گفتگوهای تراثی (آرشیو)

غنیة ‌النزوع إلی علمی الاصول و الفروع یکی از مهمترین آثار کلامی، اصولی و فقهی امامیه در قرن ششم است. نسخه‌ای که به شمارة 10564 در گنجینه نسخ خطی کتابخانه مجلس شورای اسلامی محفوظ است و به صورت چاپ عکسی منتشر می‌شود، کهن‌ترین دستنویس کتاب است و در سال 614 ق کتابت شده است. از ویژگی‌های این دستنویس آن است که خواجه نصیرالدین طوسی در ایام جوانی آن را بر ابن‌بدران مازنی مصری، از شاگردان ابن‌زهره، قرائت کرده و ابن‌بدران در صفحه‌ای از آن اجازه‌ای مبسوط برای خواجه نوشته است. همچنین یادداشتی در این نسخه به خط خواجه نصیرالدین طوسی هست که نشان می‌دهد طوسی این نسخه را در سال 624 ق مقابله کرده است

این نسخه تحریر اصول اقلیدس طوسی است و در فهرست نسخه کتابخانه ملی تبریز ادعا شده که در زمان خود طوسی کتابت شده است ولی تاریخ کتابت ندارد!!

جالب است که در بقیه فهرست نسخ هم از این نسخه به عنوان قدیمیترین نسخه تحریر اصول نام برده شده است.

پیرامون "تحریر اصول اقلیدس" اثر جناب خواجه نصیرالدین طوسی، سخن بسیار است.
اما قبل از خواجه نیز برخی ریاضیدانان دورۀ اسلامی اقدام به ویرایش و بازنویسیِ نسخه های عربیِ اصول اقلیدس کرده اند؛ از آن جمله:
1- تحریر ابوبکر محمد بن عبدالباقی بغدادی؛ این اثر را فاضل ارجمند جناب آقای دکتر متقی (شَکَرَ الله سعیَه)، پیشتر در مقاله ای با عنوان "کتابشناسی اصول اقلیدس" معرفی نموده و به نسخۀ خطی آن در کتابخانۀ رضا در شهر رامپور-هند به شمارۀ D.645 نیز اشاره نموده است. بنده هنوز این نسخه را ندیده ام، اما چاپ سنگی این اثر در کتابخانۀ مرحوم آيت الله مرعشی و نیز کتابخانۀ سپهسالار موجود است و همانطور که جنای آقای دکتر متقی در آن مقاله تذکر داده اند، در ابتدای آن چاپ، به اشتباه، این اثر به خواجه نسبت داده شده است.
2- تحریر ابوالقاسم علی بن اسمعیل نیشابوری. این اثر نیز مانند اثر بغدادی متعلق به اوائل قرن ششم است و هنوز معرفی نشده است. این بنده به مقایسۀ آن با تحریر خواجه و تحریر بغدادی اشتغال دارد.
البته، خواجۀ طوسی در تحریر خود از آثار متنوعی از پیشینیان بهره برده که مستنداتِ بسیاری از آنها را گردآورده ایم و إن شاء الله در آینده به طبع خواهد رسید.

🔵 سه نسخه قرن یازدهم «مجمع‌البیان» فهرست‌نگاری می‌شود

یکی از کارشناسان نسخ خطی از نگارش فهرست نسخ قرن یازدهم «مجمع‌البیان» خبر داد که به زبان عربی و به خط نستعلیق کتابت شده‌اند.

صادق حضرتی آشتیانی، نسخه‌شناس و کارشناس نسخ خطی از نگارش فهرست نسخه‌هایی از مجمع‌البیان خبر داد و گفت: این نسخه‌ها اثر ابوعلی طبرسی است که تفسیر آیات قرآن را شامل می‌شود و آنچه که در دسترس من قرار داد شامل سه نسخه است.

وی از قدمت این نسخه یاد کرد و آن را مربوط به قرن یازدهم هجری قمری دانست و افزود: این نسخ به خط نستعلیق کتابت شده و مربوط به عصر صفویه است. جلد نخست این نسخه‌ها در سال ۱۰۸۹ کتابت شده است و جلد دوم نیز طی یک یا دو سال بعد از این تاریخ به کتابت درآمده است.

