گفتگوهای تراثی (آرشیو)

این فردی که در طبقات الفقها بحث پیرامونش است(صالح بن عبدالوهاب عرندس) کتابی با عنوان كشف اللئالي تاليف كرده كه از اون كتاب نقل كرده سيد محمد رضا…

محمد بن ابی نصر نسخه نهج البلاغه ی داشته که بر ابوالرضا راوندی قرائت کرده است. بعدا علی بن ابی سعد نسخه خودش را بر او عرضه کرده و (احتمالا) با نسخه او مقابله می کند و حواشی آن را به نسخه اش انتقال می دهد و محمد بن ابی نصر اجازه ای برای او در رجب 587ق می نویسد. (نک متن اجازه او به علی بن ابی سعد در الثقات العیون و ...آمده است).
محمد بن ابی نصر در اجازه ای دیگر، روایت نهج البلاغه را به صاعد بن محمد بن صاعد البریدی در 16 جمادی الاخر 575ق داده است (متن اجازه در مجموعه کتابخانه مجلس ش 8867). همچنین آقای اشکوری سندی ذکر می کند که صاعد از او نقل کرده: «و ذکر ان صاعدا یروی عن ابی جعفر محمد بن ابی نصر بن محمد بقم» (تراجم الرجال ج1ص411/800). در این سند راوی ایشان، اشرف الدین صاعد بن محمد بن صاعد البریدی الابی عالمی امامی منظور است. (الفهرست ص 72). بر اساس این اجازه اخیر، دانسته می شود او مانند ابوالرضا روایت نهج البلاغه را از ابن الاخوه (۴۸۳-۵۴۸ق) گرفته و ابن الاخوه از مشایخ او بوده است.
همچنین محمد بن ابی نصر نسخه ای از کتاب الامالی سید مرتضی را بر اساس نسخه ابوالرضا کتابت کرده و حواشی ابوالرضا بر نسخه او آمده است. (انشاء الله در بحث «ابوالرضا و روایت کتاب الامالی سید مرتضی» خواهد آمد)
@libmazaheb

بخشی از درس خارج اصول استاد موسوی جزایری
92/09/18
بسم الله الرحمن الرحیم

موضوع: اشکال محقق اصفهانی [ آیت الله سید ابو الحسن اصفهانی استاد آیت الله بهجت ] به ادله ترجیح به مخالفت عامه
مقدمه
دیروز در پاسخ به مرحوم آخوند این را گفتیم که اخبار موافقت کتاب و مخالفت کتاب دو دسته اند، یک دسته در مقام بیان اصل حجیّت خبر واحد است و دسته دوم در مقام بیان ترجیح عند التعارض، لذا موافقت و مخالفت با کتاب به دو معناست. در مورد موافقت عامه هم همین طور است، آخوند گفته بود که هر خبری که موافق عامه است بوی تقیه می دهد لذا فی نفسه حجت نیست و ربطی به باب تعارض ندارد. ما جواب دادیم که این واقعیت ندارد که خبری که موافق عامه باشه از حجیت ساقط می شود، بلکه این اخبار مخصوص باب تعارض است.
اشکال محقق اصفهانی به ادله ترجیح به مخالفت عامه
محقق اصفهانی یک خدشه ای ایجاد می کند در روایات ترجیح به مخالفت عامه، خدشه این است که این احادیث در کتب اربعه نیامده در کتب شیخ صدوق مانند عیون و علل الشرایط و امثال اینها هم نیامده در سایر کتب قدما نیز نیامده، تنها و تنها در رساله قطب الدین راوندی آمده این رساله هم یک کتاب مخطوطی است که تا کنون هم چاپ نشده و هنوز هم مخطوط است. انتساب این رساله به قطب محل خدشه است. [1]
محقق نراقی در کتاب مناهج الاحکام و الاصول در بحث تعارض الادله خدشه کرده و گفته انتساب این کتاب به قطب الدین جزو متواترات نیست، کتاب هم زمانی منسوب می شود به مولف که انتسابش جزو متواترات باشد لذا محقق نراقی این رساله را نپذیرفته.[2]
محقق حلی هم به این اشکال واقف شده و گفته که این مسئله ترجیح به مخالفت عامه در روایات اساس محکمی ندارد، آقایان به محقق اشکال کرده اند که ما صحاح متعددی داریم که مطلب را تایید می کند، آشیخ محمد حسین اینجا دفاع می کند از محقق و می فرماید این صحاحی که گفته می شود همه از رساله قطب نقل شده و این مسئله مورد غفلت آقایان واقع شده است. چرا؟ زیرا متاخرین همه به وسایل مراجعه می کردند و در واقع صاحب وسائل بانی اصلی نقل این اخبار بوده، این اخبار را در باب نُه، از ابواب صفات قاضی آورده است:
1- سعيد بن هبة الله الراوندي في ( رسالته ) التي ألفها في أحوال أحاديث أصحابنا وإثبات صحتها ، عن محمد ، وعلي ابني علي بن عبد الصمد ، عن أبيهما ، عن أبي البركات علي بن الحسين ، عن أبي جعفر ابن بابويه ، عن أبيه ، عن سعد بن عبدالله ، عن أيوب بن نوح ، عن محمد ابن أبي عمير ، عن عبد الرحمن بن أبي عبدالله ، قال : قال الصادق ( عليه السلام ) : إذا ورد عليكم حديثان مختلفان فاعرضوهما على كتاب الله ، فما وافق كتاب الله فخذوه ، وما خالف كتاب الله فردوه ، فان لم تجدوهما في كتاب الله فاعرضوهما على أخبار العامه ، فما وافق أخبارهم فذروه ، وما خالف أخبارهم فخذوه.[3]
2- وبالاسناد عن ابن بابويه ، عن محمد بن الحسن ، عن الصفار ، عن أحمد بن محمد بن عيسى ، عن رجل ، عن يونس بن عبد الرحمن ، عن الحسين (1) بن السريّ ، قال : قال أبو عبدالله ( عليه السلام ) : إذا ورد عليكم حديثان مختلفان فخذوا بما خالف القوم. [4]
بالاسناد یعنی باز هم قطب الدین نقل می کند، از که؟ از ابن بابویه -در حالی که خود ابن بابویه این احادیث را نقل نکرده است- عن محمد بن الحسن که مراد ابن الولید است زیرا این سلسله -ابن بابویه عن محمد بن الحسن عن الصفار- مراد ابن الولید است.
3- وعنه(باز در کتاب قطب راوندی) ، عن محمد بن موسى بن المتوكل ، عن السعد آبادي ، عن أحمد بن أبي عبدالله ، عن ابن فضال ، عن الحسن بن الجهم ، قال : قلت للعبد الصالح ( عليه السلام ) : هل يسعنا فيما ورد علينا منكم إلا التسليم لكم ؟ فقال : لا والله لا يسعكم إلا التسليم لنا ، فقلت : فيروى عن أبي عبدالله ( عليه السلام ) شيء ، ويروى عنه خلافه(یعنی بحث تعارض است) ، فبأيهما نأخذ ؟ فقال : خذ بما خالف القوم ، وما وافق القوم فاجتنبه.[5]
باز هم سند خوب است لکن همان مشکل کتاب قطب راوندی را دارد.
4- وعنه(باز از قطب راوندی) ، عن أبيه ، عن سعد ، عن أحمد بن محمد ، عن ابن أبي عمير ، عن علي بن أبي حمزة ، عن أبي بصير ، عن أبي عبدالله ( عليه السلام ) ، قال : ما أنتم ـ والله ـ على شيء مما هم فيه ، ولا هم على شيء مما أنتم فيه ، فخالفوهم فما هم من الحنيفية على شيء.[6]
غرض این است که پنج، شش تا روایت دانه درشتی که در این مسئله داریم همه را صاحب وسایل با اطمینان نقل کرده، پس بانی این مسئله ایشان است چون این رساله مخطوط را معلوم نیست از کجا پیدا کرده و به آن اعتماد داشته، اعتمادش را هم از اینجا می فهمیم که شیخ حر عاملی دو کتاب در شرح حال علما دارد، یکی «عمل العامل فی شرح علماء جبل عامل» که مخصوص علمای لبنان است و البته خودش هم لبنانی بوده است، دیگری «تذکره المتبحرین فی احوال علمائنا المتأخرین» در این کتاب شرح مفصلی بیان کرده در احوال «سعید بن هبه الله راوندی» که البته عل

