مكتبة المجلسي ودارالتراث

نمی دانم چه اصراری دارید که روایت مذکور از نهج البلاغه باشد، چرا که اولا نهج البلاغه همه احادیث امیر المومنین علیه السلام را در بر ندارد تا ما به دنبال همه مسائل در آن باشیم. و ثانیا نهج البلاغه تنها گزیده ای از احادیث امیر المومنین است که بر اساس نگاه بلاغی برگزیده شد است از این رو احادیث فقهی و یا اعتقادی کمتر در آن به چشم می خورد. ثالثا از آن جا که احادیث نهج البلاغه بدون سند است ( یعنی سید رضی سند ها را حذف کرده و تنها متن را آورده است) معمولا فقها در استدلالهایشان به احادیث نهج البلاغه کمتر استناد می کنند مگر از باب تایید.
اما در مورد عصمت باید عرض کنیم اولا در بحث های اعتقادی بسیاری از زیر ساخت ها اصلا بر اساس استدلالهای عقلی است و اصلا نمی توان بر اساس روایات در این موارد به بحث پرداخت چرا که از استناد به روایات دور پیش می آید، مثلا در مورد مسأله توحید اگر کسی بگوید من به خاطر فلان حدیث، توحید را باور دارم، این سخن در بوته نقد خالی از اشکال نخواهد بود.
ثانیا در ذیل آیه تطهیر بسیاری از مفسران شیعه و سنی گفته اند که این آیه دلالت بر عصمت دارد. بله اختلاف شدیدی بین شیعه و سنی در تفسیر آیه فوق وجود دارد اما اختلاف در مورد این است که آیا این آیه شریفه شامل حال زنان پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله هم می شود یا نه.
ثالثا نگاهی به کتاب بصائر الدرجات صفار بیندازید می بینید که در بیش از صد حدیث تصریح و یا اشاره به عصمت ائمه معصومین علیهم السلام شده است. بخشی از این دست روایات در کتاب کافی هم آمده است.
در مورد امامت امیر المومنین علیه السلام هم روایات زیادی چه از طریق شیعه و چه سنی نقل شده است.
اما در مورد امامت امام حسن مجتبی علیه السلام هم باید عرض کنیم اولا حدیث دوازده خلیفه که شیعه و سنی متواترا نقل کرده اند با هیچ تطبیقی مگر تطبیق شیعه دوازده امامی جور در نمی آید و در این تطبیق ( حتی از منظر شیعیان غیر دوازده امامی، مثل زیدیه و یا اسماعیلیان) در امامت امام حسن مجتبی علیه السلام شکی نیست. ثانیا در کتاب کافی و همچنین کتاب مقتضب الاثر و نیز کتاب کفایة الاثر بیش از پنجاه روایات وجود دارد که در آن به امامت حضرت مجتبی علیه السلام پس از امیر المومنین علی علیه السلام تصریح شده است. در مورد ائمه دیگر و ترتیب ایشان هم روایات بسیاری وجود دارد.
بله در این میان ممکن است روایت جعلی و یا ضعیف السندی هم وجود داشته باشد اما تعداد روایات در مسأله امامت این قدر زیاد است که کسی در دوازده امام و ترتیب ایشان شک نمی کند

مجله  پژوهشگران  خرداد و تیر 1386 - شماره 12 و 13

مجموعه «تمام نهج البلاغه »در گفت وگو با حجت الاسلام والمسلمین سیدصادق موسوی شیرازی

62

در آغاز خواهشمندیم باب گفتگو را به عنوان مقدمه باز فرمایید.

بسم الله الرحمن الرحیم. شخصیت مولای متقیان حضرت امیرالمومنین (ع) شخصیتی است که حتی در نزد دشمنان و کینه توزان نسبت به آن حضرت هم برجسته بوده است و در طول تاریخ همگان از سخنان گهربار آن حضرت برای موارد مختلف استفاده می کردند. این فرمایشات به طور قطعه های جدا از هم در تاریخ ثبت شده است و به خصوص بعد از شهادت آن حضرت که حکومت در دست امویان قرار گرفت، تلاش بی وقفه ای صورت گرفت تا تأثیر سخنان آن حضرت را از جامعه اسلامی برگیرند.

در طول تاریخ، قبل از شریف رضی و قبل از تدوین نهج البلاغه، در رابطه با سخنان آن حضرت کتاب های زیادی نوشته شده و همه آنها هم این روال را در پیش گرفتند که به قصد مورد نظر در موضوع مورد بررسی خودشان از سخنان آن حضرت استفاده کنند. مثلاً کسی که کار بلاغتی داشته، قطعه های بلاغتی را انتخاب کرده یا کسی که می خواسته به مسائل توحیدی بپردازد، قطعه های مخصوص موضوع توحید را از کلام حضرت جدا کرده و همچنین دیگران، تا جایی که دسترسی به متن کامل سخنان آن حضرت آرام آرام تبدیل به کار سخت و مشکلی شد و در حال حاضر بارزترین اثری که از مجموعه سخنان آن حضرت برای جامعه اسلامی مانده، همین نهج البلاغه شریف رضی است.

ظاهراً این خلاء در منابع این احتمال را متصور می کرد که تقطیع های صورت گرفته، ممکن است فهم مطلب را دچار اشکال کند. جرقه این فکر چطور در ذهن شما زده شد؟

بله، اولین کنگره نهج البلاغه که مصادف با هزارمین سال درگذشت شریف رضی (رضوان الله تعالی علیه) بود در تهران تشکیل شد و اینجانب نیز توفیق حضور داشتم. در سخنرانی حضرت آیت الله خامنه ای که در آن وقت متصدی ریاست جمهوری بودند، این موضوع مطرح شد که امروز نهج البلاغه برای افراد غیرعرب زبان آنچنان که باید و شاید شفا بخش احتیاجات نیست، به این معنا که شریف رضی چون با انگیزه بلاغتی آن قطعات را برگزیده است، این بریدگی ها معانی را از هم جدا می کند، و چه خوب است که افرادی آستین همت بالا بزنند و این محذوفات و بریده ها را پیدا کنند و در جای خودش قرار بدهند. بنده به عنوان یک شنونده در آن مجلس بودم و این طرح را پسندیدم ولی هیچ تصور نمی کردم که قرعه این کار به نام این بنده حقیر بیفتد. چند سال بعد با مسئولان بنیاد نهج البلاغه تماس گرفتم و پرسیدم که آیا چنین کاری انجام گرفته یا نه و آنها گفتند که متأسفانه هنوز در این راستا کاری انجام نگرفته است.

