کتابخانه امام حسین عليه السلام

درود بر شما

حقیقت این است و قطعا بهتر میدانید که منبع اصلی واقعه کربلا مقتل ابومخنف آن هم به روایت طبری است و دیگر مواردی که کتب نزدیک به واقعه نگاشته اند... و همه آن به صد صفحه نمی رسد

آن وقت اسرار الشهاده دربندی سه جلد قطور است و دیگر مقاتل دوران قاجار

شگفت است که اینچنین جزء به جزء واقعه کربلا و حتی صحنه های کاملا خصوصی در احیانا درون خیمه ها به طور دقیق و موبه مو گزارش میشود و حتی میدانیم مثلا امام حسین در گوش حضرت زینب چه ندا کرده است

این جای خود حتی می دانیم کدام طایفه از اجنه و یا کدام قوه مابعدالطبیه در چه زمان اذن ورود خواسته اند و امام چه پاسخی داده است

حقیقتش را بخواهید حسین هنوز مظلوم است

☝️☝️
در باره منابع نسل اول
اکنون می خواهیم قدری از منابع اولیه صحبت کنم، منابعی که بدون آنها نمی توانیم و اصولا نباید تاریخ کربلا را بنویسیم.
اشاره کردم که منابع دوره نخست، از قرن دوم و سوم را بیش از همه باید از زاویه روش نگارش عالمانه آنها دید. در این آثار که منابع دست اول ما و نزدیک به حادثه هستند، نخستین ویژگی «مسند» بودن، یعنی سند دار بودن است. این ویژگی در آثار مختلف از جمله مقتل ابومخنف، مقتل ابن سعد در طبقات، و مقتل امام حسین در انساب الاشراف تا اندازهای متفاوت اما تقریبا از معیارهای واحدی پیروی می کند. اخبار الطوال هم با این که از نسل اول است، در این ردیف جای نمی گیرد، چون اصولا روش سندی ندارد و بیشتر توضیحی و منطبق بر سبک ایرانی است.
سه نسل در این مرحله قابل توجه اند:
الف: ابومخنف به عنوان نسل اول (درگذشته میانه قرن دوم با نقش اول)،
ابن سعد، نویسنده طبقات، متوفای 230 به عنوان نسل دوم
بلاذری م 279 به عنوان نسل سوم
ابومخنف به عنوان نسل اول در این روش، به پیروی از روش حدیثی که به تدریج در جامعه علمی رو به غلبه و رشد بود، می داند که باید هر مطلبی از منابع شفاهی خود نقل می کند مستند باشد. این روش را ابن سعد هم به پیروی از استادش واقدی، و بلاذری هم که در همین مکتب تاریخ نگاری قرار دارد، البته در سطحی نازل تر، دارند.
ابومخنف به حادثه نزدیک و سندهایش برای اتصال به کربلا، کوتاه تر است، این وضعیت در دو مورد بعدی یعنی ابن سعد و بلاذری ادامه می یابد. ضمن آن که دو نسل بعدی، از منبع تولید شده توسط ابومخنف و روش او استفاده می کنند و در عین حال، منابع دیگری هم که با سندهای اندکی طولانی تر است در اختیار دارند.
هر سه اینها، کوشش می کنند تا ساختاری برای این رویداد، از آغاز تا پایان داشته باشند. می توان گفت، ابومخنف دست کم در متنی که از او در طبری مانده، بی مقدمه وارد مقدمات رویدادها کربلا شده است، در حالی که ابن سعد و بلاذری، در آغاز و به روش محدثان، سلسله ای از احادیث در فضائل امام حسین ع و برخی از نکات زندگی او پرداخته اند. در پایان هم برخی از نکات خاصی از جمله اموری غیر عادی که پس از شهادت امام حسین رخ داده را به صورت حدیثی گزارش کرده اند.
یک نکته مهم در متون این سه نسل، پرداختن به نقلهای متفاوت و حتی متعارض از نظر گزارش های تاریخی است. آنها گاه یک رویدادها را از چند منبع نقل می کنند که برخی از مطالب آنها با یکدیگر ناسازگار است، اما این روش تاریخ نگاری آن دوره است، چیزی که در بخش های دیگر طبری هم به خوبی مشهود است. در واقع، دست خواننده را برای نقادی و نوعی انتخاب میان گزارش های مختلف تا حدی باز می گذارد.
منابع شفاهی ابومخنف
غالب اخبار ابومخنف، از منابع شفاهی است. این البته یک حدس است. او اغلب با یک واسطه از کسانی که در کربلا بوده اند مطالبی نقل می کند. این افراد کتاب یا نوشته ای نداشته اند، و مسلما از خاطرات خود به صورت شفاهی مطالبی را منتقل کرده اند. البته یک راوی ابومخنف، با نام ابوجناب کلبی که نامش در جایی یحیی بن ابی حیه آمده (طبری: 5/384) یکی از منابع اصلی ابومخنف است. در باره او این احتمال هست که به عنوان یک مورخ، از منابع شفاهی اخباری را گردآوری و حتی تدوین کرده باشد .در این باره باید بیشتر جستجو کرد.
از نظر سند، در بخش اخبار تاریخی، تلاش این است که ـ و این به خصوص در باره ابومخنف بیشتر صدق می کند ـ که هر حادثه ای، از محلی نقل شود که راوی اول، دلیلی برای نقل آن حکایت داشته باشد. این امر در باره منابع یا راویان حرفه ای تاریخی، صادق نیست، اما اگر حادثه خاص باشد، اغلب این نگاه وجود دارد. مثلا در باره برخورد امام حسین ع با فرزدق، نقلها از خود فرزدق و فرزند او «لبطه» است. مثلا این نقل: «و حدثني إسحاق الفروي أبو موسى عن سفيان بن عيينة، عن لبطة بن الفرزدق عن أبيه قال: لقيني الحسين و هو خارج من مكة في جماعة عليهم يلامق الديباج، فقال:ما وراؤك؟ فقلت: أنت أحبّ الناس إلى الناس، و السيوف مع بني أميّة، و القضاء من السماء.» (انساب: 3/165).
نمونه شگفت روایت ابومخنف از دلهم همسر زهیر بن قین که است: «قال ابو مخنف: فحدثتني‏ دلهم‏ بنت‏ عمرو امراه زهير بن القين، قالت: فقلت له: ا يبعث إليك ابن رسول الله ثم لا تأتيه! سبحان الله! لو أتيته فسمعت من كلامه! ثم انصرفت، قالت: فأتاه زهير بن القين، فما لبث‏...» (تاریخ الطبری، 5/ 396). این زن، در این نقل، خبر پیوستن زهیر به امام حسین را از همسرش نقل می کند. ابومخنف می گوید: حدثتنی... یعنی مستقیم از همسر او نقل کرده است. به نظرم این موارد اندک است، و اغلب ابومخنف با یک واسطه مطالب را از افرادی که درگیر بوده اند نقل می کند، چنان که از طریق جمیل بن مرثد، از طرماح بن عدی بخشی را که او حاضر بوده، روایت می کند. (تاریخ طبری: 5/405).👇👇
@jafarian1964