آشتیانی با بیان اینکه خط نسخ بسیار ممتاز است، اظهار کرد: نسخه نخست شامل تفسیر سوره‌های قرآن از ابتدای سوره حمد تا پایان سوره مائده را شامل می‌شود که به زبان عربی هستند.

وی کاتب نسخه نخست را کرمانی عنوان کرد و ادامه داد: جلد دوم این نسخ نیز به زبان عربی و از ابتدای سوره انعام و شامل سوره‌های ابراهیم، انفال، هود،‌ رعد،‌ حجر، نحل، بنی اسرائیل،‌ یوسف،‌ کهف و ... تا پایان سوره مریم است که به قلم محمد احمد تونی کتابت شده است.

آشتیانی از کتابت این اثر در چهارشنبه، ۱۵ ربیع‌الاول سال ۱۰۶۹ خبر داد و گفت که این اثر با دیگر متون مقابله شده و توسط دانشمندان معاصر بازخوانی و اشتباهات و اغلاط آن تعیین و ویراستاری شده است.
@manuscript

✅ استاد میر انصاری: «ماه قبل، در کتابخانه بادلیان، به مجموعه ای برخوردم که حاوی چند متن عربی و نیز عربی - فارسی بود. از جمله، ترجمهء کامل معلقات به زبان فارسی.
بخش های مختلف این مجموعه چند تاریخ دارد که از اواخر قرن هفتم شروع می شود و تا اوایل قرن هشتم ادامه پیدا می کند.
زبان ترجمهء این قصیده، بسیار جالب است و قدیمی تر از زمان کتابت نسخه به نظر می رسد. بدین علت، به لحاظ سبک شناسی، نیاز به بررسی دارد.
این نسخه، به لحاظ نسخه شناسی هم ویژگی های خاص خودش را دارد که در برخی موارد، بدیع می نماید.
این نسخه با وجودی که در سالهای آغازین سدهء 18، وارد کتابخانهء بادلیان شده مورد توجه فهرست نگاران قرار نگرفته بود.
چند برگ از این نسخه را برای دوستان، به اشتراک میگذارم».👆
با سپاس از ایشان🙏💐
🆔 @manuscript