هیبت خاصی نسبت به این موضوع احساس می کردم ولی با توکل به خدا این کار را آغاز کردم. در مراحل اولیه، این کار برایم خیلی سخت بود به علت اینکه اولاً کلام، کلام امیرالمومنین (ع) بود؛ دوم اینکه وارد شدن به میدان شریف رضی و نهج البلاغه بود و سوم اینکه خود کار، یک کار فنی و تخصصی است.

در قسمت سوم، بودند پیشگامانی که کارهایی را انجام داده بودند، مانند مرحوم آقای محمودی و مرحوم سیدعبدالزهرا خطیب، که از تجربیات آنها استفاده کردم و خدا هم توفیق داد که مراحل اول و دوم با الطاف خداوند و کمک خود حضرت مولا انجام شود.

در این مدت منظورم از آغاز کار تا امروز است که تقریباً اثر کاملی ارائه شده است برای گردآوری این بخش ها چه کارهایی توسط شما انجام شد؟ لطفاً از چگونگی جست وجو برای تکمیل این تقطیع ها و مراحلی که انجام دادید برای ما بگویید.

برای ورود به این موضوع، آنچه در درجه اول اهمیت است، دسترسی به متونی است که حاوی سخنان آن حضرت باشد. بخش بزرگی از این مرحله، از سوی محققانی که درباره مستدرکات نهج البلاغه کار کرده اند، انجام شده است؛ ولی پیدا کردن متون، 30% کار و پیدا کردن جای آن قطعه ها 70% کار ما بود.

کسی که وارد میدان تحقیق شود، می بیند روایات مختلف در همان صدر تدوین روایات به علت این که هر روایتی بیش از یک موضوع را در بر می گرفته تقطیع شده است، یعنی اگر روایتی در مورد نماز و روزه بود، مؤلف قسمت نماز آن را در باب نماز ذکر کرده و قسمت روزه را در باب روزه ذکر کرده است. در درازمدت یک روایتی که حاوی دو موضوع بوده است، به دو روایت جدا از هم مبدل می شد.

سخنان امیرالمؤمنین (ع) چون حاوی مطالب مختلف بوده، در بسیاری از موارد به همین شکل تقطیع شده است. راویان مختلف برای باب ها و موضوعات مختلف قطعه های مختلف از یک متن را انتخاب کرده اند. حال برای این که بعد از قرن ها بخواهیم دسترسی پیدا کنیم و بفهمیم که روایتی که در یک جا یا یک کتاب است با روایاتی که در جای دیگر است، دو قطعه از یک خطبه یا یک سخن حضرت بوده، کار سختی است. ما دنبال این بودیم که کار ما مستند باشد و گاهی برای رسیدن به نقطه ارتباط بین دو متن که آیا این مربوط به یک سخن یا یک متن هست، مدتها متحیر بودیم و چون مستندی پید

از آن قرار می گرفت، در ذهن خواننده معمولی این ترتیب تفارق و عدم پیوند را ایجاد می کند در حالی که در ذهن سیدرضی تفاوتی وجود نداشته است. این متن را در جایی دیده اند و متن بعدی را در جای دیگر. این دو در یک موضوع بوده و به همین دلیل در کنار هم که آمده است چون دو تا متن با هم فرق داشته است، در ذهن خواننده تفاوتی ایجاد می کند و در نتیجه ترجمه غلط و شرح غلط هم ایجاد می شود. در همین زمینه، مواردی هست که وقتی متن در جای خود قرار گرفته و قبل و بعد آن مشخص شده است، معنی خود را بهتر نشان داده است و ممکن است حرف های تازه فراوانی را هم در برداشته باشد.

این سؤال به ذهن می رسد که ترتیب مطالب در کتاب «تمام نهج البلاغه» چه تفاوتی با ترتیب مطالب نهج البلاغه دارد؟ در این باره هم توضیح دهید.

در کتاب نهج البلاغه، خود شریف رضی یک باب بندی اولیه انجام دادند که خطب، کلمات و ادعیه را با هم، کتب و عهود و احلاف را با هم و بعد کلمات قصار را آورده اند.

ما در این اثر یعنی «تمام نهج البلاغه»، از کلمات قصار شروع می کنیم. تمامی یا نزدیک به تمام کلمات قصار، منتخب ها و عبارات کوتاه بوده است که شنوندگان سخنان حضرت یا ناقلان سخنان حضرت از متن سخنان ایشان استخراج کرده اند؛ یعنی حضرت سخنرانی می کردند و مطلبی می گفتند، بعد یکی برای استفاده خاص خودش، بخشی را انتخاب می کرد که می شد کلمه قصار. این ها در باب های مختلف خودش ذکر شده که جزیی از سخنان بوده، یا خطبه بوده یا کلمه یا نامه یا عهد و یا دعا یا... . خود شریف رضی در چند مورد مقدمه یکی از خطبه ها را در باب کلمات قصار آورده که در واقع مربوط به یک خطبه بوده است. با توجه به این مطلب، کلمات قصار برمی گردد به جای اصلی خودش که یا جزء کلمات بوده است یا خطبه یا نامه و مانند آن.

ما خطب را جدا کردیم و در آنها موضوع را در درجه اول و بعد روند تاریخ خطبه ها را مدنظر قرار دادیم. یعنی خطبه ای که بعد از وفات رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) انجام شده، اول قرار گرفته است و همین طور به تسلسل تاریخی تا آخرین خطبه قبل از شهادت امیرالمومنین (علیه السلام) ادامه پیدا کرده است.

بخش بعد، کلمات است که اول موضوعی و بعد به ترتیب تاریخی مرتب شده اند. بعد وصایا، که وصایای شفاهی جدا در باب اول و وصایای مکتوب در باب دوم قرار گرفته است. سپس دعاهای حضرت و بعد نامه ها که باز با تسلسل موضوعی و بعد تسلسل تاریخی تنظیم شده اند. چون مخاطب نامه ها افراد خاصی بودند، تلاش کردیم نامه های متعلق به هر شخص در یک جا قرار بگیرد که مطالعه کننده به راحتی به آنها دسترسی پیدا کند. مثلاً نامه های مربوط به ابن عباس تا جایی که از نظر موضوع تفاوت زیادی داشته است، کنار هم قرار گرفته اند. همین طور نامه های خطاب به معاویه و دیگران. بعد عقود و احلاف (پیمان ها) و توقیعات قرار گرفته اند.