☝️☝️
در باره منابع نسل اول
اکنون می خواهیم قدری از منابع اولیه صحبت کنم، منابعی که بدون آنها نمی توانیم و اصولا نباید تاریخ کربلا را بنویسیم.
اشاره کردم که منابع دوره نخست، از قرن دوم و سوم را بیش از همه باید از زاویه روش نگارش عالمانه آنها دید. در این آثار که منابع دست اول ما و نزدیک به حادثه هستند، نخستین ویژگی «مسند» بودن، یعنی سند دار بودن است. این ویژگی در آثار مختلف از جمله مقتل ابومخنف، مقتل ابن سعد در طبقات، و مقتل امام حسین در انساب الاشراف تا اندازهای متفاوت اما تقریبا از معیارهای واحدی پیروی می کند. اخبار الطوال هم با این که از نسل اول است، در این ردیف جای نمی گیرد، چون اصولا روش سندی ندارد و بیشتر توضیحی و منطبق بر سبک ایرانی است.
سه نسل در این مرحله قابل توجه اند:
الف: ابومخنف به عنوان نسل اول (درگذشته میانه قرن دوم با نقش اول)،
ابن سعد، نویسنده طبقات، متوفای 230 به عنوان نسل دوم
بلاذری م 279 به عنوان نسل سوم
ابومخنف به عنوان نسل اول در این روش، به پیروی از روش حدیثی که به تدریج در جامعه علمی رو به غلبه و رشد بود، می داند که باید هر مطلبی از منابع شفاهی خود نقل می کند مستند باشد. این روش را ابن سعد هم به پیروی از استادش واقدی، و بلاذری هم که در همین مکتب تاریخ نگاری قرار دارد، البته در سطحی نازل تر، دارند.
ابومخنف به حادثه نزدیک و سندهایش برای اتصال به کربلا، کوتاه تر است، این وضعیت در دو مورد بعدی یعنی ابن سعد و بلاذری ادامه می یابد. ضمن آن که دو نسل بعدی، از منبع تولید شده توسط ابومخنف و روش او استفاده می کنند و در عین حال، منابع دیگری هم که با سندهای اندکی طولانی تر است در اختیار دارند.
هر سه اینها، کوشش می کنند تا ساختاری برای این رویداد، از آغاز تا پایان داشته باشند. می توان گفت، ابومخنف دست کم در متنی که از او در طبری مانده، بی مقدمه وارد مقدمات رویدادها کربلا شده است، در حالی که ابن سعد و بلاذری، در آغاز و به روش محدثان، سلسله ای از احادیث در فضائل امام حسین ع و برخی از نکات زندگی او پرداخته اند. در پایان هم برخی از نکات خاصی از جمله اموری غیر عادی که پس از شهادت امام حسین رخ داده را به صورت حدیثی گزارش کرده اند.
یک نکته مهم در متون این سه نسل، پرداختن به نقلهای متفاوت و حتی متعارض از نظر گزارش های تاریخی است. آنها گاه یک رویدادها را از چند منبع نقل می کنند که برخی از مطالب آنها با یکدیگر ناسازگار است، اما این روش تاریخ نگاری آن دوره است، چیزی که در بخش های دیگر طبری هم به خوبی مشهود است. در واقع، دست خواننده را برای نقادی و نوعی انتخاب میان گزارش های مختلف تا حدی باز می گذارد.
منابع شفاهی ابومخنف
غالب اخبار ابومخنف، از منابع شفاهی است. این البته یک حدس است. او اغلب با یک واسطه از کسانی که در کربلا بوده اند مطالبی نقل می کند. این افراد کتاب یا نوشته ای نداشته اند، و مسلما از خاطرات خود به صورت شفاهی مطالبی را منتقل کرده اند. البته یک راوی ابومخنف، با نام ابوجناب کلبی که نامش در جایی یحیی بن ابی حیه آمده (طبری: 5/384) یکی از منابع اصلی ابومخنف است. در باره او این احتمال هست که به عنوان یک مورخ، از منابع شفاهی اخباری را گردآوری و حتی تدوین کرده باشد .در این باره باید بیشتر جستجو کرد.
از نظر سند، در بخش اخبار تاریخی، تلاش این است که ـ و این به خصوص در باره ابومخنف بیشتر صدق می کند ـ که هر حادثه ای، از محلی نقل شود که راوی اول، دلیلی برای نقل آن حکایت داشته باشد. این امر در باره منابع یا راویان حرفه ای تاریخی، صادق نیست، اما اگر حادثه خاص باشد، اغلب این نگاه وجود دارد. مثلا در باره برخورد امام حسین ع با فرزدق، نقلها از خود فرزدق و فرزند او «لبطه» است. مثلا این نقل: «و حدثني إسحاق الفروي أبو موسى عن سفيان بن عيينة، عن لبطة بن الفرزدق عن أبيه قال: لقيني الحسين و هو خارج من مكة في جماعة عليهم يلامق الديباج، فقال:ما وراؤك؟ فقلت: أنت أحبّ الناس إلى الناس، و السيوف مع بني أميّة، و القضاء من السماء.» (انساب: 3/165).
نمونه شگفت روایت ابومخنف از دلهم همسر زهیر بن قین که است: «قال ابو مخنف: فحدثتني‏ دلهم‏ بنت‏ عمرو امراه زهير بن القين، قالت: فقلت له: ا يبعث إليك ابن رسول الله ثم لا تأتيه! سبحان الله! لو أتيته فسمعت من كلامه! ثم انصرفت، قالت: فأتاه زهير بن القين، فما لبث‏...» (تاریخ الطبری، 5/ 396). این زن، در این نقل، خبر پیوستن زهیر به امام حسین را از همسرش نقل می کند. ابومخنف می گوید: حدثتنی... یعنی مستقیم از همسر او نقل کرده است. به نظرم این موارد اندک است، و اغلب ابومخنف با یک واسطه مطالب را از افرادی که درگیر بوده اند نقل می کند، چنان که از طریق جمیل بن مرثد، از طرماح بن عدی بخشی را که او حاضر بوده، روایت می کند. (تاریخ طبری: 5/405).👇👇
@jafarian1964