از علامه حلی تا علامه مجلسی
فراوانی نسخه های آثار علامه حلی (م 726) در ایران، صرفا مربوط به انتقال آنها پس از دولت صفوی، توسط علمای عرب مهاجر از عراق و جبل عامل به ایران نیست، بلکه شاگردان ایرانی علامه حلی و فرزندش فخرالمحققین، بسیار فراوان بودند. هم کسانی که طی اقامت علامه حلی در ایران شاگردی وی را کردند و هم کسانی که در عراق شاگردی او و فرزندش فخر المحققین را داشتند.
نسل این شاگردان به علمای دوره صفوی در ایران متصل و غالبا در استرآباد و گاه شهرهای دیگر این اتصال برقرار است. این آثار که کتابت آنها در قرن هشتم و نهم است، به وفور در کتابخانه های مختلف یافت می شود، نسخی که حالا مدتی است مراکزی در عراق، از حله پژوهان و غیره به گردآوری آنها می پردازند.
از جمله این نسخ که امروز دیدم، نسخه ای خوش خط و زیبا از کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد از علامه حلی است که تاریخ کتابت آن روشن نیست، زیر صفحه پایانی نسخه اصل، از بین رفته و بعدها نونویسی شده است. اما خط گواه آن است که باید از قرن هشتم یا اوائل قرن نهم هجری باشد.
نسخه مزبور در اصفهان صفوی در اختیار شخصی به نام محمد صفی بن محمد شفیع طارمی بوده و او که در مدرسه سلیمانیه این شهر ـ کنار مسجد شاه ـ اقامت داشته، در سال 1099 از روی نسخه ای از این اثر که متعلق به علامه مجلسی بوده، به تعمیر و تکمیل این نسخه پرداخته است.
روشن است که عالمان این زمان، به اهمیت قدمت نسخه ها آگاه بوده و از این رو، به اصلاح آن و بازنویسی بخش های تخریب شده می پرداخته اند. خرابی نسخه تنها از پایان نبوده، بلکه از میانه کتاب، برخی از صفحات وضعیتی داشته که محمد صفی اقدام به نونویسی آنها کرده است. اثر مزبور تا فریم 73 سالم است، اما صفحه ای از این فریم به همراه فریم هایی 74 تا صفحه اول فریم 78 (جمعا هشت صفحه) نونویسی شده است. مجددا صفحه دوم از فریم 91 و صفحه اول از فریم 92 یعنی یک برگ، نونویسی شده، مجددا چهار صفحه از فریم 148 تا 150 (جمعا دو برگ) نونویسی شده است. بار دیگر از فریم 204 تا 208 جمعا 4 برگ (هشت صفحه) نونویسی شده است. صفحات نونویس در مجموعه نسخه، 25 عدد است که 14 برگ، یعنی پشت و رو و یک صفحه هم، همان صفحه اخیر است که علی القاعده تاریخ کتابت روی آن بوده و از بین رفته و نونویس شده است. جالب است که حد فاصل این چهار صفحه اخیر نونویسی شده، با صفحه آخر، یک برگ از نسخه اصل سالم مانده است. تصور این که چطور از میانه کتاب، این تعداد برگ از بین رفته، قدری دشوار است، اما نسخه، چنان که از عکس بر می آید، خوردگی موریانه ای از بالای صفحات تقریبا در سراسر کتاب، دارد.
با توجه به ریز بودن نوشته های بخش نونویس و زیادتر بودن تعداد سطور آن نسبت به صفحات اصل [صفحات اصلی 23 سطر و صفحات نویس 25 سطر) و فشردگی آنها، احتمال زیاد دارد که هر یک برگ صفحات نونویس، باید شامل دو برگ از نسخه اصل بوده باشد.
کاتب بخش های نونویس در آخر نسخه نوشته است:
قد عمّرت و اتممت و فتنت من نسخة الاستاد العالم الربانی مولانا محمد باقر المجلسی طالبا لوجه الله الغنی فی اوان توطّنی فی مدرسة السلیمانیه، و أشتغل مع تشتت الحال و تراکم الاشتغال فی سنة تسع و تسعین بعد الالف من الهجره علی هاجرها و اله الصلوة و التحیة. انا اقل الخلیقة بل لاشیء فی الحقیقة ابن محمد شفیع، محمد صفی الطارمی عفی الله عنهما بالنبی و الوصی.
[کنار آن مهری هست با نوشته «لا اله الا الله الملک الحق المبین عبده محمد حسین» که نباید مربوط به این کاتب باشد.
کاتب بخش های نونویس یعنی محمد صفی با توجه به تعبیری که آورده، باید از شاگردان نزدیک علامه مجلسی بوده باشد که علامه نسخه اش را در اختیار او قرار داده است. یک محمد صفی بن محمد شفیع هزارجریبی داریم که نسخه ای از مجمع البیان را کتابت کرده که نسخه آن در کتابخانه ملک هست. معلوم نیست محمد صفی ما باشد، هرچند محتمل هست.
مدرسه سلیمانیه اصفهان هم از مدارس فعال این دوره است که کتابهای متعددی در آن کتابت شده شده است. از جمله محمد بن یوسف مازندرانی نسخه ای از من لایحضر صدوق را در چهارشنبه 22 صفر 1087 در این مدرسه تمام کرده که نسخه آن در کتابخانه مرکز احیاء 2/226 هست. مهاجرت طالب علمانی از طارم یا مازندران به اصفهان و اقامتشان در این مدرسه، می تواند جالب توجه باشد. این شخص هم شاگرد علامه مجلسی بوده و خط او روی این نسخه هست. نسخه ای دیگر از من لایحضر که توسط محمد قاسم بن میرزا علی رازی در شوال 1090 در همین مدرسه نوشته شده، باز انهایی از علامه مجلسی روی آن با تاریخ 1095 برای عبدالصمد شریف امامی دارد. همین عبدالصمد شریف امامی نسخه ای از شرح لمعه را با تاریخ شوال 1099 در مدرسه سلیمانیه کتابت کرده است. (ادامه 👇)
@jafarian1964