این شکلی است که ما انجام داده ایم و برای افرادی که می خواهند تسلسل تاریخی سخنان حضرت را به دست بیاورند، می تواند کار را آسان کند.

در متن کتاب، ما دو نوع حروفچنینی را مشاهده می کنیم: یکی معمولی و دیگری پر رنگ. این به چه منظوری طراحی شده است؟

بله چون شریف رضی به هر حال در این کار پیش قدم بوده اند و اسم کتاب «تمام نهج البلاغه» است، ما هم در راستای کتاب ایشان کار کردیم. به همین خاطر متن نهج البلاغه با خط پررنگ آمده است و در اول هر بند که از این متن استفاده کردیم آدرس آن را در نسخه موجود نهج البلاغه دادیم تا هر کس خواست بداند این متن از کجای نهج البلاغه است، به راحتی جوابش را بیابد. متن هایی که از منابع دیگر اضافه شده، به شکل کم رنگ گذاشتیم و آنها را هم آدرس دهی و منابعش را ذکر کردیم.

برای آسان شدن کار افرادی که به نهج البلاغه استناد می کنند فصلی را در آخر فهرست تمام نهج البلاغه به نام دلیل نهج البلاغه قرار دادیم. در واقع کسی که بخواهد قسمتی از نهج البلاغه را در مجموعه «تمام نهج البلاغه» پیدا کند و به عبارات تکمیلی آن دست یابد، می تواند به این فهرست نهایی مراجعه کند. همچنین فهرست آیات، احادیثی که حضرت امیر (ع) از پیامبر (ص) نقل کردند، فهرست اشعار، قبایل، اماکن و فهرست تمام روایاتی که آمده اند در اینجا به طور منظم ذکر شده و هرکس می تواند به این فهرست ها مراجعه کند و موارد موردنظر خود را شناسایی کند.

به نظر شما چه کاری در آینده این تحقیق وجود دارد؟ چه از جهت تکمیل این کار و چه از جهت پژوهش های دیگری که براساس این اثر می توان انجام داد. من فکر می کنم کارهای تاریخی و یا حدیثی جدیدی را با این ترتیب جدید بتوان شکل داد.

خود این نکته که یک متن کامل می شود، ممکن است خیلی مسائل را تغییر دهد. مثلاً در بعضی موارد شریف رضی با انگیزه بلاغتی از متنی بسیار بزرگ و طولانی، قطعه کوچکی را انتخاب کرده و خوب وقتی مقدمه آن قطعه در این متن قرار می گیرد، عظمت این متن نمایان تر و زمینه ساز فهم بهتر این متن می

◀ سوال از حجت الاسلام فرحزاد– چرا قاتل حضرت علی (ع) بخشیده نشد ؟
◀ پاسخ – نامه ی بیست و سوم نهج البلاغه در مورد وصیت حضرت علی (ع) بعد از ضربت خوردن است . حضرت بعد از وصیت به توحید فرمودند: با این ضربت اگر من زنده ماندم خودم در مورد قاتل تصمیم می گیرم و اگر از دنیا رفتم ، شما او را عفو کنید . عفو کردن برای من قرب می آورد و برای شما هم حسنه و ثواب دارد. آیا شما دوست ندارید که خدا شما راعفو کند ؟ اگر خواستید قاتل را قصاص کنید به او فقط یک ضربه بزنید و او را مثله نکنید و او را در غل و زنجیر نکشید .
اگر بخشیدن در دست حضرت امام حسن (ع) و امام حسین (ع) بود حتما آنها به وصیت پدرشان عمل می کردند و قاتل را می بخشیدند . ولی فرزندان دیگر حضرت هم در این امر سهیم بودند و بعضی از دختران حضرت گفتند که ما نمی توانیم قاتل پدرمان را عفو کنیم .

کتابشناسی علامه حلی و نهج البلاغه
اولین کاری که در عرصه کتابشناسی و نسخه شناسی فراهم کردم کاری بود که درباره آثار کلامی، فلسفی و منطقی علامه حلی انجام دادم. درباره آن با کسی صحبتی نکرده بودم. آن زمان در بخش کتابشناسی مرکز دائره المعارف کار می کردم و تقریباً بیشتر فهارس نسخه های خطی در اختیارم بود. با مرحوم آقای طباطبایی هم درباره آن صحبت نکرده بودم. اصلاً نمی دانستم ایشان کاری درباره آثار علامه انجام داده است. بی اطلاع بودم. سال ۶۸ شمسی بود. اندکی بعد کار مشابهی در مجله تراثنا چاپ شد از مرحوم محمد علی حائری. بعداً که از کار مرحوم طباطبایی و همچنین فهرست مشابهی از زابینه اشمیتکه درباره آثار علامه حلی مطلع شدم آن یادداشت ها را دور ریختم. همزمان کاری هم درباره کتابشناسی نهج البلاغه انجام دادم که البته اصلش به پیشنهاد بنیاد نهج البلاغه تهران بود، زمانی که آقای پاکتچی مسئولیت بخش پژوهشی آن را عهده دار بود. بنا بود مجله ای درباره نهج البلاغه منتشر شود و تعدادی کار پژوهشی هم در همان چارچوب سامان گیرد. مدت همکاری خیلی کوتاه بود و آن هم سببش پیشنهاد آقای پاکتچی بود که آن زمان تازه با هم در مرکز دائره المعارف همکار شده بودیم. آقای پاکتچی آن زمان بهج الصباغه مرحوم شوشتری را با تعلیقات و اصلاحات آماده چاپ می کرد. کاری است شایسته که بعداَ چاپ شد. همزمان کاری فراهم می کرد درباره مصادر نهج البلاغه که کار مفید و گسترده ای بود. نمی دانم سرنوشت آن چه شد؟ وقتی درباره خاطرات همکاری و رفاقت خود با آقای پاکتچی خواهم نوشت. چند سالی از بهترین ایام جوانی را با هم در مرکز دائره المعارف کار کردیم. باری برای کتابشناسی نهج البلاغه هم خیلی کار کردم اما بعداً دیدم حرف تازه ای ندارم بر آنچه قبلاً منتشر شده است. دسترسی به نسخه های خطی هم مثل امروز نبود. بنابراین تنها جمع آوری پاره ای اطلاعات بود از روی فهارس که عملاً حرف تازه ای به حساب نمی آمد. بیشتر آن را هم قبلاً دیگران انجام داده بودند. آن مجموعه را هم جز یکی دو قسمت آن که به بنیاد نهج البلاغه دادم (که البته به چاپ هم نرسید) مابقی اش را دور ریختم. اما خوب اینها تجربه های خوبی بود و از آن تجربه ها بسیار آموختم.
@barrasihayetarikhi

