مكتبة المجلسي ودارالتراث

? هنر خوشنویسی در دوره عثمانی

نویسنده: مهدی قربانی

چکیده: خوشنویسی را باید شریف ترین، مقدس ترین و معنوی ترین هنر اسلامی دانست. با ظهور اسلام در حجاز، مسلمانان برای نخستین بار دست به کتابت قرآن کریم زدند و این امر، با تشویق بزرگان دین رو به رشد و پیشرفت داشت. بدین سان هنر خوشنویسی با مقدس ترین کلمات وحی درآمیخت که حاصل آن، هزاران نسخه نفیس به خطوط گوناگون از قرآن کریم است. در طی این چهارده قرن، در میان ملت های اسلامی، ایران و عثمانی (ترکیه) بیشترین سهم را در رشد و گسترش این هنر داشته اند.
استانبول به عنوان یک مرکز فرهنگ و تمدن – چنانچه مرکزی برای بسیاری از هنرهای دیگر به شمار می آمد- گهواره ‌ای برای هنر خوشنویسی نیز بوده است. «قرآن در مکه نازل شد، در قاهره قرائت گردید و در استانبول کتابت شد»؛ این جمله که سده هاست در جهان اسلام شایع شده، نشان می دهد که استانبول، مرکز اسلوب و ثقل هنر خوشنویسی بوده است. اسلوب های جدید خوشنویسی که در استانبول با علاقه و پشتیبانی پدید آمده بود، با سرعت و حُسنِ مقبولیت در دیگر نقاط و شهرها گسترش یافت و در روزگار ما به سراسر جهان اسلام راه یافته است.
تأسیس مراکز خاص خوشنویسی در این دوره حاصل توجهات معنوی و دینی عثمانیان به موضوع هنر خوشنویسی اسلامی است که تا زمان اضمحلال دولت عثمانی در اوایل قرن چهاردهم هجری به صورت ثابت وجود داشته است. همچنین عثمانی ها با تربیت استادان بزرگی در خوشنویسی اقلام سته، توانسته اند به عنوان استادان این خطوط در هنر اسلامی شناخته شوند؛ زیرا همان طور که خط نستعلیق را با هنر ایران می شناسند، هنر نوشتاری اقلام شش گانه را با دولت عثمانی و ترکیه شناخته اند. همزمان با اقلام سته، خطاطان عثمانى از خطوط ايرانى نيز استفاده مى كردند كه نام هايى متفاوت با آنچه در ايران متداول بود، داشتند. خط نستعليق ايرانى در عثمانى «تعليق» ناميده مى شد و اکنون نیز در ترکیه به همین نام شناخته می شود. خطوطی چون طغری، رقعه، دیوانی و دیوانی جلی نیز از ابداعات خطاطان عثمانی می باشند که هنوز هم در ترکیه و بسیاری از کشورهای عربی مورد توجه هستند.
واژگان کلیدی: خوشنویسی، عثمانی، اقلام سته، آناتولی، استانبول

@MehdiQorbani

ترجمۀ منظوم و مخاطبان
دکتر مجد: ویژگیهای آهنگین بودن کمک زیادی در فهم وحفظ مطلب می‌کند. در هر صورت شعر هنرِ برتری از نثر است.
سلیس: همین نکته‌ای که شما می‌فرمایید شاید برای خیلی از مخاطبین هنوز جای سؤال باشد که چرا شعر؟ چه لزومی دارد متن قرآن در قالب شعر ترجمه شود و به مخاطب ارائه شود؟ الزام این کار چیست؟
دکتر مجد: در ابتدا من یک اصلاحی در مورد فرمایش شما انجام بدهم. این متن قرآن نیست که به شعر تبدیل شده است؛ بلکه ترجمۀ آن است که به صورت شعر درآمده. اینها با هم خیلی متفاوت هستند. هنر بسیار ارزشمند است. همانگونه که از قرآن فیلمهایی ساخته می‌شود، انیمیشن ساخته می‌شود، تذهیب رسم می‌کنند، خوشنویسی می‌کنند، در همۀ این موارد با هنر آمیخته می‌شود. شعر هم یک هنر است. به طور مثال به جای آنکه بگوییم: ستایش خاص خداوند است بگوییم: ستایش بود ویژۀ کردگار، یک وزنی هم به آن اضافه کنیم چه ایرادی پیدا می‌کند؟ شعر مرحلۀ تعالی زبان است. اگر بتوانیم آن ترجمۀ قرآن را به شرط حفظ صحت آن به این زبان متعالی منتقل کنیم چه ایرادی دارد؟ حتی برای چاپ قرآن هم می‌شود این سخن را گفت که اصل، خواندن قرآن است چرا دور آن را رنگی چاپ کرده‌اید؟ یک رنگی به آن اضافه شده و از نظر ظاهری آن را زیباتر کرده است و انسان از آن خوشش می‌آید.