محمد حسین بن محیی هروی مشهور به باغدشتی (از باغدشت در حدود گازرگاه "مزار خواجه عبدالله انصاری") از نسخ‌نویسان اواسط قرن دهم هجری قمری است. مرحوم مهدی بیانی در کتاب احوال و آثار خوشنویسان دو اثر از او را یاد می‌کند، نخست قرآنی به نسخ خفی عالی با جلد ضربی مذهّب کتابت ۹۴۴ ق. و دیگر قطعه‌ای بی‌تاریخ در مجموعهٔ عبدالرسولی به خط ثلث. نسخهٔ دیگری از او باقی مانده است که به تاریخ ۹۵۲ ق. کتابت کرده و به خط نسخ عالی‌ست. این نسخهٔ قرآن ‌برای عبدالعزیز خان در ۳۸۶ برگ کتابت شده است و جلد روغنی آن ظاهراً در دورهٔ قاجار افزوده شده و به نقش گل آراسته گشته است.

ذکر واقعه کربلا و مقتل امام حسین (ع) به نظم از فردی بنام «احمدی». از این مقتل فارسی نسخه ای در ترکیه موجود است. روی صفحه اول این نسخه نوشته شده است «کتاب حکایت حسین و یزید»،«کتاب مقتل حسین بخط مصنف» و «ماتم نامه». طبق گفته فهرست نویس در دو جا این نسخه مهر سلطان بایزید بن محمد (حک ۸۸۶-۹۱۸ق) است (نک برگ آخر). همچنین دربرگ اول مهر «وقف مولویخانه غلطه» است.مولیخانه غلطه قدیمی ترین مولویخانه استانبول است که در زمان سلطان بایزید بنا شده است. فهرست نویس کتابت نسخه را از قرن نهم دانسته است.(البته یک نفر از فهرست نویسان محترم در پاسخ سوال بنده کتابت نسخه را از قرن دهم دانستند)، البته شاید با توجه به مهر سلطان بایزید روی نسخه، کتابت آن قبل از سال ۹۱۸ق بوده است.(ظاهرا این نسخه در دست تحقیق و تصحیح است). (با تشکر از بزرگواری که تصاویر زیر را برای بنده ارسال نمودند)
@libmazaheb

محمد حسین بن محیی هروی مشهور به باغدشتی (از باغدشت در حدود گازرگاه "مزار خواجه عبدالله انصاری") از نسخ‌نویسان اواسط قرن دهم هجری قمری است. مرحوم مهدی بیانی در کتاب احوال و آثار خوشنویسان دو اثر از او را یاد می‌کند، نخست قرآنی به نسخ خفی عالی با جلد ضربی مذهّب کتابت ۹۴۴ ق. و دیگر قطعه‌ای بی‌تاریخ در مجموعهٔ عبدالرسولی به خط ثلث. نسخهٔ دیگری از او باقی مانده است که به تاریخ ۹۵۲ ق. کتابت کرده و به خط نسخ عالی‌ست. این نسخهٔ قرآن ‌برای عبدالعزیز خان در ۳۸۶ برگ کتابت شده است و جلد روغنی آن ظاهراً در دورهٔ قاجار افزوده شده و به نقش گل آراسته گشته است.

جزئیاتی از قدیمی‌ترین نسخ خطی نهج‌البلاغه
.
.
رئیس ادارۀ مخطوطات سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان ‌قدس ‌رضوی با اشاره به نسخ خطی موجود از نهج در‌البلاغه در این کتابخانه، به ارائه جزئیاتی از قدیمی‌ترین این نسخ پرداخت.

به گزارش خبرگزاری خبرگزاری تسنیم، سید محمدرضا فاضل هاشمی، رئیس ادارۀ مخطوطات سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان ‌قدس ‌رضوی، با اشاره به نسخ خطی موجود از نهج‌البلاغه در این کتابخانه گفت: قدیمی‌ترین نهج‌البلاغه در گنجینه کتب خطی کتابخانۀ مرکزی آستان قدس رضوی، مربوط به نیمۀ نخست قرن پنجم هجری قمری است که به خط نسخ ممتاز 15 سطری به شیوۀ ابن بواب کتابت شده و دارای170 برگ است.

