جستاری در مباحث روش‌شناسی

قدر مسلم این است که ایشان و حضورشان در تصوف ایران و انیران، بسیار در غلبه ی جنبه ی سیادت و علویت در تصوف موثر بوده است، ایشان به طور قطع امیر المونین را سید اولیا بعد از پیامبر می دانند، ولی اینکه دقیقا در مورد خلافت و خلفا چه نظری دارند بسیار سخت است، این را می گویم چون تعداد ابیات اندکی که از ایشان در مورد خلفای ثلاثه هست بسیار حجم کمتری نسبت به 500 بیت صریح در مدح امام علی و تشیع اصولی وجود داره، لکن باز یکی به نعل یکی به میخ میشه تفسیر کرد و بسیار با توریه گفته شده، اعقاب شاه نعمت الله ولی بعد از صفویه دومین خاندان معروف سیادت نشان در دوره صفوی بوده اند و دائما دارای مناصب و مصاهرت با صفویه تا دوره شاه عباس بوده اند. همچنین روابط تیره نقشبندیه با شاه نعمت الله ولی از ابتدا هیچ دلیل خاصی جز این نمی توانسته داشته باشد، چنانکه نقشبندیه برای بار نخست منکر نسبت خرقه به صورت تلویحی شدند، در حالی که امثال شاه به اون خیلی اهمیت می دادند. بهترین نظر همینه که شاه نعمت الله ولی، شاه نعمت الله ولی است. به دیوان و رسائلشون که مراجعه کنید مذاقشون دستتون میاد،

خب این حرف که از غلط‌ترین اغلاط جهان است اصلا آدم خجالت میکشد که به ردش استدلال کند مثلا بگوید اینهمه ردیه که قبل از صفویه بر تشیع نوشته شده دست‌کم وجود تاریخی اسم و مسمای تشیع را اثبات میکند

این عکسی که همه جا با عنوان شاه اسماعیل و یا شاه طهماسب ذکر شده، حتی در ویکیپدیا در قسمت مربوط به شاه طهماسب اومده، عکس شاه طهماسب ثانی فرزند شاه سلطانحسین صفوی هست از Charles Heath که نگاره ای از نادرشاه هم ازو داریم:

توجه به برخی زمینه های تنجیمی برای ورود به هزاره ی دوم، کوشش نقطویه برای قبضه کردن حکومت، گرایش شاه عباس به نقطویه و دست آخر تلاش برای شناسایی کوشش های مورخان در توجیه هدم فرقه ی نقطویه و مبرا ساختن شاه از گروش به این جنبش، بخش های اصلی این جستار را سامان داده است. همچنین خواننده در این جستار درمی یابد که چگونه برای نخستین بار در تاریخ ایران، شاه به میل خویش از قدرت کناره جست و تاج و تخت را به یکی از نقطویان سپرد تا مگر نحوست ستاره ای دنباله دار – که نمی شود آن را بدون توجه به نگره های تنجیمی دوران شناخت – دامنگیر او نشود. جستار چهارم حاصل تدقیق و تحقیق یکی از برجسته ترین صفویه پژوهان معاصر در کیهان شناسی صفویه است. آثار بابایان همواره متضمن چشم اندازهایی نو به تاریخ صفویه است. این جستار در کنار چند مقاله ی ارزشمنند دیگر بر اساس مجموعه ای از فالنامه های مصور صفوی و عثمانی نگاشته شده که امید است این مجموعه ی نفیس و کم نظیر به زودی به شکلی مناسب در ایران ترجمه و چاپ شود. نویسنده دراین جستار طالع بینی درعصر صفویه را مبتنی بر فالنامه های مصور عثمانی و صفویه بررسی کرده است. بر اساس این پژوهش، طالع بینی یا تنجیم حتی در دوره ی شاه تهماسب اول که به تشرع نامبردار بود در جامعه ی ایران و دربار صفویه امری رایج بوده است. بابایان اندیشه های غالیانه ی شاه اسماعیل اول صفوی را زمینه ی می داند برای رواج طالع بینی در عصر صفویه، او همچنین با اتکا بر فالنامه ها اندیشه ی زمان محور هزاره گرایی را درتاریخ ایران و به ویژه در عصر صفویه بررسی کرده است. از نگاه او ایده های آخرالزمان و شیعی که دراین دوره تبلیغ و ترویج می شد یکی از بنیادهای طالع بینی در فالنامه های صفوی است. خوا بو خوابگزاری از دیگر مضامینی است که بابایان کوشیده است از طریق آن پیشگویی رویدادها، حرکت در زمان و سیاست های پادشاهان صفوی را ارزیابی و تحلیل کند. جستار پسین نوشتاری است خلاقانه در حوزه ی پژوهش های تاریخی که انگشت شمارند و سخت مورد نیاز. در زمانه ای که پژوهش های تاریخی بیشتر در چارچوب های خشک و تکراری سیاسی خلاصه شده اند یا به مباحث انتزاعی می پردازند، مقاله ی دکتر بشیری دری است گرانبها که نشان می دهد مورخان می توانند همراه با جامعه شناسان حرف هایی جدی و کاربردی برای جامعه ی معاصر داشته باشد. در حال حاضر که تندروی های گروه های تکفیری و سلفی بلای جان بشریت شده است، نسخه های پرشماری از سوی عالمان علم سیاست و جامعه شناسی پیچیده می شود. شاید بتوان گفت جستار بشیر جزء معدود راه حل هایی است که از سوی جامعه ی مورخان و با اتکا به دوره ای خاص از تاریخ ایران ارائه شده است. بشیر بر این باور است که زمان در خوانش حوادث صدر اسلام از سوی بنیاد گرایان امری است جهان شمول و ذاتی و لایتغیر. او ضمن بررسی آموزه های آکادمیک غربی که آن ها را سرمنشأ این اشتباه دانسته است، با اتکا به تاریخ نگاری های اواخر دوره ی تیموریان و اوایل دوره ی صفوی کوشیده است مفهومی جدید از زمان را به ویژه برای بازخوانی رویدادهای تاریخی جهان اسلام ارائه دهد.

@Historylibrary

در این شماره مجله der islamمقاله ای جالب و خواندنی پیرامون تحلیلی پیرامون یکی از داستان های هزار و یک شب که با عنوان حکایت مناظره کنیز فردی که نامش تودد بوده است با ابراهیم بن سیار نظام و تطبیق ان با رساله مشهور حسنیه که داستان مناظره حسنیه یکی از کنیزان و شاگردان ایرانی تبار امام صادق علیه السلام به رشته تحریر درامده است. مولف با بررسی شیوع این داستان در دوره صفویه به ویژه دوره شاه طهماسب که به حمایت ترجمه داستان هایی با مضامین شیعی پرداخت، تحلیل خود را از شباهت این دو داستان و علل شیوع آن در این دوره خاص ارائه می کند.