نهج البلاغه از تشیع تا تسنن

برخلاف تصور عمومی تاریخچه اهتمام علمای شیعه به نهج البلاغه در حد اهتمامی همگانی چندان زیاد نیست. نخستین شروح را علمای اهل سنت از میان معتزله و سنیان دیگر بر این کتاب نوشتند و حتی نخستین اهتمام ها برای روایت آن بیشتر از ناحیه علمای اهل سنت و یا معتزله خراسان بود. البته شیعیان امامی هم به این کتاب توجه داشتند اما نه در حدی که بعدها مشاهده می شود. تعداد شرح های نهج البلاغه تألیف علمای امامیه تا قبل از دوره صفوی چندان زیاد نیست و بعداً البته اهتمام بدان بیشتر شد. در این میان بی تردید مهمترین شرح نهج البلاغه از ابن ابی الحدید است که معتزلی بود و شرحش فوائد بسیاری دارد. این کتاب یک دوره کلام و تاریخ و ادب است و ای کاش به جای شرح لمعه طلاب علوم دینی این کتاب را به عنوان کتاب درسی در مقطع سطح می خواندند و مذاکره می کردند. چقدر خوب است که با خواندن چنین کتابی حرف های مخالفان تشیع هم در مباحث امامت و دیگر مباحث از زبان یک معتزلی خوانده شود و زمینه فهم متقابل فراهم شود. ابن ابی الحدید آدم بسیار منصفی است و عقاید توحیدیش با شیعه فرقی نمی کند. در امامت هم قائل به افضلیت حضرت امیر است و فقط نص را قبول ندارد و خلافت مشایخ ثلاثه را به انحای مختلف بر اساس اجتهاد و اختیار ثابت می داند اما دفاعش از حضرت امیر در خصوص جنگ های سه گانه عالی است و نمونه ای است از دقت در منابع تاریخی و دوری از تعصبات و به شکل بسیار قابل قبولی.

در سده بیستم توجه به نهج البلاغه بیشتر شد. نخست به وسیله محمد عبده، دانشمند برجسته اصلاح طلب مصر. چاپ کتاب توسط او و در ادامه انتشار کتاب توسط برخی دیگر از علمای سنی مصر و ازهر و یا لبنان موجب آشنایی بیشتر علمای سنی با کتاب نهج البلاغه شد. علاوه بر این، این کتاب به دلیل اهمیت ادبی آن هم مورد توجه سنیان و حتی مسیحیان عرب قرار گرفته. انتشار کتاب ابن ابی الحدید هم از آن کارهای مهم مصریان است در رابطه با اندیشه تقریبی. توجه داشته باشید که کتاب صفین نصر بن مزاحم را هم مصریان چاپ و منتشر کردند. این ها قدم های مهمی بود برای اندیشه تقریبی در نیمه سده بیستم. به نظر من شرح ابن ابی الحدید می تواند مبنای تقریبی مهمی باشد. افسوس که در دو سه دهه اخیر کمتر به آن توجه شده. ابن ابی الحدید از نمونه های کم نظیر دنیای اسلام است.

پس از مشروطه توجه به جنبه های سیاسی کتاب شریف نهج البلاغه بیشتر شد. این کتاب نمونه اعلای تربیت نبوی و علوی است. امیر المؤمنین نهج البلاغه الگوی تربیتی حضرت رسول است. اندیشه سیاسی حضرت در این کتاب الگوهای مهمی را بر روی متفکران مسلمان در چند دهه اخیر قرار داد و به ویژه روشنفکران و نوگرایان دینی و عالمان اصلاح طلب از آن بهره فراوان بردند. افسوس که در سی چهل سال اخیر با وجود برگزاری کنفرانس ها و نشست ها و چاپ دهها و بل صدها کتاب درباره نهج البلاغه اما یا محتوای سیاسی و اجتماعی و اخلاق اجتماعی آن در مقایسه با رویکرد فقهی مورد بی توجهی قرار گرفته و یا به کلی در تفسیر آن تحریف هایی رخ نموده. برخی هم هر جا کم می آورند اصالت آن مطالب را مورد تردید قرار می دهند. نهج البلاغه متأسفانه در طول تاریخ تشیع به عنوان منبعی فقهی مورد عنایت قرار نگرفت، در حالی که در آن مباحث مهمی هست که به کار فقیهان می خورد، به ویژه در مباحث سیاسی و اجتماعی فقه.

حنبلیان و سنیان اصحاب حدیث در برابر عظمت نهج البلاغه راهی جز انکار اصالت آن و یا اینکه کتاب تألیف شریف رضی نیست و بلکه کار برادر او شریف مرتضی است نداشته اند. تعداد زیادی هم از آنها گفته اند خطب و گفتارهای این کتاب اصیل نیست و نوشته خود شریف رضی است. ابن ابی الحدید در مورد تعدادی از موارد مورد تردید سنی ها مانند خطبه شریفه شقشقیه تأکید می کند که آنها را در کتاب هایی تألیف شده پیش از تولد شریف رضی دیده است. امروزه با توجه به دسترس بودن بسیاری از منابع این نکته که شریف رضی از منابع قدیمتر بهره گرفته به شکل بسیار زیادی ثابت شده. بسیاری از خطب و نامه ها را در تاریخ طبری و انساب الاشراف و بسیاری منابع دیگر می توان دید. باری وهابی ها و سلفی نمی توانند با نهج البلاغه و اندیشه متعالی آن نسبتی برقرار کنند.

آنچه مسلم است کتاب نهج البلاغه نماینده آن تفکر و تربیتی دینی است که حضرت امیر الگو و معلم آن در تاریخ در مقام بهترین شاگرد پیامبر است. وسلام الله علیه یوم ولد و یوم استشهد و یوم یبعث حیا.