سلام. این که آن شخص چه کار کرده و مستحق نفرین شده، البته در روایت منعکس نشده است. وانگهی، این تعبیر را در روایات دیگر و به نقل از افرادی غیر از پیامبر (ص) نیز می‌خوانیم. ضمنا، با توجه به توضیحاتی که ادامۀ روایت ذکر شده، کامل واضح است که در روایت دارد از یک «دعا علیه کسی» یعنی نفرین بحث می‌شود.

روايتی درباره نام دوازده امام (حديث خضر) و يک داوری نادرست درباره احمد برقي (در 3 فرسته)

در کافي روايت اول در باب مرتبط با احاديث 12 امام از احمد برقي روايت شده. سند روايت که معروف به حديث خضر است درباره نام دوازده امام چنين است (الكافي ( دار الحديث )، ج ٢، ص 677 تا 678): عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ الْبَرْقِيِّ ، عَنْ أَبِي هَاشِمٍ دَاوُدَ بْنِ الْقَاسِمِ الْجَعْفَرِيِّ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ الثَّانِي عَلَيْهِ السَّلَامُ ، قَالَ : ..

کليني بعد از نقل روايت سندی ديگر هم به همين حديث ارائه می دهد (الكافي ( دار الحديث )، ج ٢، ص 680): حَدَّثَنِي مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ الصَّفَّارِ ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ، عَنْ أَبِي هَاشِمٍ مِثْلَهُ سَوَاءً . علت نقل اين سد دوم اين است که کليني قصد دارد مطلبی را به نقل از صفّار در اينجا بياورد: قَالَ مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى : فَقُلْتُ لِمُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ : يَا أَبَا جَعْفَرٍ ، ودِدْتُ أَنَّ هذَا الْخَبَرَ جَاءَ مِنْ غَيْرِ جِهَةِ أَحْمَدَ بْنِ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ، قَالَ : فَقَالَ : لَقَدْ حَدَّثَنِي قَبْلَ الْحَيْرَةِ بِعَشْرِ سِنِينَ.
معمولا اين عبارت عطار بد فهميده شده و آن را علامتی برای ضعف احمد برقي تلقي کرده اند (نک: حاشيه کافی، ذيل روايت). در حالی که خواهيم ديد اصلا مقصود اين نبوده است. چند نکته در رابطه با اين روايت:

1- از ظاهر سند اول کليني چنين بر می آيد که این روایت را برقي در کتاب المحاسن خود نقل کرده بوده؛ گرچه اين قسمت طبعا باید از بخش های اینک مفقود کتاب باشد (اگر مقصود عين اين تحرير موجود در کتاب کافي باشد، بی زياده و کم). در نقل عطار از صفار (طبق روايت کليني)، عطار به صفار ابراز می دارد که دوست داشتم اين روايت از غير جهت احمد برقی نقل شده بود و صفار در پاسخ می گويد اين حديث را برقي ده سالی قبل از حدوث واقعه حيرت (غيبت) برای من حديث کرد. آيا صفار اين روايت را در يکی از کتابهايش نقل کرده بوده؟ محتمل است. در آن صورت بايد گفت که پرسش عطار از صفار حاشيه نقل او از کتابی از کتاب های صفار است که در دنباله نقل روايت از کتاب صفار آن را به عنوان گفتگویی شفاهی بعد از آنکه آن روایت را شفاها از صفار شنيده بوده نقل کرده است. کليني شايد اصل روايت صفار و آن حاشيه را در کتابی از محمد بن يحيی العطار ديده و نقل کرده و يا اينکه چون کتاب صفار را به نقل از استادش محمد بن يحیی العطار روایت می کرده آن حاشيه را هم که در الحاقات روايت کتاب صفار از سوی عطار بوده نقل کرده. اين احتمال هم هست که عطار در وقت شنيدن کتاب المحاسن نزد استادش صفار اين پرسش را از او داشته؛ گفتگویی که بعدا کليني آن را از "اصل" روايی عطار از کتاب برقی نقل کرده.