طهماسب مهم ترین مروج تشیع اثنا عشری در ایران
همیشه این پرسش هست که ایران در ابتدای دوره صفوی چه شد که ایرانی شیعی شد. در این باره بارها مطالبی گفته و نوشته شده و روی جنبه های مختلف این تحول فکری و مذهبی بحث شده است. [1] از رواج تسنن دوازده امامی در ایران بگیر، تا [2] نقش تصوف شیعیانه، [3] تا ظهور سلسله های نیمه سنی نیمه شیعی مانند تیموریان هرات و ترکمانان تبریز و تا [4] ظهور سلسله های سادات در شمال ایران از مرعشیان و آل کیا و آل عماد و از آنجا تا [5] ظهور شاه اسماعیل و فعالیت های وی همزمان در متحد کردن مناطق ایران پراکنده آن وقت و تلاشش برای رواج تشیع اثناعشری و همین طور [6] مهاجرت علمای شیعه از جبل عامل و عراق، مهاجرتی که از پیش از صفویه آغاز شده و سادات بلند پایه نجف به خراسان آمده بودند و نمونه های دیگر مهاجرت ابن ابی جمهور احسایی به خراسان پیش از عصر صفوی و حتی آمدن کفعمی و جز اینها...
اما د راین میان باید از [7] نقش شاه طهماسب صفوی یاد کرد که در دوره وی فعالیت های مهمی در زمینه گسترش فقه و کلام شیعه صورت گرفت و هنوز یک رساله و پژوهش مستقل و متمرکز در باره این فعالیت ها نداریم. در حالی که این فعالیت ها آن قدر گسترده و پردامنه است که به راحتی می توان یک گزارش مفصل در باره آنها نوشت.
به شهادت مقدمه بسیاری از آثار تألیف شده در این دوره، نویسندگان و شاعران شیعی این دوره، شادمان بودند که مورد حمایت هستند و در این که فعالیت طهماسب سبب گسترش تشیع شده همواره اظهار شادمانی می کردند.
ابیات زیر از یک منظومه در باره نماز است که زمان طهماسب سروده شده و دقت در ابیات مقدماتی آن می تواند این احساس شادمانی را به خوبی نشان دهد.

بسم الله الرحمن الرحیم و به نستعین
بنام آن که او واجب بذات است
عبادت کردنش از واجبات است
کریمی کز کرم ایمان به ما داد
ز گِل ما را سرشت و جان به ما داد
به ما انعام کرد آیین احمد
مشرّف ساخت از دین محمد
به «ذکر حیدری» اوراد ما کرد
به «کیش جعفری» ارشاد ما کرد
به روز حشر گر چه بر خطاییم
ولی در سایه آل عباییم
در تمهید کلام
چُه آمد آدمی از بهر طاعت
نباشد طاعتی غیر از اطاعت
به نظم آرم ز احکام الهی
به یمن دولت طهماسب شاهی
که صحرای جهان گلشن از او شد
چراغ ملک و دین روشن از او شد
جهان بادا به کامش تا جهان است
ازو روی زمین تا آسمان است
خدا فرصت دهد شاه جهان را
علیم آشکارا و نهان را
که از روشن دلی و پاک عهدی
رساند دولت دین را به مهدی
دل ... ز تیغش غرق خون باد
ملالت از دل شیعی برون باد
فنا از ملک و جانش دور بادا
به او ملک بقا معمور بادا

پس از آن بحث در باره نماز را آغاز کرده است.
به اول طاعتی کآمد اشارت
مکلف را نماز است و طهارت
به محشر گر قبول افتد نمازت
رسد خط قبول از بی نیازت
اگر رد نمازت گشت الحق
همه اعمال تو مردود و مطلق
نماز کان قبول داور آمد
به قدر از بیست حج فاضلتر آمد

دنبال آن که جزء جزء احکام نماز آمده و آخرین بیت این منظومه این است:
الهی پادشاه ما مه و سال
بماند همچو این تاریخ خوشحال

این ماده تاریخ سال 945 هجری را نشان می دهد که این سال، پانزده سال از سلطنت طهماسب گذشته بود و وی تا چهل سال بعد از آن یعنی 984 سلطنت کرد.
@jafarian1964

اینجا وقتی جنگ قدرت در خاندان صفوی را بحث می کند، اشاره به سلطانم دختر شاه اسماعیل دارد که خواهر طهماسب بود و این که «المسماة للمهدی» او را برای ازدواج با مهدی (ع) نگه داشته بودند.
@jafarian1964

خوانش وارونه باستانگرایان از مذهب شیعه و شاه اسماعیل صفوی:

باستانگرایان و پان ایرانیستها سالها در تلاش اند تا از مذهب شیعه و رسمیت یافتن آن به وسیله شاه اسماعیل صفوی، تفسیری وارونه و در جهت نیات خود ارائه دهند.میتوانیم به عنوان مشت نمونه خروارنگاهی به آراء "محمود رضا افتخارزاده" در این باره بیندازیم. کسی که تمامی عمر مفید خود را صرف تفسیر باستانگرایانه از تشیع نموده است:

افتخارزاده مفتون ایران باستان (پیش از اسلام)است این مفتون بودن او پرده ای بر دیدگانش کشیده است و او را به "تعصب" دچار کرده است. برای او دوران باستان آرمانشهری است که شاید تنها بتوان در قصه های هزار و یکشب یافت.این تعصب چنان در وی رخنه کرده است که نمیتواند بپذیرد تاریخ دوران باستان مملو از افسانه سرایی هایی است که هیچ بنیان راستینی ندارد. برای او همچنان نژاد موهوم "آریایی" معنا دارد و مکرر اعلام میکند که "آریایی ها ذاتا " چنین و چنان بوه اند. برای او و امثال او کوروش "پدر ملت" ایران است پدر "کبیری" که به قول ویل دورانت اگراز زندگیش افسانه ها را به کناری بنهیم از او جز "شبحی فریبنده" چیزی باقی نخواهد ماند.(تاریخ تمدن ویل دورانت- ج1 –بخش پارسیان) او نمیتواند حسن و قبح دوران باستان را یکجا ببیند حتی چنان مفتون این دوران شده است که قبحش در نظر او مبدل به حسن شده است. او حتی از "تبعیض کاستی دوران ساسانی" هم دفاع میکند و چنان از "عقده های کهتری قومی و طبقاتی" دیگران سخن میگوید که گویی شجره مهین اش دقیقا از دوسوی به شخص حضرت آریا میرسد.

طبیعی است که برای چنین افرادی، محو و نابودی آن "تمدن باستانی آریایی" پس از اسلام باورپذیر نخواهد بود برای همین او تفسیری از تاریخ پس ازاسلام ارائه میدهد تا داشته های تمدن اسلامی را به کام ناداشته های همان تمدن باستانی کذایی بریزد و چه محملی مناسبتر و محبوبتر از "تشیع"! که باید نقش "تداوم سیرورت تمدن باستانی ایران" را بازی کند . افتخارزاده چنان تفسیری از تشیع میدهد که گاه به مالیخولیا پهلو میزند.سالها پیش او چند کتاب درباره "شعوبیه" تالیف و ترجمه کرده بود. در آنجا هم نشانه هایی از همان بیماری میتوان پیدا نمود. زمانی که رساله ی "مناقب الترک" جاحظ بصری را "پیوند پان ترکیسم و پان عربیسم علیه پان ایرانیسم" میداند آن هم در 1200 سال پیش از این! اما با این وجود در همان تالیفات شبه علمی اش چاره ای نداشت که بنا به مدارک متقن، "افسانه بودن ازدواج شهربانو با امام حسین" را بپذیرد. افسانه ای که ناشی از جعل شعوبیه بود آنهم به نیت پیوند دودمان ساسانی با خاندان پیامبر اسلام و ایرانی قلمداد نمودن امامان شیعه. اما جالب اینکه تعصب آنچنان او را غرق کرده است که در یادداشتهای اخیر خود از نگاشتن این قطعات اظهار پشیمانی کند چرا که او "کشف" کرده است "حقایق اسطوره ای" والاتر از "واقعیتهای تاریخی" اند! او نام این کشف را "عرفان!" میگذارد. البته شاید بنا بر همین عرفان است که اسلام را به دو دین " تسنن: دین عربی" و "تشیع: دین ایرانی" تقسیم میکند تا با سخیفترین کلمات به جان اسلام عربی بیفتند. جاه طلبی او چنان است که میخواهد از مناسک "عاشورا" پلی بسازد به "سوگ سیاووش"! از "امامت" پلی بساز برای "احیای فره ایزدی" و از "امام زمان" پلی به سوی "سوشیانس"! و .... والبته باید این دین ایرانی عاری از هرگونه نشانه های "دین عربی" (مانند زبان عربی و مراسم حج و...) باشد. بله او سند شیعه را به نام ایران باستان میزد و آشکارا مخالفان ایده اش را دیوانگان میشمارد و البته با چنین پیشینه ی فکری باید به خود حق دهد تا حکم "ارتداد ملی" دیگران را صادر کند.(گویا اینجا پیرو همان دین عربی شده است!!!) ایده او همان قدر خنده دار است که شخصی با تمسک به برخی از اِلِمانهای شمنی ، تشیع را "دین ترکی" دانسته و بخواهد آن را محملی برای احیای "شمنیسم" کند. ایده ای خنده دار که با تاسف به "مانیفست " جماعتی که خود را ملی گرا میخوانند، بدل شده است. مریدان سیدجواد طباطبایی مدتهاست است که "مهرنامه" را به همین شیوه تبدیل به "کین نامه" ای علیه مخالفان ایده "دین ایرانی" (با همین تفسیر فوق )کرده اند. گویا آنها تجربه "بهائیت" را فراموش کرده اند که قرار بود "دین خالص ایرانی" باشد و سرانجامی چنان یافت...