پاسخی به پژوهش وداد قاضي درباره اصالت عهد مالک اشتر (1)

عهدنامه ای که معروف است حضرت امير (ع) به مالک اشتر هنگام اعزام او به مأموريت مصر صادر كرده و نسخه ای از آن در نهج البلاغه شريف رضي آمده پرسشهایی چند را تاکنون در ميان محققان دامن زده است. مهمترين آن مربوط است به مقاله ای از وداد قاضي که اصالت این متن را به کلی زير سؤال برده و معتقد است اين عهدنامه، يعنی متنی که در نهج البلاغه ديده می شود صورت اصلاح شده متنی است که مهدي عبد الله (عبيد الله) فاطمي به دليل مشکلاتی که پس از کشتن ابو عبد الله شيعی گريبانگيرش شد با همياری قاضيش افلح بن هارون فراهم کرد و متن آن به پيامبر و يا حضرت امير منسوب گرديد و بعداً در کتاب دعائم الاسلام قاضي نعمان، فقيه معروف اسماعيلی به وديعت گذارده شد. او معتقد است که مقدمه متن موجود از اين عهدنامه که در کتاب دعائم الاسلام ديده می شود و در آنجا اصلاً و به کلی سخنی از مالک اشتر و مأموريت او نيست و حتی در انتساب آن به حضرت امير و يا پيامبر اکرم ترديد ابراز شده به روشنی گواه آن است که بايد اين متن در مغرب و در رابطه با داستان ابو عبد الله شيعی و مناسباتش با مهدي فاطمي نوشته شده باشد. متن موجود در دعائم الاسلام البته تفاوتهای زيادی با متن موجود در نهج البلاغه دارد و تمایزهای آشکاری با آن در موضوعاتی قابل اعتناء از لحاظ تحولات متنی دارد و از جمله آنکه متن نهج البلاغه مقدمه متن موجود در دعائم الاسلام را ندارد. وداد قاضي معتقد است که يا خود شريف رضي و يا شخصی واسطه در متن موجود در دعائم الاسلام و يا منبعی ديگر که آن متن را نقل کرده بوده به قصد واقعی جلوه دادن انتساب آن به حضرت امير و در عين حال برای جلوه دادن آن به عنوان عهدنامه حضرت به مالک اشتر تصرفاتی آگاهانه و روشمند کرده تا آن را متناسب با موضوع آن کند. وداد قاضي بحثی مفصل را دنبال می کند تا نشان دهد این تصرفات چگونه است اما در نهايت همو اضافه می کند که اين تصرفات باز به گونه ای است که ماهيت متمايز متن موجود در کتاب دعائم الاسلام را نتوانسته به طور ريشه ای تغيير دهد و متناسب با زمان امام نخستين شيعيان کند چرا که به روشنی در همين متن نهج البلاغه مواردی است که آشکارا متناسب با آن زمان نيست و در آن مسائلی بحث شده که ادله قطعی تاريخی نشان می دهد آن مسائل هنوز در زمان آن حضرت مطرح نبوده است.

ما در طی چند يادداشت نظريه وداد قاضي را ابطال خواهيم کرد و نا تمام بودن استدلال های او را نشان خواهيم داد.

قبل از هر چيز يکی از نکاتی که او در مقاله اش گفته را اينجا بررسی می کنيم: او در مقدمه مقاله اظهار داشته که جایی که اين عهد در دعائم قاضي نعمان نقل شده متناسب با فصل مورد نظر نيست. قاضي نعمان اين عهد را در اوائل کتاب الجهاد دعائم نقل کرده در حالی که به نظر وداد قاضي موضوع اين عهدنامه ارتباطی با کتاب الجهاد ندارد. روشن است خانم وداد قاضي اين نکته را مورد غفلت قرار داده که کتاب الجهاد در سنت فقهی قديم کتاب السير خوانده می شد و معمول فقهاء اين بود که در کتاب السير مباحث مربوط به امامت و حکومت و احکام سلطانی را مطرح کنند. عنوان کتاب السير هم به همان موضوع سير ائمه مربوط بود و از آنجا که جهاد را از مهمترين وظائف امام می دانستند آن را در کتاب السير به بحث می گذاشتند؛ جایی که سيره/سير امام (ائمه) و احکام آنان را در جنگ و صلح و تعامل با محاربين و بغات و غيره و امور مرتبط با اين قبيل مسائل را در طی آن مطرح می کردند. بدين ترتيب فقيهان در آغاز کتاب السير (کتاب الجهاد) معمولا بابی را باز می کردند درباره امامت و احکام سلطانی و شرايط امامت و اوصاف امام و از اين قبيل. علت اينکه قاضي نعمان در دعائم ذيل کتاب الجهاد، متنی با ريشه مشترک با متن عهد مالک اشتر را نقل کرده به اين موضوع بر می گردد چرا که در اين متن مطالب مربوط به امام و حاکم و شرايط و احکام سلطانی و از جمله در ارتباط با "رعيت" و تعامل با کارگزاران حکومتی مطرح شده. بدين ترتيب استغرابی که وداد قاضي در اين مورد کرده در جای خود نيست و قابل اعتنا نيست. اتفاقا قاضي نعمان قبل از نقل اين متن بابی را باز می کند با اين عنوان: ذکر ما يجب للأمراء وما يجب عليهم. در طی همين فصل است که متن عهد را نقل می کند. طرفه اينکه چنانکه بعدا خواهيم گفت در يکی از نسخه های کهن و سند دار عهد مالک اشتر، اين عهد به نام کتاب السير خوانده شده و همين نشان می دهد چرا قاضي نعمان آن را در کتاب الجهاد (= کتاب السير) دعائم الاسلام قرار داده است.