2- در روايت اول چنانکه گفتيم ظاهر امر چنين به نظر می رسد که احمد برقي در کتاب محاسنش این روایت را نقل کرده بوده چرا که کليني معمولا نقل های کتاب المحاسن را از احمد برقي با سند "عدة من أصحابنا" می آورد. اگر اين روايت در المحاسن نقل شده بوده و صورت مکتوب المحاسن در اختيار کليني و شیخش در اينجا بوده چرا اساسا چنين پرسشی از سوی عطار خطاب به صفار و پاسخی آن چنان پيش آمده بود؟ مگر تاريخ تحرير المحاسن برای طبقه مشايخ کليني (و از جمله محمد بن يحيی العطار) روشن نبود؟ چون در واقع در مقام گفتگوی عطار با صفار مسئله عطار اين بوده که کاش اين روايت را کسی نقل می کرد که به دوران قبل از وقوع غيبت تعلق داشت (و بنابراين ارزش چنين حديثی با توجه به نام بردن از دوازده امام دو چندان می شد) و صفار پاسخ می دهد که اين روايت را او از برقي ده سال پيش از وقوع غيبت شنيده بوده. یک احتمال اين است که ظاهرا عطار می دانسته که کتاب المحاسن تأليف بعد از دوران آغاز غيبت است و صفار در پاسخ می گويد با وجود آنکه کتاب محاسن تأليفی است از بعد از آغاز دوران غيبت منتهی من اين روايت را از برقي قبل از تأليف آن کتاب و در حقيقت ده سالی قبل از آغاز دوران "حيرت" شنيدم. اينکه دقيقا اين محدثين تاريخ آغاز "حيرت" را چه زمانی می دانستند بر ما روشن نيست. احتمالا سال 265 ق مراد است. بدين ترتيب بايد حدود سال 255 ق صفار اين روايت را از برقي شنيده باشد.

3- از اين پرسش و پاسخ این نکته هم روشن می شود که روايت ابو هاشم جعفري از امام جواد (ع) صورت مکتوب نداشته و صرفا روايت شفاهی برقي از او بوده چرا که اگر صورت مکتوب داشت و ابو هاشم آن را در کتابی نقل کرده بود وساطت برقي و زمان روايت آن اهميتی از نقطه نظر پرسش صفار نداشت. بنابراین هر سندی را نباید منتهی به نقلی مکتوب دانست.

4- اين روايت در منابع ديگر هم نقل شده: در غيبت نعماني اين روايت با سند از برقي عينا نقل شده (ص 66). اين روايت را شلمغاني هم در الوصية خود نقل کرده بوده (نک: دلائل الامامة، ص 174 و البته بدون نام بردن از برقي؛ قس: اثبات الوصية منسوب به مسعودی/ شلمغاني، ص 136 ). صدوق هم اين روايت را در کتاب هايش نقل کرده است (از طرق مختلفی که به برقي دارد؛ يعنی از طرق مشايخش مانند پدرش و ابن الوليد از سعد بن عبد الله و عبد الله بن جعفر الحميري و محمد بن يحيى العطار و أحمد بن إدريس: علل الشرايع، ص 96؛ عيون، 1/ 67؛ کمال الدين، ص 313). جالب است که بخشی از اين روايت (بدون آنکه متعرض قسمت مربوط به نام های ائمه اساسا شود) توسط علي بن ابراهيم با اين سند در تفسير نقل شده: "فإنه حدثني أبي عن أبي هاشم داود بن القاسم الجعفري عن أبي جعفر محمد بن علي ابن موسى (ع) قال..." (2/ 249). اين البته به خود علی بن ابراهيم مربوط می شود اما در تفسير منسوب به او در جایی که دقيقا روشن نيست که کار نويسنده واقعی تفسير است و يا از روايات خود علی بن ابراهيم در آن کتاب است تحریری دیگر از اين روايت موجود است که ظاهرا نه از طريق ابوهاشم که از طريقی ديگر از امام صادق (ع) نقل شده (نک: 2/ 44).

5- اين روايت البته در خود المحاسن ( ج 2 ص 332) هم نقل شده. در تحرير کتاب المحاسن برخلاف نقل کليني و ديگر منابع، روايت برقي از ابو هاشم جعفري مستقيم نيست بلکه به واسطه پدرش است. در اينجا يک اختلاف ديگر هم وجود دارد و آن اينکه ابو هاشم آن را به شکل مرفوع از امام صادق (ع) نقل می کند (البته در نقل نعماني هم روايت امام جواد عليه السلام از آبائش ديده می شود: عن أبي جعفر محمد بن علي ( عليه السلام ) ، عن آبائه ( عليهم السلام ). متن روايت در کتاب المحاسن هم کوتاه تر از متن روايت کافي و ديگر ناقلان برقي است و در اينجا به جای نام بردن از تک تک ائمه تنها به اين عبارت بسنده شده ( المحاسن، ج ٢، ص 333): فقال الرجل : " أشهد أن لا إلا الله وحده لا شريك له ، وأشهد أن محمدا عبده ورسوله ، وأشهد أن أباك أمير المؤمنين وصى محمد حقا حقا ، ولم أزل أقوله ، وأشهد أنك وصيه ، وأشهد أن الحسين وصيك ، حتى أتى على آخرهم ". دقيقا ما با يک روايت در المحاسن روبرو هستيم و يا با دو روايت؟ مسئله مهم اينجاست.