البته این جماعت به حکم همین خوانش وارونه از تشیع است که مدتهاست در تلاش اند از "صفویه" و بانی آن "شاه اسماعیل صفوی" هم "ترکی زدایی" بکنند. از تلاش برای انکار تبار ترکی صفویه گرفته تا انکار دیوان ترکی شاه اسماعیل صفوی تا تقبیح چهره "قزلباشان" و....
@Turkkitabxanasi

شاه اسماعیل صفوی (906 ـ 930) و پسرش شاه طهماسب (930 ـ 984) عمری با دولت عثمانی جنگیدند. همه هدف آن بود تا آرمانهای ایدئوژیک خویش را محقق سازند. اما طهماسب، وقتی احساس کرد از حدی بالاتر نمی رود، و دایما آذربایجان در معرض تاخت و تاز عثمانی است و به زحمت و با خون دل و کمک مردم باید آن را از اشغال درآورد، عقل و درایت خویش را بکار گرفت و با عثمانی صلح کرد. این همان صلح آماسیه است که در سال 962 / 1555 میان ایران و عثمانی محقق شد و دست کم بیست و اندی سال، آرامش را برای این دولت و مردم ایران به ارمغان آورد. شاه طهماسب در وقت صلح به شاعرش گفت در باره صلح شعری بگوید و او چنین سرود:
از پی آسایش خلق جهان / خسرو جم قدر و شه کامران
صلح نمودند به هم اختیار / شد ز میان جنگ و جدل برکنار
خلقی از این صلح و صفا و شادمان / داده به هم مژده امن و امان
از پی تاریخ گرفتم قلم / نازده از کلک هنوز این رقم
مُنهی افلاک در این کهنه دیر / غلغله افکند که «الصلحُ خیر»

هنر در طول تاریخ بهترین زمینه ها را برای بیان جریان های فکری، باورها و اعتقادات جامعه ایجاد کرده است.در دوره صفوی نیز چنین بوده است. مهم‌ترین تحول عصر صفویه به رسمیت شناختن مذهب تشیع بوده است و باورهای مذهبی در هنرهای مختلف این دوره نمود و تجلی پیدا کرد.شاهنامه که همواره میراث ارزشمند و الهام بخشی برای ایرانیان بوده، زمینه ای را برای هنرمندان عصر صفوی فرآهم آورد تا تفکرات و تاثیرات تفکر شیعه را در عصر صفویه منعکس کنند.
شاهنامه شاه طهماسب یکی از مهم‌ترین آثار هنری صفویه و اسلامی است که دارای ۲۵۷ نگاره می باشد که از میان آن ۱۵ نگاره کاملا بر اساس باورهای شیعی به تصویر کشیده شده است.در این نگاره ها هنرمندان برای نشان دادن ارادت خود به پیامبر ‌و اهل بیت ایشان از آیه های قرآنی، حدیث و دیگر نشانه همچون پرچم و درفش استفاده می کردند
کشتی نجات اولین نگاره شاهنامه طهماسبی است که در آن میرزا علی خالق این اثر شعر گفتار اندر ستایش پیامبر را به تصور کشیده است. در مقدمه شاهنامه آمده است که خداوند هفتاد کشتی را در دریای طوفانی انداخت که در این نگاره کشتی حامل پیامبر ، حضرت علی(ع) ، امام حسن (ع) و امام حسین (ع) در مرکز تصویر قرار دارد.
فردوسی در شعر خود به این موضوع اشاره دارد که تنها آن دسته از افرادی که به ولایت امیرالمومنین معتقد هستند نجات پیدا می کنند.