برای تبارشناسی نسخه های نهج البلاغه و شناخت نسخه های مادر، علاوه بر اجازات و اطلاعات حاشیه ای نیازمند بررسی متن نسخه ها با توجه به شباهت ها و تفاوت های موجود در بین آنان هستیم و احتمالا بتوان در نهایت نشان داد بخشی از این اختلاف نسخ به مولف یا شاگردان او باز می گردد و بخشی دیگر نیز به خاطر اجتهاد و سلیقه کاتبان و ورود حواشی به متن و ... است. به هر حال حداقل فایده این دسته بندی نسخه ها در کیفیت تصحیح و شناخت ارزش ضبط های نسخه ها تاثیر گذار خواهد بود.
در آغاز باید بتوانیم به یک دسته بندی و طبقه بندی مقدماتی از نسخه های موجود نهج البلاغه برسیم. برای شروع این کار می توان از اطلاعات حاشیه ای موجود بر نسخه ها (مانند انجامه ها ، اجازه ها، اشعار و...) استفاده کرد ولی نهایتا باید با بررسی ویژگی ها متنی نسخه ها (مانند نقصان و زیادات، اختلاف ضبط ها، ترتیب خطب و ...) این دسته بندی را اصلاح و تکمیل و تایید کند.
بررسی نسخه های نهج البلاغه یمنی – زیدی نشان می دهد بیشتر این نسخه های دارای شباهت های یکسانی است. مثلا اشعار یعقوب بن احمد نیشابوری درباره نهج البلاغه و نقش خواتیم امیرالمومنین (ع) که در پایان آنان آمده است. بعلاوه شباهت آنان در شکل آوردن زیادات در پایان سه بخش خطب،نامه و کلمات قصار؛ همچنین یکسانی ترتیب خطب اطمینان نسبی می دهد که همه این نسخه ها به یک نسخه مادر می رسند. با در نظر گرفتن نحوه آشنایی زیدیان یمن با نهج البلاغه (آمدن از نیشابور به یمن) و شباهت ویژگی ها پیشگفته با دسته ای دیگر از نسخه ها که آنها را با عنوان نسخه های نیشابوری نهج البلاغه می شناسیم این اطمینان را می دهد که همه این نسخه های باید به یک نسخه مادر برسند. اما بعضا اندک تفاوت های حاشیه ای بین این نسخه ها مشاهد می شود و بالاخص توجه به اختلافات متنی، نشان می دهد خود این نسخه ها را باید در چند دسته تقسیم کرد و چه بسا حتی بررسی و مقایسه اختلافات متنی، باعث تجدید نظر در اینکه تمام این نسخه ها به یک نسخه مادر می رسد، گردد.
ویژگی خاص نسخ یمنی:
نسخه های نهج البلاغه یمنی (با ریشه نیشابوری) مانند سایر نسخ نهج البلاغه با ریشه های متفاوت دیگر، برخی ممیزات و منفردات خاص دارند. در ادامه به عنوان نمونه دو مورد از منفردات متنی که در نسخه های یمنی وجود دارد بیان می گردد. این دو مورد را در هیچ یک از نسخه های دیگر که تا الان فرصت شده ببینم ملاحظه نشده است.(حتی در آنچه به عنوان نسخ نهج البلاغه نیشابوری می شناسیم)
1. در مقدمه سید رضی بر نهج البلاغه آمده:«...وخلع من قلبه انه کلام مثله». در نسخه های یمنی بعد از کلمه قلبه، عبارت «علاقه الهوی» افزوده شده که از منفردات نسخه های نهج البلاغه یمنی است و تا الان در نسخه ای دیگر ملاحظه نکرده ام.
2. در وصیت امیرالمومنین(ع) به امام حسن(ع)، در بخش آخر نامه دو تحریر متفاوت از آن به دنبال هم و به صورت مجزا نقل شده است. به این شکل که ابتدا از یک نسخه دیگر این بخش آورده شده (در حاشیه به این مطلب اشاره می کند: من قوله وادعا الی آخر هذه الخطبه فی نسخة اخری) و سپس دوباره همین بخش را از همان نسخه اصل آورده می شود (در حاشیه تذکر می دهد: من قوله و ادعا الی هاهنا من نسخة اخری و من هاهنا تمام النسخة الاولی و النسختان متفقتان فی الاکثر و فی الکلام المتوسط بعض زیادة فی مواضع).
آن تحریری که ابتدا از نسخه ثانوی نقل شده نسبت به تحریر اصلی شامل برخی اختلاف کلمات و بخصوص اضافات است که این اضافات را در نسخه های دیگر نهج البلاغه هنوز برخورد نکردم.
در فایل زیر این بخش نامه از دو نسخه ای که قبلا معرفی شد قرار داده شده است.
@libmazaheb

بسم الله الرحمن الرحیم
درباره نسخه های نهج البلاغه، یادداشت ها و نکات دیگری مدنظر بود که به علت طولانی شدن این بحث، امید است در زمانی دیگر ارائه گردد. در ادامه مطلبی کوتاه می آید که امیدوارم از نکات و تذکرات اساتید و بزرگواران استفاده کنم و چون نیازمند بررسی بیشتر و مستندشدن دارد، لطفا در کانال ها دیگر ارسال نشود.
سید رضی (م 404ق) بعد از اینکه در سال 400ق تالیف نهج البلاغه را به اتمام رساند، طی چند سال بعدی، اضافات و (احیانا اصلاحات اندکی) در نهج البلاغه انجام داده است. این مساله سابقا تذکر داده شده که ایشان در پایان سه بخش خطب و نامه ها و کلمات قصار سخنانی دیگر از امیرالمومنین (ع) را به نهج البلاغه افزوده است (5 یا 6 خطبه به آخر بخش خطب، یک مورد به بخش نامه ها و 17 مورد در آخر بخش کلمات قصار). اما آنچه به نظر حقیر می رسد اضافات ایشان محدود به این موارد نبوده بلکه در هر سه بخش، بعضا عبارات کوتاه دیگر نیز اضافه کرده و در کنار آن برخی بیانات توضیحی در معنای کلمات و ... از خودش افزوده است. بعید نیست مواردی هم باشد که با نظر و تایید ایشان در نسخه های شاگردان ایشان اعمال شده باشد. اما نکته مهم اینکه ظاهرا ایشان درباره برخی واژه ها و کلمات، ضبط ها و تفاوت نسخه ها آنان را در حاشیه یا متن نسخه خود افزوده است و (چه بسا برخی از نوشتن این دو ضبط متفاوت یک کلمه همزمان با تالیف بوده است)؛ درصورت درستی این نکته، اگر قرار به ارائه تحقیقی جامع و دقیق از نهج البلاغه است، باید هر دو ضبط مختلف همزمان در متن نشان داده شود یا حداقل درصورت پیدا کردن قرائن و شواهد ضبط متاخرتر در متن و ضبط قدیم تر در پاورقی آورده شود. با این توضیح مختصر، به نظر می رسد بخشی از اختلاف نسخه های نهج البلاغه در واقع به خود سید رضی بر می گردد. اما مطمنا مقداری اضافات و اختلاف نسخه ها بعد از ایشان به متن برخی نسخ نهج البلاغه وارد شده که احتمالا بیشتر در اثر ورود حواشی به متن بوده است و متاسفانه در متن شایع امروزی که بر اساس تصحیح عبده و صبحی صالح هستند، به دلیل عدم استفاده از نسخه های معتبر، این اشکالات وجود دارد. خوشبختانه در مورد نهج البلاغه با وجود نسخه های کهن و اهتمام ادیبان و عالمان برجسته در قرون ششم و هفتم، امکان تبارشناسی نسخه های نهج البلاغه و بررسی و داوری اطمینان آور درباره بیشتر این موارد اختلاف ضبط ها و نسخ هستیم.
یک فایده این مباحث پیجویی روایت و گسترش نهج البلاغه در بوم های مختلف در چند قرن بعد از تالیف کتاب بوده است، یا به تعبیر دیگر تاریخ نهج البلاغه؛ ولی شاید مهم ترین فایده در تبارشناسی نسخه های نهج البلاغه به عنوان مقدمه ای لازم و ضروری برای ارائه متنی منقح و تحقیقی از نهج البلاغه است. امید است پژوهشگران محترم دارالحدیث که طی چند سال اخیر در حال تصحیح نهج البلاغه هستند به این امر مهم توجه داشته باشند و انتظار می رود در مقدمه تحقیق خود به طور مفصل به تبارشناسی نسخ پرداخته و نتایج آن را در متن نشان بدهند. (مسئله ای که ظاهرا درباره تحقیق کتاب الکافی به خوبی مورد توجه قرار نگرفت و مورد انتقاد محققان ونسخه پژوهان قرار گرفت).
@libmazaheb