@litera9
احوال بی معالجه ، دفتر شعری است از منوچهر یکتایی (متولد سال ۱۳۰۱ در تهران)نقاش و شاعر آمریکایی ایرانی‌تبار که توسط نشر روزن منتشر و چاپ گردیده است. منوچهر یکتایی از جرگه شاعر نقاشانی است که نمی‌توان به سادگی از کنار شعرهایش گذشت. هنر برجسته او در قلمرو نقاشی چنان برجسته بوده است که کمتر مخاطب آثار او پیگیر شعرهای این نقاش شاعر مهم بوده است. همیشه از او به عنوان یکی از برجسته‌ترین نقاشان اکسپرسیونیسم انتزاعی، یکی از نقاشان بنام ایرانی در مکتب نیویورک، از پیشگامان هنر مدرن نقاشی در ایران و … نام برده‌اند، اما شعر ویژه او مورد توجه رسانه‌ها، شاعران و حتی منتقدانی که هرگز در این دیار نقش محوری و پررنگی نداشتند، نبوده است. مثلا درباره مجموعه شعر او «کارنامه سیمرغ» که نشر سالی و روزن در سال ۸۴ منتشر کردند، نوشتند: «در این کتاب، شعر او مثل شعر هیچ کس نیست. در نتیجه، حرف زدن یا نقد کردن شعری که شعر نیست، بیهودگی ا‌ست.» و البته این از عنایات ویژه اهل ادب و هنر به شعر منوچهر یکتایی بوده است. درست است که شعر منوچهر یکتایی شبیه شعر شاعران امروز و معاصر ایران نیست و گویا آن طور که معمول است از شاعر خاصی تاثیر نگرفته، اما اتفاقا همین دلیل خوبی است برای حرف زدن درباره شعرهای خاص منوچهر یکتایی.

@litera9
شعر و شرع:
بحثی درباره فلسفه شعر از نظر عطار،
نصرالله پورجوادی،
تهران: نشر اساطیر، ۱۳۷۴، ۱۲۲ص

با وجود پیشینه و گستردگی شعر در ایران، در تاریخ ایران چندان بحث و تامل در خصوص چیستی و چرایی شعر صورت نگرفته است، رساله های اندکی در این باب وجود دارند، در تذکره ها نیز نکاتی را متذکر شده اند، اما شگفت انگیز است که خود شاعران به ندرت در مورد شعر سخن گفته اند. یکی از معدود شاعران ایران که در این مورد سخنانی ایراد کرده، عطار نیشابوری است؛ استاد پورجوادی با توجه به احاطه اش به تاریخ ادبیات فارسی و تاریخ حکمت و عرفان، در این کتاب به نیکی مساله مذکور را مورد بحث و بررسی قرار داده است

✅نام کتاب:
ادب الطف
یعنی ادبیات حسینی که اشعار عربی عاشورایی در آن جمع آوری شده است. به گفته جواد شبر مؤلف این مجموعه، کتاب در واقع بیان کننده ادبیات، احساسات و عقاید شیعه در حادثه عاشوراست که در قالب شعر بروز کرده است.

📖أدبُ الطّف او شُعَراءُ الحُسین منَ القَرن الاوّل الهجری حتّی القرن الرّابع عَشَر
📚مجموعه‌ای ۱۰ جلدی به زبان عربی است که به بیان اشعار و معرفی شاعران حسینی در طول ۱۴ قرن می‌پردازد.

✅نویسنده:
این مجموعه نگاشته جواد شبر از نویسندگان عرب در دوره معاصر است.