6- خوب است برای پاسخ بدين پرسش از شيخ صدوق آغاز کنيم: آيا صدوق اين روايت را واقعا از طرق مختلفی که نقل کرده در آثار مشايخش و مشايخ مشايخش در دست داشته و يا اينکه صرفا وجود روايت در کتاب کافي را به شيوه استخراج نويسی با سندهای ترکيبی و مستخرج ارائه داده؟ اگر مستند او روايت کليني نباشد معلوم می شود که تحرير موجود در کافي قبل از دوره کليني (و ادعای روايت از صفار/ برقي) در دست طبقه قبل از او هم موجود بوده (به ويژه اينکه اين روايت را شلمغاني، معاصر کليني هم نقل کرده بوده؛ گرچه بدون نام بردن از برقي). اگر اين درست باشد مشکل بتوان فرض کرد که عبارت "حتى أتى على آخرهم" در تحرير المحاسن برقي همزمان در چندين روايت مستقل از هم از برقي با عباراتی شامل نام تک تک امامان تا امام آخر جايگزين شده باشد. در اين صورت بايد فرض کرد که برقي در کتاب المحاسن دو بار اين روايت را نقل کرده؛ يکبار همانطوری که الآن در نسخه های موجود آن می بينيم و بار ديگر با تحريری که در کافي کليني موجود است. اما اگر شيخ صدوق (و البته نعماني) آن را تنها بر اساس روايت کليني استخراج کرده در آن صورت احتمالا روايت برقي را تنها صفار نقل کرده بوده و او مسئول اين روايت با همه الفاظ آن است. اگر چنين باشد شايد سبب گفتگوی ياد شده بين صفّار و عطار اين بوده که چون عطار می دانسته اين روايت در المحاسن بدين ترتيب نيست آرزو می کرده راوی چنين روايتی نه او بلکه کسی ديگر باشد. آنگاه صفار در پاسخ به عطار اطمينان داده بوده که خودش اين روايت را ده سال پيش از وقوع "حيرت" از برقي دریافت کرده بوده است.

کتاب سليم و روايت کافي کليني (در سه فرسته) (بحث های مرتبط با موضوع کتاب سليم)

ما قبلا اظهار کرديم که کليني گويا به کتابی با عنوان "کتاب سليم" دسترسی نداشته. او البته رواياتی از سليم در سنت ابان/ سليم در کافي شريف نقل کرده منتهی اين نقل ها از سنت های روايی مختلف بوده و ربطی به کتابی که بعدا با عنوان کتاب سليم مثلا نعماني در اختيار داشت نداشت.

در باب مربوط به نصوص بر عدد 12 برای ائمه اطهار (ع) در کافي روايت چهارم به نقل از سليم است. کليني اينجا روايتی کوتاه را از سنت ابان/ سليم از طريق سه طريق مختلف نقل می کند (الكافي ( دار الحديث )، ج ٢، ص 687):

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِيسى ، عَنْ إِبْرَاهِيمَ بْنِ عُمَرَ الْيَمَانِيِّ ، عَنْ أَبَانِ بْنِ أَبِي عَيَّاشٍ ، عَنْ سُلَيْمِ بْنِ قَيْسٍ ؛ وَ مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ ، عَنْ عُمَرَ بْنِ أُذَيْنَةَ ؛ وَعَلِيُّ بْنُ مُحَمَّدٍ ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ هِلَالٍ ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ ، عَنْ عُمَرَ بْنِ أُذَيْنَةَ ، عَنْ أَبَانِ بْنِ أَبِي عَيَّاشٍ ، عَنْ سُلَيْمِ بْنِ قَيْسٍ ، قَالَ : ...

ممکن است تصور شود در اينجا کلینی کتاب سليم را در دست داشته و آن را از سه طريق مختلف، حال با سماع و يا اجازات نقل می کرده. يا اينکه ممکن است تصور شود که اساسا سه تحرير مختلف از کتاب سليم را، هر کدام با يک طریق متفاوت در دست داشته و از آنها در اينجا نقل می کند. هيچ کدام از اين احتمالات وارد نيست. اينجا کليني از سه منبع، به احتمال قوی کتابی از علي بن ابراهيم، کتابی از محمد بن يحيی العطار (و يا احمد بن محمد بن عيسی) و نيز کتابی به احتمال قوی از احمد بن هلال (بعيد است که واسطه، کتاب علي بن محمد باشد. اينجا از علي بن محمد، مقصود ابن بندار است و نه دایی کليني، علي بن محمد علّان) رواياتی از سنت ابان/ سليم نقل می کند. به همين دليل هم می بينيد که در روايت علي بن ابراهيم اصلا نامی از عمر بن اذينه نيست در حالی که در دو روايت ديگر عمر بن اذينه واسطه است.

اين روايت را به نقل از کليني، نعماني و طوسي هم در کتاب های غيبت خود نقل کرده اند. جالب اين است که نعماني با وجود آنکه به تحريری از "کتاب سليم" به روايت عبد الرزاق دسترسی داشته اما اين روايت خاص را نه از طريق آن تحرير بلکه تنها از طريق کليني نقل می کند (ص 96). اين نشان می دهد که اين روايت در تحرير او از کتاب سليم وجود نداشته. اين روايت را در آثار شيخ صدوق هم می بينيم (عيون و کمال الدين و خصال): آنجاها هم عين همين روايت کليني نقل شده؛ در اين ميان روايت موجود در خصال شيخ صدوق طرق متعددی را در بر دارد ( الخصال، ص ٤٩١): حدثنا أبي رضي الله عنه قال : حدثنا سعد بن عبد الله ، عن أحمد بن محمد ابن عيسى ، عن محمد بن أبي عمير ، عن عمر بن أذينة ، عن أبان بن أبي عياش . عن سليم بن قيس الهلالي ، وحدثنا محمد بن الحسن بن الوليد رضي الله عنه قال : حدثنا محمد بن الحسن الصفار ، عن يعقوب بن يزيد ، وإبراهيم بن هاشم جميعا ، عن حماد بن - عيسى ، عن إبراهيم بن عمر اليماني ، عن أبان بن أبي عياش ، عن سليم بن قيس الهلالي قال : ....

در طريق اول روايت يا به شکل مستخرج نويسی (و جايگزينی نام محمد بن يحيی در روايت کلينی با سعد اشعری از سوی صدوق) و يا واقعا از سوی سعد اشعری از احمد بن محمد بن عيسی در اختيار صدوق قرار گرفته. در طريق دوم روايت از طريق صفار است و او از دو طريق يعقوب بن يزيد و يا ابراهيم بن هاشم و در نهايت از حماد. اينجا هم شايد شيخ صدوق طريق علي بن ابراهيم در روايت کليني را با شيوه مستخرج نويسی و يا ترکيب اسانيد/ تعويض سند با روايت صفار جايگزين کرده است. به خصوص که می بينيم که اينجا هم باز در روايت ابراهيم بن هاشم (مانند روايت کليني) نامی از عمر بن اذينه نيامده. هر چه هست اين احتمال وجود دارد که روايت کليني از سوی صدوق صرفا از طريق تعويض اسانيد باز روايت شده و او اساسا به اصل حديث دسترسی نداشته و منبع اصلی اش تنها کليني بوده.