وی قدیمی‌ترین نهج البلاغۀ این مجموعه بعد از نسخۀ یاد شده را، نهج‌البلاغه‌ای مربوط به قرن ششم هجری و به خط ابن نقیب نام برد و افزود: این نسخه که متعلق به سال 544 هجری قمری است، در 174 برگ در اندازۀ  15 در 19 سانتیمتر با عناوین شنگرف به خط نسخ معرب 17 سطری کتابت شده و دارای جلد تیماج قهوه‌ای بسیار زیبایی است. در این نسخه که توسط مرحوم فاضل خان، وقف کتابخانۀ آستان قدس رضوی شده، علاوه بر متن کامل نهج البلاغه، در انتهای کتاب دربارۀ نقش مُهرهای حضرت علی(ع) و تجلیل از نهج‌البلاغه، مطالبی عنوان شده است.

فاضل هاشمی نخستین شرح جامع بر نهج البلاغه را از دیگر نسخ موجود در این مجموعه دانست و ادامه داد: در این نسخه که توسط ابوالحسن علی بن ابوالقاسم زیدبن حاکم بیهقی (متوفای 565 هجری قمری) تألیف شده، برخی نکات فقهی، اصول فقه، غرائب اخبار، علوم تاریخ، علوم انسانی، نوادر لغت، علم کلام، علم حساب، علم اخلاق، علوم موازین، مسائل نحوی امثال عرب، برخی مقامات اولیاء‌الله، حکایات و عبرت‌ها نیز گنجانده شده است.

وی همچنین نسخه‌ای متعلق به سال 631 هجری قمری به خط راوندی را که از جهت قدمت،‌ کتابت، کامل بودن و تزئینات، ‌در خور توجه است، از دیگر نسخ نفیس این مجموعه دانست و بیان کرد: این نهج‌البلاغه به خط نسخ کهن 13 سطری و به شیوۀ ابن بواب در 226 برگ کتابت شده است.

فاضل هاشمی اضافه کرد: یکی دیگر از نسخ نفیس این مجموعه، نهج‌البلاغه‌ای مربوط به قرن هشتم هجری قمری است که در سال 729 هجری قمری توسط «ابن‌الطویل الصفار» به خط نسخ عالی 23 سطری در 157 برگ کتابت شده است.

وی در این‌باره ادامه داد: در این نسخه، علاوه بر خطبه و کلمات قصار که سیدرضی آورده، اضافاتی آمده است که از جمله آن، خطبه معروف به دُرّه یتیمه در توحید پروردگار، روایت اعمش با منصور دوانیقی در فضیلت پنج تن آل عبا علیهم‌السلام، ترجمه و بیان ضربات ناقوس کلیسا برای فردی از راهبان مسیحی توسط امیرالمومنین و پرسش‌های حضار مجلس از آن جناب در خواص آیات قرآنی، خطبه‌البیان، و وصیت پیامبراکرم صلی‌الله علیه و آله به امیرالمومنین به روایت قطب راوندی ازانس بن مالک وابی سعید خدری است.

فاضل هاشمی تصریح کرد: برخی از نهج البلاغه‌هایی که در این گنجینه نگهداری می‌شود، به واسطۀ حاشیه نوشتن برخی علما بر آن دارای نفاست‌اند که در این میان، برخی از این نسخه‌ها در اختیار بزرگانی چون محقق ثانی و علامه مجلسی بوده و مزیّن به دستخط آن‌هاست.

در پایان، رئیس ادارۀ مخطوطات سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان ‌قدس ‌رضوی، یادآور شد: در گنجینۀ کتب خطی آستان قدس رضوی، که دارای مجموعه‌های منحصر به فردی از کتب علمی، فرهنگی، تاریخی و هنری بوده و مورد توجه بسیاری از دانش‌پژوهان، نسخه‌شناسان و مشتاقان علم و دانش است، گنجینه‌ای بی‌مانند از نسخ خطی نفیس از نهج‌البلاغه و شرح و ترجمۀ آن به زبان عربی و فارسی نگهداری می‌شود.