✅مشخصات نشر:
این کتاب به سال ۱۴۰۹ق توسط انتشارات دارالمرتضی در بیروت به ترتیب زیر منتشر شد:
نویسنده: جواد شبر
موضوع: موسوعه اشعار حسینی
زبان: عربی
ناشر: دار المرتضی
تاریخ نشر: ۱۴۰۹ق
مجموعه: ده مجلد


✅توصیف اجمالی کتاب:
مؤلف در این مجموعه پس از بیان مختصری از زندگی امام حسین و حادثه عاشورا به ترتیب تاریخی، شاعران و مرثیه‌سرایان قرن اول تا قرن چهاردهم هجری را معرفی و برخی اشعار آن‌ها را بیان کرده است به طوری که در آغاز هر قرن نام شعرای آن قرن را ذکر کرده و در مواردی که شاعر در شعر یا مرثیه خود از افرادی نام برده، مؤلف به شرح حال آن افراد نیز می‌پردازد.

مؤلف در مقدمه بیان می‌کند که در صدد این نبوده و نمی‌توانسته که همه اشعار حسینی را گردآوری کند، بلکه هدف او ارائه نمونه‌هایی از شعر عاشورایی بوده است.

محمد جواد مغنیه بر این کتاب مقدمه‌ای نگاشته و در آن، شعر در رثای امام حسین را، شعر رمزی می‌داند که اشاره به مبارزه با ظلم و ستم در همه زمان‌ها و مکان‌ها دارد.

⭐️⭐️⭐️⭐️⭐️
@mirathshiatabriz

تجلی شعر عاشورایی در اشعار شاعران دامغانی 1⃣

استاد محمد علی معلم دامغانی

علی معلم دامغانی فرزند علی اصغر و برادر کوچک استاد حسین معلم دامغانی، در ۱۱ آذر ۱۳۳۰ در دامغان زاده شد. تحصیلات ابتدایی و متوسطه را در سمنان و شاهرود به پایان رساند. تحصیلات عالیه را هم در دانشکده‌های حقوق و علوم انسانی دانشگاه تهران گذراند. وی به موسیقی و ادبیات علاقه دارد و در این دو هنر مطالعات گسترده‌ای کرده است. پس از پیروزی انقلاب شکوهمند اسلامی، حس ذاتی و هنر درونی علی معلم دامغانی یعنی سرودن شعر، بیش از پیش متجلّی و متبلور گشت، تا جایی که او را در میان انگشت‌شمار شاعران توانمند انقلاب قرار داد. مجموعه شعر وی که نام او را در این زمینه بلند ساخته است، «رجعت سرخ ستاره» نام دارد.
استاد علی معلم دامغانی تا کنون سمت‌های «معاونت فرهنگی حوزه‌ی هنری سازمان تبلیغات اسلامی»، «عضویت شورای شعر وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی» و «ریاست مرکز موسیقی سازمان صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران» و «ریاست فرهنگستان هنر» را بر عهده داشته است.
@damghannameh