طوسي در غيبت خود علاوه بر نقل سند به کليني، روايت را از طريق فرزند حميري هم نقل می کند و او از پدرش و خود حميري از محمد بن حسين بن ابی الخطاب همان روايتی را نقل می کند که در کليني هم می بينيم. معلوم نيست واقعا عبد الله بن جعفر حميري و يا فرزندش اين روايت را نقل کرده بودند و يا اينکه اين سند صرفا بازسازی سند کليني بر اساس شيوه تعويض اسانيد و ترکيب اجازات با اسانيد است. در اين روايت محمد بن حسين بن ابی الخطاب از ابن ابی عمير روايت می کند. اگر سند بازسازی شده بر اساس شيوه ياد شده باشد در واقع به جای آنکه مسئوليت اين روايت متوجه احمد بن محمد بن عيسی و يا از آن محتملتر محمد بن يحيی العطار شود متوجه ابن ابی عمير شده. آيا با وجود اين احتمال قوی که باز هم در اينجا با شيوه های مستخرج نويسی های مبتنی بر شيوه تعويض سند روبرو هستيم می توان اين روایت را تا دوران ابن ابی عمير به عقب برد؟ به هر حال اين احتمال قوی است که بخشی از متن روايت به دوره احمد بن محمد بن عيسی برسد گرچه مظنون این است که بعدا کلماتی به روايت الحاق شده است. اين سند بر اين قرار است (الغيبة، ص ١٦٥): "روى محمد بن عبد الله بن جعفر الحميري فيما أخبرنا به جماعة ، عن أبي المفضل الشيباني ( عنه ) عن أبيه ، عن محمد بن الحسين ، عن محمد بن أبي عمير ..."

هر چه هست در اين روايت عبد الله بن جعفر بن ابی طالب در حضور معاويه از سلسله ائمه (ع) بر زبان پيامبر روايتی را نقل می کند. در اين روايت او نقل می کند که: "كنا عند معاوية أنا والحسن والحسين وعبد الله بن عباس وعمر بن أبي سلمة ، وأسامة بن زيد فجرى بيني وبين معاوية كلام فقلت لمعاوية : سمعت رسول الله صلى الله عليه وآله يقول..". بنابراين طبق روايت منابع کهن علاوه بر عبد الله بن جعفر طيار، اين اشخاص هم که در اين روايت می بينيم در همان مجلس حضور داشته اند. اما از ديگر سو، عبارات اين روايت در يک پيش زمينه متفاوتی در تحريرهای مختلفی که همينک از کتاب سليم باقی است ديده می شود. ترديدی در اين نيست که آنچه در منابع کهن مانند کليني نقل شده از روی مادر نسخه تحريرهای موجود از کتاب سليم نقل نشده. چرا که اگر چنين بود بايد کليني (و ديگر منابع کهن) کل آن قسمت را که اتفاقا تماما با موضوع 12 امام مرتبط است را نقل می کردند. ثانيا ميان روايت کليني با آنچه در متن سليم آمده چندين تمايز آشکار ديده می شود. اين تمايزها، هم ميان متن کليني با تحريرهای مختلف کتاب سليم در اين قسمت ديده می شود و هم جالب اين است که ميان خود اين تحريرها هم آشکارا اختلافات وجود دارد (برای اين اختلافات، نک: سليم، ص 834 به بعد، چاپ آقای انصاری که در حاشيه همه را به خوبی نشان داده است).

22- اسماعيل بن جابر الجعفي ، از امامان باقر و صادق روايت مي كند ( نجاشي ، 32- 33 / 71 ) .
23 – ابو عبدالله الحسين بن موسي بن سالم الحناط ، از موالي . از امام صادق و از گروهي از راويان امام روايت مي كند ( نجاشي ، 45 / 90 )
24 - ابو محمد الحسن بن جعفر بن الحسن ( ابن امام حسن المجتبي ) المديني ، از اعمش روايت دارد . او از امام صادق روايت مي كند . او كتاب داشته است . سند به كتابش را نجاشي از طريق ابن عقده از طريقي خاص روايت كرده است ( نجاشي ، 46 / 92 )
25 – الحسن بن رباط البجلي كوفي ، از امام صادق روايت مي كند . نجاشي مي گويد كه او كتابي دارد به روايت حسن بن محبوب ( له كتاب روايه الحسن بن محبوب ) و آنگاه سند خود را نجاشي از طريق ابن محبوب به او مي رساند ( نجاشي ، 46 / 94 ) . تعبير نجاشي احتمالا نشانگر اين است كه او كتابهاي ديگري با روايات اشخاص ديگر دارد .
26 – الحسن بن الحسين بن الحسن الجحدري الكندي ، از امام صادق روايت مي كند . نجاشي درباره او مي نويسد كه او كتبي داشته است از جمله با روايت الحسين بن محمد بن علي الازدي و آنگاه سند خود را از طريق ابن عقده از سنت روايي شيعي عام به الازدي و سپس به الجحدري مي رساند ولي در پايان سند اشاره دارد كه سند الجحدري به امام صادق مي رسد كه از امام يك نسخه را روايت مي كرده است . بنابراين كتاب او به روايت الازدي ، يك نسخه بوده است . بنابر اين گاهي يك كتاب را به نام نسخه مي خوانده اند ( نجاشي ، 46 – 47 / 95 )
27 – الحسن بن زياد العطار كوفي ( و نيز نقل شده : الحسن بن زياد الطائي ) ، از امام صادق روايت مي كند ( نجاشي ، 47 / 96 ) .
28 - الحسن بن السري الكاتب الكرخي ، از امام صادق روايت مي كند . او كتابي دارد كه حسن بن محبوب از او روايت مي كند ( نجاشي ، 47 / 97 ) .
29 - الحسن بن محمد الحضرمي ، نجاشي مي گويد كه او كتبي دارد و از جمله به روايت هارون بن مسلم بن سعدان . كاملا روشن است كه مراد او از كتب ، تعدادي دفتر حديث بوده كه همگي با عنوان كتاب شناخته مي شده و هر يك با يك راوي روايت مي شده است . آنگاه نجاشي سند خود را از دو طريق به عبدالله بن جعفر الحميري مي رساند و او از طريق هارون اين كتاب را از الحضرمي روايت مي كند . آنگاه نجاشي توضيح مي دهد كه راويان اين كتاب بسيارند . احتمالا منظور او نه كتاب هارون از الحضرمي ، بلكه راويان كتاب الحضرمي است ، كه هريك يك كتاب ، شايد با اندكي تفاوت از او روايت مي كردند ؛ شايد هم مقصود او كتاب هارون از الحضرمي است كه در اين صورت بايد بگوييم مسئله مربوط مي شود به تداول كتاب در نزد اماميه ( نجاشي ، 49 / 105 )

