابو حيان توحيدی هستيم. آنچه او درباره هويت نويسندگان اخوان الصفاء می گويد و تا به حال موضوع ده ها مقاله و کتاب شده به هيچ روی نظريه نويسندگان اسماعيلی را تأييد نمی کند. نه تنها اين نظر را که اين رسائل تأليف احمد بن عبد الله است مطلقا تأييد نمی کند بلکه زمان تأليف آن را سده چهارم می داند. آنچه ابو حيان درباره اين رسائل و نويسندگان آنها گزارش کرده حتی اسماعيلی بودن اين نويسندگان را مورد ترديد قرار می دهد و به نظر من حتی اينکه آنان گرايشات باطنی از نوع قرمطی داشته اند را هم نشان نمی دهد و حتی شايد خلاف آن را هم تأييد می کند. تثبيت دلائل النبوة که به غلط به قاضي عبد الجبار نسبت داده شده ديگر منبعی است که اشاراتی به نويسندگان رسائل دارد. این نویسنده البته از خود رسائل يادی نمی کند منتهی از برخی از کسانی که ابو حيان از آنها در شمار نويسندگان رسائل ياد کرده نام برده است. تثبيت هم نشان می دهد رسائل تأليف سده چهارم قمری است. گزارش تثبيت تأييد می کند که اين نويسندگان گرايشات شيعی و شايد نوعی مذهب باطنی داشته اند اما برخلاف نظر برخی نويسندگان ابدا عبارت تثبيت مؤيد اسماعيلی بودن و يا قرمطی بودن نويسندگان رسائل نيست. در اينجا من با استرن اختلاف نظر دارم. او البته در تحقیقات خود این نظر را که نویسنده رسائل امام مستور اسماعیلی بوده رد می کند و تنها معتقد است که نویسندگان این رسائل گرایشی اسماعیلی و البته غیر مرتبط با اسماعیلیه رسمی داشته اند.

با اين وصف برخی محققان اسماعيلی جديد مدعی شده اند که اشاره به تأليف اين رسائل از سوی امام اسماعيلی به قبل از سده ششم باز می گردد: عباس همدانی در تحقيقات خود از رساله ای ياد می کند به نام الأصول والأحکام که به يک داعی ناشناخته نزاری از سوريه نسبت داده شده به نام ابو المعالي حاتم بن عمران. او در این رساله از تأليف رسائل از سوی امامان مستور اسماعيلی عصر ماقبل فاطميان خبر می دهد (نک: الأصول والأحکام، منتشر شده در خمس رسائل عارف تامر، ص 121). ادعا شده اين رساله از اواخر سده پنجم است؛ ادعایی که سخت مشکوک است و بعيد نيست خود اثر ساخته بسيار متأخری باشد. اگر حقيقتا اين رساله از اواخر سده پنجم باشد که البته من قبول ندارم شاید بتواند مؤيدی برای اين نظر باشد که نخست در ايران و از سوی نزاريان رسائل اخوان الصفاء به عنوان کتابی مورد تأييد بزرگان و رهبران جامعه نزاری مورد شناسایی قرار گرفت و آنگاه در سوريه و در ميان نزاريان آنجا بی هيچ مقدمه ای اين رسائل تأليف امامان مستور قلم داده شد. عباس همدانی البته در عين حال مدعی است جعفر بن منصور اليمن، داعی مهم سده چهارم قمری اسماعيلي و فاطمی در سيره ای که برای پدرش ابن حوشب نوشته بوده اين رسائل را تأليف احمد بن عبد الله بن محمد بن اسماعيل دانسته است. اين ادعا بی ترديد قابل پذيرش نيست. در سنت فاطمی رسائل اخوان الصفاء مطلقا اثری اسماعيلی قلمداد نمی شده. وانگهی خود سيره ابن حوشب از ميان رفته و نقل قولی که از آن در منابع طيبی يمن آمده ابدا يادی از رسائل اخوان الصفاء در آن ديده نمی شود. آنچه هست فقط اين است که احمد وقتی به امامت رسيد به امور امامت پرداخت "حتی انشأ الرسائل واتصل به من الدعاة رجل يسمی أبو غفير فأمره إلی أهل دعوته...". روشن است که اينجا منظور از رسائل، رسائل اخوان الصفا نيست؛ بلکه تنها اين عبارت بدين معناست که احمد بن عبد الله وقتی به امامت رسيد با دعات خود نامه نگاری کرد و به امور دعوت و داعيان پرداخت.

کتاب جديدی👆 از ميراث متقدم اسماعيليه (دو اثر درباره امامت و منسوب به داعي ابوعبد الله شيعی و برادرش ابوالعباس محمد). در سال های اخير آثار کهنسالی از تشيع اسماعيلی در دوران اوليه آن منتشر شد که برای مطالعات شيعی به کار می آيد. مناظرات ابن هيثم از اين دسته است. تعدادی از آثار متقدم اسماعيلی به دليل نقل کامل آنها در "مجموع" ها و برگزيده های بعدی مانند آثار ابن نوح به دست ما رسيده. اين کتاب را هنوز نديده ام. اميدوارم زودتر دستياب شود.

معرفي کتب جديد:
کتاب "کربلاء في الوثائق العثمانية"، يکي از آثار جديدي است که توسط آستان مقدس امام حسين(ع) در کربلا، در قطع رحلي و با برگ گلاسه منتشر شده و شامل اسنادي از دوران عثماني‌ها است که با کربلا مرتبط است. آقاي دکتر امير خالدي، اسناد را از ترکي به عربي ترجمه کرده است. اين اسناد شامل اسناد نظامي، اداري، آبادي و عمران، اقتصادي، حوزوي، روابط خارجي، پزشکي و عشايري است. تصوير تمامي اسناد، در ضمن کتاب منتشر شده است.
@hajvaziyarat

با سلام، برادر که بعیده حضرت داشته باشه، مشهور است شمعون از حواریون و وصی حضرت عیسی (ع) بوده است. به نظر میرسد اینجا کتابِ منسوب به شمعون الصفا، مراد باشد نه عنوان شمعون الصفا (کما اینکه عنوان کتاب جدید التالیف استاد کورانی شمعون الصفا هست).
در برخی مصادر درباره کتب و رسائل شمعون چنین گفته شده که بعید نیست در متن مذکور مراد همین رسائل باشد الله اعلم: "دو رساله از رساله‌های عهد جدید به شمعون یا پطرس منسوب است. انتساب رساله نخست به شمعون از ابتدا مورد تأیید اکثریت بود؛ ولی در باره انتساب رساله دوم به او تردیدهایی وجود دارد. به اعتقاد برخی، انجیل مرقُس را شمعون (پطرس) نوشته و به نام شاگردش مرقُس، خوانده است.انجیل مرقُس که بیشتر، حالت گزارشِ مشاهدات ناظری عینی را دارد، مسموعات مرقس از پطرس است".