سیدمحمّدخاتمی به محمّدعلی موحد جایزه اخلاق داد

هشتمین دوره جایزه«اخلاق و نیایش در آیینه هنر و پژوهش»با حضور جمعی از چهره های فرهنگی و هنری در سازمان اسناد و کتابخانه ملی برگزار شد.
در این مراسم که با حضور حجت الاسلام سیّدمحمّد خاتمی و جمعی دیگر از چهرهای فرهنگی برگزار شد، تندیس و لوح قدردانی هشتمین جایزه اخلاق و نیایش در آیینه هنر و پژوهش به چهره های برتر اهدا شد.
این جایزه در حوزه ادبیات به دکتر محمّدعلی موحد دیلمقانی اهدا گردیده است.
جایزه «اخلاق و نیایش در آیینه هنر و پژوهش» توسط هیأت امنای موزه ملّی قرآن کریم و همراهی برخی چهره های فرهنگی بنا نهاده شده است. محمدعلی موحد (زادهٔ ۲ خرداد ۱۳۰۲ در تبریز) عرفان‌پژوه، تاریخ‌نگار و حقوق‌دان ایرانی و عضو پیوستهٔ فرهنگستان زبان و ادب فارسی است. موحد در سال ۱۳۱۹، پس از اخذ دیپلم متوسطه در رشتهٔ ادبی، تحصیلات خود را در دانشکدهٔ حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران ادامه داد و موفق به اخذ مدرک دکتری حقوق خصوصی از این دانشگاه شد و در سال ۱۳۳۸، پس از فراغت از تحصیل، برای آشنایی بیشتر با مباحث حقوق بین‌الملل به انگلستان رفت و مطالعات خود را در دانشگاه کمبریج و لندن ادامه داد.
همچنین در این دوران با ایران‌شناسانی همچون آرتور آربری، ولادیمیر مینورسکی و لاکهات هم‌نشین بود و به تحقیق برروی نسخه‌های خطی موجود در موزهٔ بریتانیا پرداخت. موحّد در طول زندگی خویش همواره مشغول تحقیق، تألیف و ترجمه بوده و آثار شاخصی از خود به یادگار گذاشته‌است که مهم‌ترین آنها تحقیق در متون عرفانی، به‌ویژه چاپ انتقادی مقالات شمس تبریزی است.
شایان ذکر است کتاب ارج‌نامهٔ محمّدعلی موحد با نام "با قافلهٔ شوق" دربرگیرندهٔ مجموعه‌مقالاتی از دوستان، همکاران و شاگردان وی دربارهٔ زندگی و آثارش می باشد که توسط محمّد طاهری خسروشاهی در دانشگاه تبریز تدوین و از سوی انتشارات ستوده در سال 1392 منتشر شده ‌است.
@safinehyetabriz

یکی از دوستان در خصوصی فرمودند که این نوشتار تقریر دروس جناب آقای سید علیرضا حسینی است که جناب اقای جعفری ربانی آنها را تنظیم و پیدا کرده و سپس جناب آقای حسینی دوباره آن را ملاحظه کرده است. وان شا الله عربی هم خواهد شد.... با تشکر از آقایانی که در انتشار این گونه اثار تلاش میکنند.

غزلی آراسته به اصطلاحات هنر خوشنویسی از استاد سیدمحمد حسینی موحد در نعت حضرت ولی عصر عجل الله فرجه الشریف
@islamicartgallery

✅ زرافشان، (فرهنگ ترکیبات و اصطلاحات خوشنویسی، کتاب آرایی و نسخه پردازی در شعر فارسی)
تالیف حمیدرضا قلیچ خانی
فرهنگ معاصر، چاپ دوم ۱۳۹۶
۸۷۲ صفحه، وزیری با جلد گالینگور، قیمت ۴۸.۰۰۰ تومان
شایسته تقدیر در چهاردهمین دوره آیین بزرگداشت حامیان نسخ خطی، ۱۳۹۳، کتابخانه ملی ایران.

✅ از دیباچه زرافشان:
خوشنویسی، کتاب‏ آرایی و نسخه‏ پردازی مجموعه ای از هنرهاست که سبب تهیۀ هزاران نسخۀ خطّی و ‏مرقّع‏ شده است؛ مجموعه‏ ای از هنرها همچون: ورّاقی، کاغذسازی، کتابت، رنگ‏ سازی و رنگ ‏آمیزی، نقاشی، تزیینات متن و حاشیه، صحّافی و جلدسازی و هنرهای وابسته به هریک. گسترۀ این هنرها و فنون سبب می‏شود تا میان هنرهای نسخه ‏پردازی و بسیاری از اصطلاحات دبیری و دیوانی، ارتباط نزدیکی برقرار شود و از این رو مرزهای مشترک فراوان داشته باشند. دبیر باید که کاتب زبردستی هم باشد و لازمۀ خوشنویسی هم آگاهی از بسیاری ازین فنون بوده است.