30 – علي بن ابي المغيره الزبيدي الكوفي ، فرزندش حسن كه خود از امامان باقر و صادق روايت مي كرد ، كتاب پدر را از او روايت مي كرده است . نجاشي سندي به اين روايت ارائه نمي دهد . بايد گفت كه در واقع كتاب پدر از طريق روايت فرزند ، به عنوان كتاب شناخته شده است ؛ با اين وصف خود فرزند هم كتابي مفرد ويژه خود داشته است ( نجاشي ، 49 / 106 )
31 - الحسن بن علي بن ابي المغيره الزبيدي الكوفي ، از امامان باقر و صادق روايت مي كرد ، او كتاب پدرش را از او روايت مي كرده است . نجاشي سندي به اين روايت ارائه نمي دهد . بايد گفت كه در واقع كتاب پدر از طريق روايت فرزند ، به عنوان كتاب شناخته شده است ؛ با اين وصف خود فرزند هم كتابي مفرد ويژه خود داشته است كه نجاشي به آن سند داده است ( نجاشي ، 49 - 50 / 106 )
32 – الحسن بن علي بن سبره ( نجاشي ، 50 / 108 )
33 - ابو الخزرج الحسن بن الزبرقان ، قمي ( نجاشي ، 50 / 110 )
34 - الحسن بن الحسين العرني النجار ، مدني ، كتابي داشته كه در آن از رجال و روات امام صادق از خود امام روايت مي كرده است . بنابراين در اين كتاب روايات او با واسطه از امام صادق گرداوري شده بوده است ( نجاشي ، 51 / 111 )
35 - ابو محمد الحسن بن محمد بن الفضل ( از اعقاب نوفل بن الحارث بن عبدالمطلب ) ، نجاشي او را ثقه و جليل خوانده است . از امام رضا نسخه اي روايت مي كند . نجاشي سندي به اين نسخه نمي دهد . او علاوه بر اين نسخه ، كتاب بزرگي هم داشته است . نجاشي توضيح مي دهد كه او علاوه بر اين ، به واسطه پدرش از امامان صادق و كاظم روايت مي كند ، بنابر اين در اين كتاب اين روايات را و شايد روايات خود از امام رضا را كه به صورت نسخه اي مستقلا (؟) هم گردآورده بوده است ، روايت مي كرده است . اين احتمال هم هست كه آن نسخه ، بنابر تعريفي كه شايد بتوان از نسخه ارائه داد ، صرفا شامل روايات او از امام رضا به صورت مسند از پيامبر مي شده است . بهرحال نجاشي به نقل از ابن عياش جوهري به كتاب بزرگ او سند مي دهد ( نجاشي ، 51 / 112 ) .

در اینجا دوست دارم نسخه ای از صحیفه را که در یکی از کتابخانه های شهر یزد می باشد را به دوستان معرفی کنم.. این نسخه که از کهن ترین نسخه های صحیفه به شمار می آیند به خط عبد الرحیم بن شمس التبریزی المشرقی الخلوتی است که آن را در سال 791 هجری قمری کتابت کرده است. نکته بسیار مهم درباره این نسخه آن است که این نسخه بر مبنای نسخه ایی به روایت (ابو علی الحسن بن محمد بن اسماعیل بن أشناس البزاز) کتابت شده.. که روایتی غیر از روایت مشهوره صحیفه (روایت بهاء الشرف) است..

@majlesilib

محمد بن ابی نصر نسخه نهج البلاغه ی داشته که بر ابوالرضا راوندی قرائت کرده است. بعدا علی بن ابی سعد نسخه خودش را بر او عرضه کرده و (احتمالا) با نسخه او مقابله می کند و حواشی آن را به نسخه اش انتقال می دهد و محمد بن ابی نصر اجازه ای برای او در رجب 587ق می نویسد. (نک متن اجازه او به علی بن ابی سعد در الثقات العیون و ...آمده است).
محمد بن ابی نصر در اجازه ای دیگر، روایت نهج البلاغه را به صاعد بن محمد بن صاعد البریدی در 16 جمادی الاخر 575ق داده است (متن اجازه در مجموعه کتابخانه مجلس ش 8867). همچنین آقای اشکوری سندی ذکر می کند که صاعد از او نقل کرده: «و ذکر ان صاعدا یروی عن ابی جعفر محمد بن ابی نصر بن محمد بقم» (تراجم الرجال ج1ص411/800). در این سند راوی ایشان، اشرف الدین صاعد بن محمد بن صاعد البریدی الابی عالمی امامی منظور است. (الفهرست ص 72). بر اساس این اجازه اخیر، دانسته می شود او مانند ابوالرضا روایت نهج البلاغه را از ابن الاخوه (۴۸۳-۵۴۸ق) گرفته و ابن الاخوه از مشایخ او بوده است.
همچنین محمد بن ابی نصر نسخه ای از کتاب الامالی سید مرتضی را بر اساس نسخه ابوالرضا کتابت کرده و حواشی ابوالرضا بر نسخه او آمده است. (انشاء الله در بحث «ابوالرضا و روایت کتاب الامالی سید مرتضی» خواهد آمد)
@libmazaheb