دیروز در کتابخانه بادلیان، به مجموعه ای برخوردم که حاوی چند متن عربی و نیز عربی-فارسی بود. از جمله، ترجمهء کامل معلقات امروءالقیس به زبان فارسی.

بخش های مختلف این مجموعه چند تاریخ دارد که از اواخر قرن هفتم شروع می شود و تا اوایل قرن هشتم ادامه پیدا می کند.

زبان ترجمهء این قصیده، بسیار جالب است و قدیمی تر از زمان کتابت نسخه به نظر می رسد. بدین علت، به لحاظ سبک شناسی، نیاز به بررسی دارد.

این نسخه، به لحاظ نسخه شناسی هم ویژگی های خاص خودش را دارد که در برخی موارد، بدیع می نماید.

این نسخه با وجودی که در سالهای آغازین سدهء 18، وارد کتابخانهء بادلیان شده هیچ مورد توجه فهرست نگاران قرار نگرفته بود.

در زیر چند برگ از این نسخه را با دوستان، به اشتراک میگذارم.

نسخه قرآن از قرن اول هجری

قرآن دست‌نویس دانشگاه بیرمنگام یکی از قدیمی‌ترین نسخ خطی قرآن است که در سال ۲۰۱۵ میلادی در کتابخانه کدبری دانشگاه بیرمنگام یافت شد. این نسخه که روی دو قطعه کاغذ پوستی به خط حجازی نوشته شده است، شامل بخشی از سوره‌های ۱۸تا ۲۰ قرآن است. بر اساس آزمایش رادیو کربن، قدمت پوست این نسخه به احتمال زیاد متعلق به زمان پیامبر است. این تصویر قسمتی از قرآن قرن اول در سمت راست را با قرآن حال حاضر در سمت چپ مقایسه میکند.

✅ استاد میر انصاری: «ماه قبل، در کتابخانه بادلیان، به مجموعه ای برخوردم که حاوی چند متن عربی و نیز عربی - فارسی بود. از جمله، ترجمهء کامل معلقات به زبان فارسی.
بخش های مختلف این مجموعه چند تاریخ دارد که از اواخر قرن هفتم شروع می شود و تا اوایل قرن هشتم ادامه پیدا می کند.
زبان ترجمهء این قصیده، بسیار جالب است و قدیمی تر از زمان کتابت نسخه به نظر می رسد. بدین علت، به لحاظ سبک شناسی، نیاز به بررسی دارد.
این نسخه، به لحاظ نسخه شناسی هم ویژگی های خاص خودش را دارد که در برخی موارد، بدیع می نماید.
این نسخه با وجودی که در سالهای آغازین سدهء 18، وارد کتابخانهء بادلیان شده مورد توجه فهرست نگاران قرار نگرفته بود.
چند برگ از این نسخه را برای دوستان، به اشتراک میگذارم».👆
با سپاس از ایشان🙏💐
🆔 @manuscript

مثل این نسخه از دیوان حافظ به کتابت سلطانعلی مشهدی که در نیمه اول قرن یازدهم وارد کتابخانه سلطنتی هندوستان شده و در آن زمان یکهزار و پانصد روپیه قیمت گذاری شده‌است.

🔻رؤیا یا حدیث؟!

🔸کتاب «کنوز النجاح» از آثار شیخ ابوالفضل طبرسی - نواده صاحب مجمع البیان - است که در قرن هفتم تألیف شده است. نسخه خطی این کتاب اکنون در دست نیست اما در زمان صفویه به فارسی ترجمه شده و نسخه آن موجود است.

🔹اخیرا همین ترجمه فارسی را دوباره به عربی ترجمه کرده! و در عراق به نام طبرسی چاپ کرده اند.

🔻منبع دعای معروف الهی عظم البلاء همین کتاب است که آن را نه به عنوان حدیث، بلکه به عنوان خواب نقل کرده است. - و چه حافظه ای که این همه عبارت را پس از بیداری به خاطر داشته است! -

@bazmeghodsian