☝️☝️
ابومخنف در نقل از اشخاص و این که کسانی باشند که خودشان شاهد حادثه باشند، آگاهانه عمل می کند. در موردی می گوید: «قال ابو مخنف: حدثنى ابو جناب، عن هانئ بن ثبيت الحضرمى ـ و كان قد شهد قتل الحسين ـ قال: بعث الحسين ع الى عمر بن سعد عمرو بن قرظه بن كعب الأنصاري: ان القنى الليل بين عسكرى و عسكرك.» (تاریخ طبری: 5/413). بکار بردن تعبیر «قد شهد قتل الحسین» در باره هانی بن ثبیت حضرمی، نشان از این توجه دارد.
بلاذری هم گاهی با نقل از «بعض الطالبیین» بر آن است تا اخبار خاص خانواده را از خود آنان بگیرد (انساب: 3/206)
در یک مورد دیگر، هشام کلبی از قول پدرش محمد بن سائب نقل می کند که گفته بود من سنان بن انس را [در پیر] دیدم که لباس خود را کثیف می کرد. [و قال هشام بن محمد الكلبي: قال لي أبي محمد بن السائب: أنا رأيته و هو يحدث في ثوبه، و كان هرب من المختار بن أبي عبيدة الثقفي إلى الجزيرة، ثم انصرف إلى الكوفة. [انساب: 3/205]
چنان که اشاره شد، ابومخنف با توجه به این که از حوالی سال 80تا سال 150 زندگی کرده، دسترسی اش به اخبار کربلا، آسان تر بوده است. او داستان پیوستن عبدالله بن سلیم و مذری بن مشمعل اسدی را از قول عدی، پسر حرمله اسدی نقل می کند(همان، 397). این طریق، یعنی ابوجناب کلبی، از عدی بن حرمله، سند اخبار دیگری هم از کربلا برای ابومخنف هستند. مروری بر این اسناد نشان می دهد که بسیاری از اخبار کربلا، از افرادی که به نوعی در این رویداد حضور داشته اند، نقل شده است. می توان گفت که این بهترین نوع تاریخ نگاری مستند است که ابومخنف و سپس مورخان دیگر از آن استفاده کرده اند.