حَدَّثَنَا عَبْدُ اللَّهِ بْنُ عَبْدِ الْوَهَّابِ، حَدَّثَنَا حَمَّادٌ، عَنْ رَجُلٍ لَمْ يُسَمِّهِ، عَنْ الْحَسَنِ، قَالَ: خَرَجْتُ بِسِلَاحِي، لَيَالِيَ الْفِتْنَةِ، فَاسْتَقْبَلَنِي أَبُو بَكْرَةَ، فَقَالَ: أَيْنَ تُرِيدُ؟ قُلْتُ: أُرِيدُ نُصْرَةَ ابْنِ عَمِّ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَ سَلَّمَ، قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَ سَلَّمَ: إِذَا تَوَاجَهَ الْمُسْلِمَانِ بِسَيْفَيْهِمَا فَكِلَاهُمَا مِنْ أَهْلِ النَّارِ، قِيلَ: فَهَذَا الْقَاتِلُ، فَمَا بَالُ الْمَقْتُولِ، قَالَ: إِنَّهُ أَرَادَ قَتْلَ صَاحِبِهِ، قَالَ حَمَّادُ بْنُ زَيْدٍ: فَذَكَرْتُ هَذَا الْحَدِيثَ لِأَيُّوبَ وَ يُونُسَ بْنِ عُبَيْدٍ، وَ أَنَا أُرِيدُ أَنْ يُحَدِّثَانِي بِهِ، فَقَالَا: إِنَّمَا رَوَى هَذَا الحَدِيثَ الْحَسَنُ عَنْ الْأَحْنَفِ بْنِ قَيْسٍ، عَنْ أَبِي بَكْرَةَ. (صحيح البخاري، ج‏11، ص16)

ابتدای نقل ناقص این روایت موهم این است که خود حسن در جنگ بوده، و ابو بکرة او را سست کرده است؛ در حالی‌که بنا بر توضیح آخر روایت و منابع بسیار دیگری این روایت را حسن از احنف بن قیس نقل کرده، (مسند أحمد بن حنبل، ج‏34، ص87؛ نیز ص119، 149، 150 به طرق مختلف از حسن؛ مسلم، ج4، ص2213؛ و...) که ابوبکرة با این حدیث او را سست کرده است. (سنن أبي داود، ج4، ص1825) البته در اسنادی از حسن نیز این عبد الله بن قیس ابوموسی اشعری که در یکی از فتنه‌ها، برادرش را با این حدیث سرد کرده است. (مسند أحمد بن حنبل، ج‏32، ص361؛ السنن الكبرى، ج2، ص315-316) که ممکن است تحریر اخیر حاصل یک خلط به خاطر تشابه نام احنف بن قیس و عبد الله بن قیس باشد. به ویژه که ابوموسی نیز به خاطر نگرش در مورد جنگ، نامش در معرض چنین اشتباهی بوده است.
توضیح بیشتر این‌که بنا بر اطلاعات نرم افزار جوامع الکلم این روایت با تعابیر نزدیک با 290 طریق از 10 صحابی نقل شده است، که البته عمده آن از ابوبکرة نقیع بن مسرح ثقفی (75 مورد) است، و سپس ابوموسی اشعری که حسن از او روایت کرده است؛ و علقمة بن وائل بن حجر حضرمی که از پدرش این روایت را در قالب داستان دیگری در زمان رسول الله ص نقل می‌کند. طرق از دیگر صحابه البته چندان قابل توجه نیست، و برخی آشکارا ثمره خلط و یا تحریف در اسناد است. مانند سند حسن از ابوبکر (ابن ابی قحافة). اما دو راوی مهم از ابوبکرة نیز حسن بصری و ربعی بن حراش هستند، و در طبقات بعدی طرق متعدد می‌شود.

به هر حال گرچه اصل روایت خبر از حسن احتمالاً درست است، اما حضور خود او در جمل اشکالاتی دارد، و تحریر متقدم‌تر از روایت چالش‌های تاریخی-کلامی پیش‌گفته روایت احتجاج را ندارد، و لذا اصیل‌تر به نظر می‌آید. احتمالاً چون حسن مطرح‎ترین روای خبر بوده، و در برخی نقل‌ها اشتباها‍‌ نام احنف از سند حسن از احنف بن قیس افتاده بوده است، نزد برخی به نام خود حسن بصری مشهور بوده است. لذا متبادرترین احتمال در مورد خبر احتجاج این است که برخی آن را منسوب به خود حسن شاخ و برگ داده‌اند.

روایت دوم: عَنْ يَحْيَى الْوَاسِطِيِ قَالَ: لَمَّا افْتَتَحَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ ع اجْتَمَعَ النَّاسُ عَلَيْهِ وَ فِيهِمُ الْحَسَنُ الْبَصْرِيُ‏ وَ مَعَهُ الْأَلْوَاحُ فَكَانَ كُلَّمَا لَفَظَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ ع بِكَلِمَةٍ كَتَبَهَا فَقَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ ع بِأَعْلَى صَوْتِهِ مَا تَصْنَعُ؟ فَقَالَ نَكْتُبُ آثَارَكُمْ لِنُحَدِّثَ بِهَا بَعْدَكُمْ فَقَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ ع- أَمَا إِنَّ لِكُلِّ قَوْمٍ سَامِرِيٌّ وَ هَذَا سَامِرِيُّ هَذِهِ الْأُمَّةِ أَمَا إِنَّهُ لَا يَقُولُ‏ لا مِساسَ‏ وَ لَكِنْ يَقُولُ لَا قِتَالَ. (طبرسي، الإحتجاج، ج‏1، ص172)

در این روایت نیز نقش مهمی برای حسن بصری در زمان فتح امیرالمؤمنین ع تصویر شده؛ تا آن‌جا که حتی سامری امت خوانده شده است. لذا ابهام تاریخی پیشین در این‌جا نیز مطرح است. نکته در خور توجه این‌که این ذم در مورد حسن نیز پیشتر در منابع در مورد ابوموسی اشعری نقل شده، و در سند ضعیفی از رسول خدا ص نقل شده که در مورد سامری امت آخر گفته‌اند: «هُوَ أَبُو مُوسَى عَبْدُ اللَّهِ بْنُ قَيْسٍ لِأَنَّهُ قَالَ كَمَا قَالَ سَامِرِيُ‏ قَوْمِ مُوسَى‏ لا مِساسَ‏ أَيْ لَا قِتَال‏» (الخصال، ج‏2، ص458)
@gholow2