✅ اصطلاحات و ترکیبات این هنرها همچون بسیاری از دیگر نمودهای فرهنگ و هنر ایران، بیش از هرجا در ادبیات و به ویژه شعر تجلّی یافته و ثبت شده است. درست است که اصطلاحات تخصصی بسیاری از رشته‏ ها مانند: موسیقی، گیاه‏ شناسی و نجوم نیز در شعر فارسی ثبت و ضبط شده‏ و امروزه مطالعۀ آنها سودمند است؛ ولی هنرهای کتابت و کتاب ‏آرایی و حضورشان در ادبیات فارسی، مهم‏تر و عمیق‏تر از دیگر شاخه‏ هاست.
✅ نیک می‏دانیم که بسیاری از ادیبان و شاعران، کاتب، دبیر و یا منشی بوده ‏اند و همچنین بسیاری از خوشنویسان و نگارگران نیز از سخنوران بنام دورۀ خویش شمرده می‏شوند. این ویژگی از ابن مقله و ابن بوّاب تا دورۀ معاصر جریان داشته و در برخی ادوار همچون سدۀ نهم تا یازدهم به اوج رسیده است؛ در نتیجه شاعران بیش از هر هنری با اهلِ کتابت و کتاب ‏آرایی سر و کار داشتند و دستِ کم بر کتابت و نسخه‏ پردازی دیوانِ خویش نظارت می‏کردند و از این رو غالباً با اصطلاحات نسخه‏ پردازی به میزان کافی آشنا بوده‏ اند. اطلاعات و آگاهی از اصول و اصطلاحات کتابت و کتاب‏ آرایی، همزمان با رسالات آموزشی و تذکره ‏ها، در بینابین ابیات شعر فارسی، جای گرفته و ثبت شده است. کاربرد اصطلاحات نسخه‏ پردازی در شعر، سابقه‏ ای 1150 ساله دارد و حتی در آثار سخنورانِ پیش از رودکی نیز دیده می‏شود. این کاربرد حتی پس از پیدایش چاپ در سدۀ سیزدهم هجری نیز ادامه یافته است.
امروزه بسیاری از هنرمندان از انعکاس این هنرها در ادبیات آگاهی چندانی ندارند و همچنین بسیاری از اهلِ ادب نیز با چگونگی این هنرهای ارزشمند ایرانی بیگانه‏ اند و با همخوانی و همگامی ‏آنها آشنایی لازم را ندارند. این فرهنگ، معرّف هنرهای نسخه‏ پردازی و کتاب‏ آرایی ایرانی و انعکاسشان در شعر فارسی است و همچنین شناسانندۀ گوشه‏ ای ناشناخته از شعر و همچنین گستردگی و قابلیت‏ های سخنوری است و در نتیجه مرجعی بینارشته‏ ای است که سبب بهتر دیدن یکی از شاخسار‏های زیبای شعر فارسی می‏شود و از طرفی روشنگر ظرایف و نکاتی است که همراه با اصطلاحات نسخه‌‏ پردازی در بیت‏ های شاهد آمده است.
✅ این فرهنگ، دربرگیرندۀ بیش از 5000 سرمدخل از اصطلاحات و ترکیبات کتابت، کتاب‏ آرایی و نسخه‏ پردازی است که 4200 سرمدخل دارای توضیح و شاهد هستند و همچنین 800 سرمدخل نیز به سرمدخل‏ های دیگر ارجاع شده است؛ افزون بر توضیح و معنای هر سرمدخل، بیش از 12000 بیت شاهد از رودکی تا قاآنی شیرازی در این اثر جای گرفته است. بنابر این تمام سرمدخل ‌‏ها با شاهدهایی از شعر فارسی همراهند و تمام توضیحات، با ارائۀ منبع و مأخذ آمده است و همچنین هیچ شاهدی بدون نام سراینده، معرفی نشده است. اساس شواهد این فرهنگ بر سبک هندی استوار است که دورۀ اوج رواج این اصطلاحات بوده است؛ ازین رو در سبک هندی ده‏ ها دیوان را واژه به واژه خوانده و شواهد مربوط را جدا کرده ‏ایم. برخی از این منابع در خارج از ایران منتشر شده است و در مواردی نیز به نسخۀ خطی دیوان، فرهنگ و یا تذکره‏ ها مراجعه کرده‏ ایم.

هر دو خوانش مستظهرند به متنِ حاضر و هر دو از حیث شعری (معنا و وزن)، مقبول و قابل دفاع.

البته آنچه دیگر بزرگواران برآمده از دیوانِ شاعران می فرمایند نیز محترم است و قندِ مکرر. اما در صورتِ اختلاف بین متن و اصلِ شعر، ملاک متن حاضر است. 🌷