دور شدن بلاذری از روش سندی در بخش اخبار کربلا از متن دو نسل قبل از خود

در میان این سه منبع، راوی سوم، در ترکیب نقلها که هر کدام سند خاص خود را داشته اند، و استفاده از کلمه «قالوا» برای یکپارچه کردن آنها بیشتر استفاده می کند و این امر، یک کار دو وجهی در امر تاریخ نگاری است. از یک طرف، دقت را کم می کند، و از طرف دیگر، در این ترکیب، می کوشد تا نگاه جامع تری به نقلها داشته، و تعارض آنها را برطرف کند. در واقع، بلاذری و گاه گاهی ابن سعد، با استفاده از این روش، در پی کارآمد کردن نقلهای تاریخی شان در یک بسته خبری هستند، اما معلوم نیست همه جا این روش سودمند باشد و توان گفت که در مواردی، برخی از حقایق از دسترس خارج می شود. در مقایسه نقلهای بلاذری و دو نسل قبل از او، می توان گفت، از دقت کار سندی کاسته شده، و نقلهای طولانی تر، و البته یک دست از رویدادها به دست داده شده است. این کار، به خصوص، از زمانی که بیان رویدادهای اصلی عاشورا آغاز می شود، به حدی غیر سندی است، که بخش عمده متن، بدون سند ارئه می شود. در این بخش، هدف مولف، تمرکز روی سلسله رویدادها به شکل بهم پیوسته بوده و گویی نمی خواهد با ارائه سند تک تک نقلها، این تسلسل را بر هم بزند.
بلاذری، گردآورنده از متون دو نسل قبلی و برخی از اخبار شفاهی است. حتی گاهی از راویان حرفه ای دیگر مانند عوانة بن حکم یا عمر بن شبه هم که مانند بلاذری مورخ هستند، مطالبی نقل می کند. طبعا این مورد در باره ابومخنف صدق نمی کند، زیرا اصولا در آن دوره، کسی در این قد و قباره وجود ندارد.👇👇
@jafarian1964