با یاد و نام خدا

شاه اسماعیل نامه؛ منظومه ای حماسی از سده دهم هجری

یادداشت شماره بیست و سوم

از:
محمد طاهری خسروشاهی


کارِ به نظم در آوردن فتوحات شاه اسماعیل صفوی وذکر دلاوری های او در گسترش مذهب تشیّع و تثبیت عنصر وحدت ملی ایرانیان، نخست بار به فرمان خود شاه اسماعیل و توسط «مولانا عبدالله هاتفی» از مثنوی سرایان اواخر عهد تیموری و اوایل دورة صفوی آغاز شد.
عبدالله هاتفی پس از سرودن نزدیک به هزار بیت از شرح منظوم فتوحات شاه اسماعیل، به کام مرگ فرو رفت و بدین سان کارش ناتمام ماند.
پس از مرگ هاتفی، شاه طهماسب صفوی ـ فرزند شاه اسماعیل ـ یکی از شاعران خوش قریحة آن روزگار به نامِ محمد قاسم قاسمی حسینی گنابادی معروف به «قاسمی گنابادی» را به اتمام کار هاتفی تشویق نمود و قاسمی گنابادی نیز مثنوی «شاه اسماعیل نامه» را سرود.
شاه اسماعیل نامه، منظومه ای تاریخی است در قالب مثنوی و شامل 4325 بیت که شاعر آن را در بحر متقارب و به تقلید از اسکندرنامة نظامی گنجوی سروده است.
زبان قاسمی گنابادی در این مثنوی ساده و روان است. آوردن مضامین و خیالات ظریف در اوصاف اشخاص به ویژه ممدوح، ذکر دقیق صحنه های نبرد و بیان تشبیهات ساده و پرهیز از بیهوده گویی از دیگر ویژگی های این منظومه حماسی است.
آنچه از مطالعه ابیات «شاه اسماعیل نامه» به دست می آید، این است که شاعر این مثنوی را به شدت، متأثر از دیدگاه های شیعی خود و ممدوح خویش شاه اسماعیل سروده و در آن پس از ذکر و یاد خداوند و نعت پیامبر، ابیاتی طولانی را به بیان اوصاف امام علی و دیگر ائمه طاهرین اختصاص داده است.
شاعر در جای جای این مثنوی، پس از ذکر رشادت های شاه اسماعیل صفوی، به اعتقاد راسخ او در مذهب تشیع اشاره می نماید و مضامین دینی و اساطیری منظومة خویش را بر پایة اوصاف ذکر شده در شرح حال چهره های برجسته شیعی استوار می سازد.
به زودی متن کامل این مقاله در مجله فرهنگی و هنری سفینه تبریز منتشر می شود.