نهج البلاغه از تشیع تا تسنن

برخلاف تصور عمومی تاریخچه اهتمام علمای شیعه به نهج البلاغه در حد اهتمامی همگانی چندان زیاد نیست. نخستین شروح را علمای اهل سنت از میان معتزله و سنیان دیگر بر این کتاب نوشتند و حتی نخستین اهتمام ها برای روایت آن بیشتر از ناحیه علمای اهل سنت و یا معتزله خراسان بود. البته شیعیان امامی هم به این کتاب توجه داشتند اما نه در حدی که بعدها مشاهده می شود. تعداد شرح های نهج البلاغه تألیف علمای امامیه تا قبل از دوره صفوی چندان زیاد نیست و بعداً البته اهتمام بدان بیشتر شد. در این میان بی تردید مهمترین شرح نهج البلاغه از ابن ابی الحدید است که معتزلی بود و شرحش فوائد بسیاری دارد. این کتاب یک دوره کلام و تاریخ و ادب است و ای کاش به جای شرح لمعه طلاب علوم دینی این کتاب را به عنوان کتاب درسی در مقطع سطح می خواندند و مذاکره می کردند. چقدر خوب است که با خواندن چنین کتابی حرف های مخالفان تشیع هم در مباحث امامت و دیگر مباحث از زبان یک معتزلی خوانده شود و زمینه فهم متقابل فراهم شود. ابن ابی الحدید آدم بسیار منصفی است و عقاید توحیدیش با شیعه فرقی نمی کند. در امامت هم قائل به افضلیت حضرت امیر است و فقط نص را قبول ندارد و خلافت مشایخ ثلاثه را به انحای مختلف بر اساس اجتهاد و اختیار ثابت می داند اما دفاعش از حضرت امیر در خصوص جنگ های سه گانه عالی است و نمونه ای است از دقت در منابع تاریخی و دوری از تعصبات و به شکل بسیار قابل قبولی.

در سده بیستم توجه به نهج البلاغه بیشتر شد. نخست به وسیله محمد عبده، دانشمند برجسته اصلاح طلب مصر. چاپ کتاب توسط او و در ادامه انتشار کتاب توسط برخی دیگر از علمای سنی مصر و ازهر و یا لبنان موجب آشنایی بیشتر علمای سنی با کتاب نهج البلاغه شد. علاوه بر این، این کتاب به دلیل اهمیت ادبی آن هم مورد توجه سنیان و حتی مسیحیان عرب قرار گرفته. انتشار کتاب ابن ابی الحدید هم از آن کارهای مهم مصریان است در رابطه با اندیشه تقریبی. توجه داشته باشید که کتاب صفین نصر بن مزاحم را هم مصریان چاپ و منتشر کردند. این ها قدم های مهمی بود برای اندیشه تقریبی در نیمه سده بیستم. به نظر من شرح ابن ابی الحدید می تواند مبنای تقریبی مهمی باشد. افسوس که در دو سه دهه اخیر کمتر به آن توجه شده. ابن ابی الحدید از نمونه های کم نظیر دنیای اسلام است.

پس از مشروطه توجه به جنبه های سیاسی کتاب شریف نهج البلاغه بیشتر شد. این کتاب نمونه اعلای تربیت نبوی و علوی است. امیر المؤمنین نهج البلاغه الگوی تربیتی حضرت رسول است. اندیشه سیاسی حضرت در این کتاب الگوهای مهمی را بر روی متفکران مسلمان در چند دهه اخیر قرار داد و به ویژه روشنفکران و نوگرایان دینی و عالمان اصلاح طلب از آن بهره فراوان بردند. افسوس که در سی چهل سال اخیر با وجود برگزاری کنفرانس ها و نشست ها و چاپ دهها و بل صدها کتاب درباره نهج البلاغه اما یا محتوای سیاسی و اجتماعی و اخلاق اجتماعی آن در مقایسه با رویکرد فقهی مورد بی توجهی قرار گرفته و یا به کلی در تفسیر آن تحریف هایی رخ نموده. برخی هم هر جا کم می آورند اصالت آن مطالب را مورد تردید قرار می دهند. نهج البلاغه متأسفانه در طول تاریخ تشیع به عنوان منبعی فقهی مورد عنایت قرار نگرفت، در حالی که در آن مباحث مهمی هست که به کار فقیهان می خورد، به ویژه در مباحث سیاسی و اجتماعی فقه.

حنبلیان و سنیان اصحاب حدیث در برابر عظمت نهج البلاغه راهی جز انکار اصالت آن و یا اینکه کتاب تألیف شریف رضی نیست و بلکه کار برادر او شریف مرتضی است نداشته اند. تعداد زیادی هم از آنها گفته اند خطب و گفتارهای این کتاب اصیل نیست و نوشته خود شریف رضی است. ابن ابی الحدید در مورد تعدادی از موارد مورد تردید سنی ها مانند خطبه شریفه شقشقیه تأکید می کند که آنها را در کتاب هایی تألیف شده پیش از تولد شریف رضی دیده است. امروزه با توجه به دسترس بودن بسیاری از منابع این نکته که شریف رضی از منابع قدیمتر بهره گرفته به شکل بسیار زیادی ثابت شده. بسیاری از خطب و نامه ها را در تاریخ طبری و انساب الاشراف و بسیاری منابع دیگر می توان دید. باری وهابی ها و سلفی نمی توانند با نهج البلاغه و اندیشه متعالی آن نسبتی برقرار کنند.