اینطور به نظر می رسد که از نظر امیرالمؤمنین و اولاد ایشان، اساسا "نهاد خلافت" ادامه حضرت رسول نبود. در حالی که بنیانگذار خلافت یعنی عمر بن خطاب و همفکران او کوشش می کردند به خلافت تقدسی هم پایه نبوت ببخشند و تخلف از آن را خروج از "دین" جلوه دهند. معاویه و دار و دسته او این ایدئولوژی را تقویت کردند و جا انداختند و در نخستین حادثه ای که از آن بهره کافی بردند ماجرای قیام حجر بن عدی در کوفه بود.
به گمان بنده فهم تاریخی واقعه کربلا در گرو شناخت پدیده خلافت و دو مفهوم بیعت و جماعت است. اینها به هم گره خورده اند. در واقع عمر و معاویه دین خلافت را گذشته از اینکه خلیفه کیست و چه می کند جای دین اسلام‌ نشاندند.
در مراحل بعدی، شناخت عمیق روابط اقتصادی و مالی میان خلافت و طبقات مسلمانان لازم است. چون از عصر فتوحات، خلافت، بیشتر مسلمانان را به "سرباز حقوق بگیر" تبدیل کرد. یعنی یک مسلمان‌ وظیفه داشت خلافت را گسترش دهد و آن را محکم کند تا "حقوق" بگیرد. از اواخر عهد معاویه بحران های مالی و شیوع مکرر طاعون بخصوص در نواحی کوفه و بصره و بروز خشکسالی در حجاز خلافت را دچار بحران های مالی و غیر مالی کرده بود. در این بین گرچه معاویه برای پسرش بیعت گرفت اما اصل جانشینی موروثی هنوز مخالفان جدی داشت و در بین خود بنی امیه مخالفت با یزید بسیار جدی بود. از جمله دو تن برای بعد از معاویه نقشه هایی داشتند: مروان و ابن زیاد. واقعه کربلا تا حد بسیار زیادی حاصل توطئه این دو تن بود. به اضافه اینکه ابن زیاد برای عداوت با سیدالشهدا دلیل های شخصی داشت. در گزارش موجود از قول ابومخنف نقش چندانی از مروان جز هنگام حضور سیدالشهدا در دارالاماره مدینه دیده نمی شود. در حالی که اشاره ای به ارتباط میان او و ابن زیاد در دست است.
نکته دیگر اینکه گرچه دست کم نیمی از ساکنان‌ کوفه از موالی بوده اند و اصلا بازار کوفه کمابیش در دست موالی بود، در گزارش ابومخنف از واقعه کربلا کوچکترین اشاره ای به نقش احتمالی آنها نیست. آیا شیعیان‌ کوفه موالی را نادیده گرفته بودند؟ یا ابومخنف نمی خواست به آنها اشاره کند؟ اینها سؤالات مهمی است که هنوز باید در پی پاسخ باشیم.