نويسنده السعادة والإسعاد کيست؟ (يک خطای بزرگ شادروان استاد مجتبی مينوی که مسير يک پژوهش را منحرف کرد) در 3 فرسته

شادروان استاد مجتبی مينوی به اشتباه کتاب السعادة والاسعاد را تأليفی از ابو الحسن عامري به حساب آورد. سبب اشتباه اين بود که نويسنده اين کتاب در تنها نسخه موجود آن که در کتابخانه چستربيتی نگهداری می شود (و نسخه مرحوم مهدوی از روی آن استنساخ شده بود) ابو الحسن بن أبي ذر (و گاه ابو الحسين (کذا) يوسف بن أبي ذر رضي الله عنهما) معرفی می شود. از آنجا که ابو الحسن عامري، فيلسوف نامدار نام کاملش ابو الحسن محمد بن يوسف عامري بوده و استاد مجتبی مينوی به اين شخصيت علاقمند و درباره او پژوهش هایی انجام داده بود نويسنده السعادة والاسعاد را خيلی شتابزده ابو الحسن عامري قلمداد کرد و بدين سان همه جا نام او را ابو الحسن محمد بن أبي ذرّ يوسف عامري نام می برد. اين در حالی است که در هيچ منبع کهن و هيچ نسخه خطی از آثار عامري کنيه پدر او ابو ذر دانسته نشده. عامري هم در سياهه ای که از آثارش در آغاز کتاب الأمد علی الأبد (تأليف شده در سال 375 ق يعنی چند سالی قبل از مرگش) ارائه داده مطلقا از السعادة والاسعاد يادی نمی کند و سبک کتاب هم کاملا با قلم و انديشه عامري متفاوت است.

يک موضوع مجتبی مينوی را در اين خطا کمک کرد: کلاباذي در التعرف از يک ابو الحسن بن أبي ذر ياد و مطالبی از او در تصوف نقل می کند و از آن جمله از کتابی از او با عنوان منهاج الدين. از آنجا که گفته شده ابو الحسن عامري کتابی داشته به نام النسک العقلي والتصوف الملي (که از آن در منابع متعدد و از جمله ابن مسکويه و ابو حيان توحيدی و کتاب صوان الحکمة نقل هایی آمده) و نيز در حکايتی در الامتاع والمؤانسة گفته شده که عامري کتابی در تصوف دارد (که برخی آن را همين کتاب النسک العقلي می دانند) بنابراين فرض مجتبی مينوی اين بود که عامري می توانسته همين شخصی باشد که کلاباذي از او ياد کرده؛ خاصه که نامش را کلاباذي ابو الحسن بن أبي ذر گزارش کرده؛ يعنی همو که نويسنده السعادة والاسعاد است. با اين حساب استاد مجتبی مينوی عامري را ابو الحسن محمد بن أبي ذر يوسف می خواند و او را نويسنده کتاب منهاج الدين می دانست که اثری در تصوف است. از همين جا تقريبا در بيشتر تحقيقات جديد در غرب و شرق و در دائرة المعارف ها نام و نسب عامري را چنين نوشتند: ابو الحسن محمد بن أبي ذر يوسف عامري.


اين در حالی است که کلاباذي خود در سال 380 ق درگذشته، يعنی يکسالی قبل از ابو الحسن عامری که مرگش در 381 ق بود. نقل کلاباذي از عامري با اين وصف کمی عجيب است. اما استاد مجتبی مينوی توجه نداشت که کلاباذي در اثر ديگرش معانی الأخبار يا بحر الفوائد دو جا از همين ابو الحسن بن أبي ذر ياد می کند و در هر دو جا از تعبير "رحمه الله" برای او استفاده می کند. در هيچ موردی هم کلاباذي نه در التعرف و نه در اين کتاب دوم نامی از عامري نمی برد. بنابراين مقصود کلاباذي عامری نيست. وانگهی آنچه از کتاب النسک العقلي والتصوف الملي در منابع نقل شده ربطی به تصوف خراسانی از نوعی که کلاباذي از اين ابو الحسن بن أبي ذر نقل می کند ندارد. عامري در واقع صوفی به معنای تصوف خراسانی نبود و ماهيت کتاب النسک العقلي هم ربطی به تصوف از نوع خراسانی ندارد.

حالا داستان چيست؟

اين ابو الحسن بن أبي ذر آدم ناشناخته ای نيست. او فرزند قاضی القضات خراسان (در بخارا) در زمان سامانيان ابوذر محمد بن محمد بن يوسف البخاري بود که شرح حالش را منابع متعدد و از جمله تاريخ بخارا نقل کرده اند. فرزندش را که همان ابو الحسن بن أبي ذر باشد نيز در برخی منابع ياد کرده اند. کلاباذي اين ابو الحسن بن أبي ذر را منظور داشته و کتاب السعادة والاسعاد هم به احتمال بسيار زياد بايد تأليف همين شخص باشد.

ما ابتدا اينجا نقل های کلاباذي را از ابو الحسن بن أبي ذر نقل می کنيم و بعد چند تا از مطالب منابع را درباره او و پدرش عينا نقل خواهيم کرد:

1- التعرف لمذهب أهل التصوف، ص ٨٧

وعن عبد الواحد بن زيد قال سألت الحسن عن علم الباطن فقال سألت حذيفة بن اليمان عن علم الباطن فقال سألت رسول الله عن علم الباطن فقال سألت جبريل عن علم الباطن فقال سألت الله عز وجل عن علم الباطن فقال هو سر من سرى أجعله في قلب عبدي لا يقف عليه أحد من خلقي. قال أبو الحسن بن أبي ذر في كتابه منهاج الدين أنشدونا للشبلي:
علم التصوف علم لا نفاد له * علم سنى سماوي ربوبي
فيه الفوائد للأرباب يعرفها * أهل الجزالة والصنع الخصوصي

2- التعرف لمذهب أهل التصوف، ص ١٤٣

ويدل على قول النبي صلى الله عليه وسلم الصوم جنة أي حجاب عما دون الله في قوله تعالى الصوم لي وأنا أجزى به. قال بعض الكبار أي أنا الجزاء به وقال أبو الحسن بن أبي ذر أي معرفتي هي الجزاء له به قال وحسبه ذلك جزاء فما يبلغها شيء ولا يدانيها.