آنچه مسلم است کتاب نهج البلاغه نماینده آن تفکر و تربیتی دینی است که حضرت امیر الگو و معلم آن در تاریخ در مقام بهترین شاگرد پیامبر است. وسلام الله علیه یوم ولد و یوم استشهد و یوم یبعث حیا.

🔸امام خمینی از دیدگاه آیة الله العظمی سیدعزالدین زنجانی؛

🔹سابقۀ ارادت من به سیّدنا و سیّد مشایخنا حضرت امام رحمه الله، بسیار دیرینه است، و این ارتباط و ارادت از من شروع نشده، بلکه از مرحوم آیة الله والد شروع شده است و ایشان هم خیلی با حضرت امام گرم و صمیمی بوده اند و من بعدها فهمیدم که در اغلب موضوعات، هم عقیده هستند. در دوران نوجوانی که با پدرم از زنجان به تهران می آمدیم، ایشان بعضی اوقات به تنهایی به قم مشرف می شدند و خدمت امام می رسیدند و با تجلیل بسیاری از ایشان یاد می کردند و حتی بعضی از رساله های خطی امام را هم می آوردند.

🔸به عقیدۀ من از زمان غیبت کبرای حضرت ولی عصر علیه السلام تا حال من حیث المجموع کسی مثل ایشان نیامده است.

🔹پدرم در نوجوانی که خیلی کوچک بودم، مرا ملبس کردند. بالاخره به قم مشرف شدم و حضرت امام با توجه به سوابقی که عرض شد، مفصل لطف می فرمودند. بنده اسفار را تماماً در خدمت ایشان خواندم. در آن زمان ما پنج، شش نفر بودیم که در خدمت امام اسفار می خواندیم. آقای فکور (یزدی) بود، حاج آقا مهدی حائری بود و یک نفر به نام آقای روحی که او هم یزدی بود و....

🔸در جهات عرفانی از قبیل فصوص الحکم و غیره نزدشان تلمذ نکردم، ولی به خصوصیات اخلاقی ایشان، گمان نمی کنم کسی آشناتر از من باشد. در مورد عرفان که مراد از آن ساختن نفس است، بدون مبالغه باید گفت که ایشان واقعاً خود را ساخته بودند. در زمانی که ما خدمت ایشان فلسفه می خواندیم، اصلاً درس فقه و اصول نداشتند و ما در درس فقه و اصول آقای حجت کوه کمره ای و سید محمدتقی خوانساری که از علمای ثلاث بودند، می رفتیم و گاهی هم به درس حاج شیخ مهدی مازندرانی ـ که خیلی دوست دار فلسفه بود ـ می رفتیم. اواخری که من می خواستم به زنجان برگردم، حضرت امام در مسجد سلماسی، فقه و اصول را شروع کردند. از جمله عجایبی که در این دوره از ایشان دیدم که نتیجة العرفان است، این بود که فقط برای خدا کار می کردند.

🔹حضرت امام که در آن زمان اسفار می گفتند، به طور غیر منتظره اعلام کردند که درس تعطیل است، و من باید جواب این کتاب ـ اسرار هزار ساله ـ را بنویسم. این کار فوق العاده عظیمی بود که ایشان در آن ورطه ای که به اصطلاح «ظُلُمَاتٌ بَعْضُهَا فَوْقَ بَعْضٍ» بود، درس را تعطیل کردند. پس از آن که جواب آن کتاب را نوشتند، با توجه به عنایت و لطفی که به من داشتند، نسخۀ خطی آن را به بنده دادند و فرمودند شما هم نگاهی به آن بکنید..

🔸آن زمان که ما در خدمت ایشان درس می خواندیم و هنوز عنوان مرجعیت نداشتند، شنیدم شیخی که متأسفانه زنجانی بود ـ خدا رحمتش کند ـ و قاصر بود، رسماً ایشان را تکفیر کرده است. آن شیخ در شرایط بسیار سخت اقتصادی به سر می برد و در محلۀ سیدان که آخرین محله بود، زندگی می کرد. من یک روز پنج شنبه ای قربةً الی الله برای دفاع از امام نزد آن آقا رفتم و پرسیدم چنین مطلبی از شما منقول است، آیا صحت دارد؟ با شجاعت گفت بله، و دست مرا گرفت و گفت این سید ـ امام ـ می گوید این دست تو خدا است!!

🔹ماجرای دیگری به خاطرم آمد که آن هم نتیجة العرفان است که مهم تر از خود عرفان است. یکی از بستگان ما به نام مهندس پیراینده که الآن هم در قید حیات است، بسیار خدمت امام ارادت داشت. وقتی امام در پاریس بودند، به واسطۀ همان ارادتی که داشت، رفت پاریس و برگشت و نقل کرد که در آن جا ماجرای عجیبی دیدم. یک هیأت از آمریکایی ها آمده بودند و ملاقات بسیار مهمی با امام داشتند و خیلی هم عجله داشتند، ولی معلوم نبود امام کجا رفته اند. من برخاستم و دنبال امام گشتم. دیدم قبایشان را تا زیر بغل کشیده اند و مشغول نظافت توالت هستند. این واقعاً عجیب بود. اگر امام امر می کردند به دیگران برای آن کار، برای امتثال امر ایشان مسابقه بود، اما به هیچ کس نگفته بودند و شخصاً مشغول این کار شده بودند.

🔸امام خیلی شدید به وحدت تشکیکی وجود قائل بودند، بلکه قائل به وحدت شخصی بودند. عقیدۀ بنده هم همین وحدت شخصی است. از ادعیه، مخصوصاً دعاهایی که مشتمل بر اسم اعظم است و در مکارم الاخلاق آمده است، وحدت شخصی استفاده می شود. اشکالاتی که در باب یا هو، یا من هو، یا من لیس هو الاّ هو، وارد است، جز با وحدت شخصی قابل دفع نیست.

مجموعه آثار 13 ـ امام خمینی و اندیشه های اخلاقی ـ عرفانی (مصاحبه های علمی)، ص 187.

@bazmeghodsian