از لطف و پیگیری شما ممنونم و بدیهی است که بنده در این مجال اندک نمی توانم همه جوانب موضوع را شرح دهم. توضیح آنچه عرض کردم به دقت در اوضاع در میان خود بنی امیه و مخالفان و رقبای سیاسی دارد که بخش هایی از آن را پیشتر عرض کردم و البته اینها استنباط بنده از مجموع روایات است. راست است که معاویه برای پسرش بیعت گرفت، اما هم خود یزید و هم اصل موروثی بودن مخالفان جدی داشت. ما معمولا فقط به مخالفان جانشینی یزید در بین دیگر قبایل و تیره ها و عشیره ها دقت می کنیم، حال آنکه شماری از شیوخ بنی امیه هم خلافت او را بر نمی تابیدند. از طرف دیگر، فرزندان یزید هم در آن وقت نوجوان بودند‌. این‌ موضوع آینده سیاسی ادامه خلافت در اولاد معاویه را در ابهام فرو می برد و در تحریک و تحریض مخالفان تاثیر تمام داشت. یعنی با حذف یزید راه برای سایر رقبا باز می شد. حالا رقبا که بودند؟ مروان که از دوره پیامبر خوشنام‌ نبود و عثمانی ها هم بر سر قضایای مربوط به عثمان از او دلخوشی نداشتند، برای رسیدن به تخت خلافت چند مانع بزرگ داشت. چه کسی با امام حسین علیه السلام تنها نواده ذکور پیامبر و فرزند فاطمه زهرا در مقام قیاس بود؟ نه فقط در بین جماعت شیعه امیرالمؤمنین بلکه در بین طبقات مختلف هم سیدالشهدا محبوبیت تمام داشت. نفر بعدی عبدالله بن زبیر بود که خودش هم صحابی بود و ادعاها و هوادارانی داشت. حتی بعضی از سنتی ها به عبدالله بن عمر هم نظر داشتند. بدین ترتیب، در وقت مرگ معاویه، مروان از هرکسی به تخت خلافت دورتر بود و در صورتی که شام را هم می داشت، با وجود این رقبا دست کم دو منطقه زیر نگین او در نمی آمد. یکی عراق و سرزمین های وابسته به آن تا اقصای شرق بود و دیگری حجاز. کنار زدن این رقبا هم کار آسانی نبود. اما می شد رقبا را به نام یزید و تا حد ممکن به دست او کنار زد و بدنامی آن را بر گردن او گذاشت و یارگیری کرد. مروان نخست در مدینه و در دارالاماره، حاکم را به قتل سیدالشهدا برانگیخت ولی حاکم نپذیرفت و مروان به او گفت کار را سخت کردی. به محض اینکه امام رو به سوی کوفه نهاد و ابن زیاد علاوه بر بصره حاکم کوفه هم شد و شهر قبل از ورود او تقریبا در دست شیعیان بود، مروان نامه کوتاهی شامل چند سطر به ابن زیاد نوشت: حسین بن علی رو به سوی کوفه دارد و حسین پسر فاطمه است. والسلام. مروان با توجه به تجربه سابق در دوره عثمان که نامه اش لو رفته و خودش به دردسر افتاده بود این بار نامه را طوری نوشت که اگر هم به دست کسی افتاد چیز خاصی از آن استنباط نشود، ولی ابن زیاد مطلب را گرفت. حالا می رسیم بر سر ابن زیاد‌. او از اختلافات شدید در بین بنی امیه بر سر خلافت یزید اطلاع داشت و می دانست که الامر لا یتم! اگر پای حسین بن علی به کوفه برسد برای او جایی نخواهد بود و حتی به احتمال بسیار جان به سلامت نخواهد برد. چنانکه بعد از واقعه کربلا و شاید چند روز مانده به کشته شدنش به صراحت گفت که اگر حسین را به قتل نمی رساندم خودم به‌قتل می رسیدم. از طرفی عبدالله بن زبیر را هم باید در نظر می گرفت و می دانست که در خلافت او هم جایی ندارد. اما اگر خلافت به مروان می رسید چه؟ این‌محاسبه کمابیش ساده او را به مروان نزدیک می کرد. وقتی خبر مرگ یزید به بصره رسید ابن زیاد به منبر رفت و خبر مرگ او را داد و کوچکترین اشاره ای هم به جانشین او نکرد. بعد هم به شام رفت و همو بود که همگان را به بیعت با مروان تشویق کرد و جنگ های چند روزه در شام بین ضحاک بن قیس و هواداران شاخه سفیانی و هواداران مروان‌نشان داد که حتی شام هم به راحتی به مروان نرسید. مروان از همانجا ابن زیاد را بر عراق گماشت. تا اینجا کار مطابق محاسبات او پیش رفته بود. مروان مثل معاویه شده بود و خود او مثل پدرش. در واقع ابن زیاد خلیفه نمی شد ولی می توانست مثل پدرش شریک خلافت باشد. می دانیم که حاکم عراق از زمان زیاد و حتی بعد از آن هم در سرتاسر دوره اموی در واقع شریک خلافت بود. اینکه عرض کردم ابن زیاد هواهایی در سر داشت از این جهت بود که می دانست پس از مرگ معاویه، بلندپروازی او با وجود این رقبا و مخالفان یزید حتی در بین شیوخ بنی امیه به جایی نخواهد رسید و حتی ممکن است نه فقط به عزل از حکومت، بلکه به قیمت جان او تمام شود.
بدیهی است که بنده قصد ندارم از گناه یزید ملعون بکاهم ولی سرعت حوادث در عراق به نحوی پیش می رفت که امکان نظارت مستمر او عملا وجود نداشت و به همین سبب وقتی کاروان اسرای کربلا را نزد او حاضر کردند سخت شگفت زده شد و گفت من به اطاعت ابن زیاد به کمتر از این هم راضی بودم! این مطالبی که تاکنون عرض کردم نگاه به اردوگاه خلافت بود، اما در اردوگاه سیدالشهدا مسائل دیگری جریان داشت که بکلی از لون دیگری بود...

اینطور به نظر می رسد که از نظر امیرالمؤمنین و اولاد ایشان، اساسا "نهاد خلافت" ادامه حضرت رسول نبود. در حالی که بنیانگذار خلافت یعنی عمر بن خطاب و همفکران او کوشش می کردند به خلافت تقدسی هم پایه نبوت ببخشند و تخلف از آن را خروج از "دین" جلوه دهند. معاویه و دار و دسته او این ایدئولوژی را تقویت کردند و جا انداختند و در نخستین حادثه ای که از آن بهره کافی بردند ماجرای قیام حجر بن عدی در کوفه بود.
به گمان بنده فهم تاریخی واقعه کربلا در گرو شناخت پدیده خلافت و دو مفهوم بیعت و جماعت است. اینها به هم گره خورده اند. در واقع عمر و معاویه دین خلافت را گذشته از اینکه خلیفه کیست و چه می کند جای دین اسلام‌ نشاندند.
در مراحل بعدی، شناخت عمیق روابط اقتصادی و مالی میان خلافت و طبقات مسلمانان لازم است. چون از عصر فتوحات، خلافت، بیشتر مسلمانان را به "سرباز حقوق بگیر" تبدیل کرد. یعنی یک مسلمان‌ وظیفه داشت خلافت را گسترش دهد و آن را محکم کند تا "حقوق" بگیرد. از اواخر عهد معاویه بحران های مالی و شیوع مکرر طاعون بخصوص در نواحی کوفه و بصره و بروز خشکسالی در حجاز خلافت را دچار بحران های مالی و غیر مالی کرده بود. در این بین گرچه معاویه برای پسرش بیعت گرفت اما اصل جانشینی موروثی هنوز مخالفان جدی داشت و در بین خود بنی امیه مخالفت با یزید بسیار جدی بود. از جمله دو تن برای بعد از معاویه نقشه هایی داشتند: مروان و ابن زیاد. واقعه کربلا تا حد بسیار زیادی حاصل توطئه این دو تن بود. به اضافه اینکه ابن زیاد برای عداوت با سیدالشهدا دلیل های شخصی داشت. در گزارش موجود از قول ابومخنف نقش چندانی از مروان جز هنگام حضور سیدالشهدا در دارالاماره مدینه دیده نمی شود. در حالی که اشاره ای به ارتباط میان او و ابن زیاد در دست است.
نکته دیگر اینکه گرچه دست کم نیمی از ساکنان‌ کوفه از موالی بوده اند و اصلا بازار کوفه کمابیش در دست موالی بود، در گزارش ابومخنف از واقعه کربلا کوچکترین اشاره ای به نقش احتمالی آنها نیست. آیا شیعیان‌ کوفه موالی را نادیده گرفته بودند؟ یا ابومخنف نمی خواست به آنها اشاره کند؟ اینها سؤالات مهمی است که هنوز باید در پی پاسخ باشیم.

نصر بن مزاحم منقری(م۲۱۲ق) که بیشتر او را از کتاب وقعة صفين می شناسیم،از جمله کسانی است که کتابی در مقتل الحسین(ع) داشته و تعدادی از روایات آن را ابوالفرج اصفهانی در مقاتل الطالبیین آورده و ابن قولویه و شیخ صدوق و مرشد بالله شجری نیز روایات اندکی را از او در این باره نقل کرده اند.
این طور که مشخص است در دار الکتب المصرية یک نسخه مقتل منسوب به نصر بن مزاحم وجود دارد که دانشگاه کربلاء اقدام به نشر و بررسی آن کرده است،معلوم نیست که آیا این نسخه به مانند نُسَخ متعدد مقتل منسوب به ابومخنف،جعلی است و یا اینکه از روی کتبی مانند مقاتل الطالبیین جمع آوری شده و یا اینکه واقعا همه یا بخشی از مقتل الحسین منقری را در بر دارد که این امر می بایست با مطابقت این نسخه با روایات منقول از او در مقاتل الطالبیین تشخیص داده شود،در هر حال باید متن این نسخه بررسی شود و امید است که این نسخه،حداقل بخشی از مقتل نصر بن مزاحم را در بر داشته باشد...

نصر بن مزاحم منقری(م۲۱۲ق) که بیشتر او را از کتاب وقعة صفين می شناسیم،از جمله کسانی است که کتابی در مقتل الحسین(ع) داشته و تعدادی از روایات آن را ابوالفرج اصفهانی در مقاتل الطالبیین آورده و ابن قولویه و شیخ صدوق و مرشد بالله شجری نیز روایات اندکی را از او در این باره نقل کرده اند.
این طور که مشخص است در دار الکتب المصرية یک نسخه مقتل منسوب به نصر بن مزاحم وجود دارد که دانشگاه کربلاء اقدام به نشر و بررسی آن کرده است،معلوم نیست که آیا این نسخه به مانند نُسَخ متعدد مقتل منسوب به ابومخنف،جعلی است و یا اینکه از روی کتبی مانند مقاتل الطالبیین جمع آوری شده و یا اینکه واقعا همه یا بخشی از مقتل الحسین منقری را در بر دارد که این امر می بایست با مطابقت این نسخه با روایات منقول از او در مقاتل الطالبیین تشخیص داده شود،در هر حال باید متن این نسخه بررسی شود و امید است که این نسخه،حداقل بخشی از مقتل نصر بن مزاحم را در بر داشته باشد...

📝 چگونگی دسترسی ما در عصر حاضر به اخبار ابومخنف از واقعۀ کربلا:
(ابومخنف، هشام کلبی، طبری و شیخ مفید)

ابومخنف(١٥٧ق) اولین کسی است که اخبار واقعۀ کربلا را جمع‌آوری و تدوین کرد. مجموعۀ اخبار او نتیجۀ گفتگو و مصاحبه‌اش با ٥٧ نفر از حاضران در آن واقعه یا ناقلانِ با یک واسطه بود.
هشام کلبی(٢٠٤ق)، شاگرد ابومخنف و واسطۀ نقلِ اخباریست که او گرد آورده بود. و البته هشام اضافه بر آنچه ابومخنف توانسته بود جمع کند اخبار دیگری هم بدست آورده و آنها را نیز در کتاب خود آورده است.

اما قرنهاست که هم مقتل ابومخنف و هم مقتل هشام در میان حوادث روزگار از بین رفته و هیچ نسخه‌ای از اصل آن دو کتاب به دست ما نرسیده است.

بنابراین از بین منابعی که بدست ما رسیده، کهن‌ترین منبعی که اخبار ابومخنف را برای ما نقل میکند تاریخ طبری(٣١٠ق) است.
و واسطۀ نقل طبری از ابومخنف همان کتاب هشام کلبی است، که طبری اصل این کتاب را در اختیار داشته.

و شایان ذکر اینست که مرحوم شیخ مفید(٤١٣ق) نیز اصل کتاب هشام را در اختیار داشته؛ زیرا بنا بر آنچه در کتابش «ارشاد» میگوید بخش عمده‌ای از اخبار واقعۀ کربلا را از کتاب هشام کلبی نقل نموده.

🔻اما چون مرحوم شیخ مفید بنای بر گزیده‌گویی داشته لذا میان روش ایشان و روش طبری در نقل اخبار هشام کلبی از ابومخنف دو تفاوت است:

١) شیخ مفید در کتاب خود سلسۀ اسناد این اخبار را نیاورده. شاید با توجه به اینکه پیش از او این اسناد را طبری آورده ایشان به همان اکتفا کرده. اما نتیجه این شده است که ما اکنون برای مسند کردن این اخبار بناچار محتاج اسناد مذکور در تاریخ طبری هستیم و ارشاد شیخ مفید این نیازمان را برطرف نمیکند.

٢) بعضی از این اخبار را مرحوم شیخ مفید تلخیص کرده اما طبری بنا بر نشانه‌ها و قرائنی احتمالاً نزدیک به همۀ منقولات هشام کلبی از اخبار ابومخنف را آورده است. گرچه باز هم همۀ آنچه شیخ مفید از کتاب هشام کلبی آورده در تاریخ طبری ذکر نشده. مثلاً خبر ابومخنف دربارۀ مقتل حضرت ابوالفضل عباس(علیه السلام) را طبری نیاورده اما شیخ مفید آورده (رک: وقعة الطف(چاپ مجمع جهانی): ٢٨٠، العبّاس بن عليّ وإخوته، زیرنویس٢).

@Yusufi_Gharawi