@safinehyetabriz

با یاد و نام خدا

شاه اسماعیل نامه؛ منظومه ای حماسی از سده دهم هجری



محمد طاهری خسروشاهی


کارِ به نظم در آوردن فتوحات شاه اسماعیل صفوی وذکر دلاوری های او در گسترش مذهب تشیّع و تثبیت عنصر وحدت ملی ایرانیان، نخست بار به فرمان خود شاه اسماعیل و توسط «مولانا عبدالله هاتفی» از مثنوی سرایان اواخر عهد تیموری و اوایل دورة صفوی آغاز شد.
عبدالله هاتفی پس از سرودن نزدیک به هزار بیت از شرح منظوم فتوحات شاه اسماعیل، به کام مرگ فرو رفت و بدین سان کارش ناتمام ماند.
پس از مرگ هاتفی، شاه طهماسب صفوی ـ فرزند شاه اسماعیل ـ یکی از شاعران خوش قریحة آن روزگار به نامِ محمد قاسم قاسمی حسینی گنابادی معروف به «قاسمی گنابادی» را به اتمام کار هاتفی تشویق نمود و قاسمی گنابادی نیز مثنوی «شاه اسماعیل نامه» را سرود.
شاه اسماعیل نامه، منظومه ای تاریخی است در قالب مثنوی و شامل 4325 بیت که شاعر آن را در بحر متقارب و به تقلید از اسکندرنامة نظامی گنجوی سروده است.
زبان قاسمی گنابادی در این مثنوی ساده و روان است. آوردن مضامین و خیالات ظریف در اوصاف اشخاص به ویژه ممدوح، ذکر دقیق صحنه های نبرد و بیان تشبیهات ساده و پرهیز از بیهوده گویی از دیگر ویژگی های این منظومه حماسی است.
آنچه از مطالعه ابیات «شاه اسماعیل نامه» به دست می آید، این است که شاعر این مثنوی را به شدت، متأثر از دیدگاه های شیعی خود و ممدوح خویش شاه اسماعیل سروده و در آن پس از ذکر و یاد خداوند و نعت پیامبر، ابیاتی طولانی را به بیان اوصاف امام علی و دیگر ائمه طاهرین اختصاص داده است.
شاعر در جای جای این مثنوی، پس از ذکر رشادت های شاه اسماعیل صفوی، به اعتقاد راسخ او در مذهب تشیع اشاره می نماید و مضامین دینی و اساطیری منظومة خویش را بر پایة اوصاف ذکر شده در شرح حال چهره های برجسته شیعی استوار می سازد.
نسخه خطی این منظومه ارزشمند، سالها پیش توسط جعفر شجاع کیهانی از پژوهشگران مکتب ادبی آذربایجان و از سوی فرهنگستان زبان و ادب فارسی منتشر شده است.

@safinehyetabriz

✅دستاوردهای صفویه برای ما
💬قسمت سوم:
گذار از تصوف به فقاهت
صفويان متوجه مي‌شوند كه نمي‌توانند با عقايد صوفيانه و عارفانه حكومت كنند؛ درنتيجه، تحولي از «تشيع صوفيانه» به‌طرف «تشيع فقاهتي» صورت مي‌گيرد؛ چرا كه براي اداره مملكت، رابطه مريد و مرادي كافي نبود، ذكر و ورد كافي نبود، به فقه نياز بود؛ احكام قضايي، ديات، قصاص و ... که در فقه موجود بود. بنابراين، نظرها متوجه علماي شيعه در جبل‌عامل لبنان شد، كه در آن زمان مركز تشيع بود. صفويه گروهي از علما مثل مرحوم محقق كركي را از آن¬جا به ايران دعوت كردند؛ بنابراين، ورود رسمي علماي شيعه به‌عنوان يك طبقه اجتماعي ممتاز و تأثيرگذار، از همان دوره آغاز مي‌شود.
👓ادامه دارد......
✅با ما گذشته ی خود را بیاد آورید.
@khanebidari.ir

در این شماره مجله der islamمقاله ای جالب و خواندنی پیرامون تحلیلی پیرامون یکی از داستان های هزار و یک شب که با عنوان حکایت مناظره کنیز فردی که نامش تودد بوده است با ابراهیم بن سیار نظام و تطبیق ان با رساله مشهور حسنیه که داستان مناظره حسنیه یکی از کنیزان و شاگردان ایرانی تبار امام صادق علیه السلام به رشته تحریر درامده است. مولف با بررسی شیوع این داستان در دوره صفویه به ویژه دوره شاه طهماسب که به حمایت ترجمه داستان هایی با مضامین شیعی پرداخت، تحلیل خود را از شباهت این دو داستان و علل شیوع آن در این دوره خاص ارائه می کند.

شاه اسماعیل صفوی (906 ـ 930) و پسرش شاه طهماسب (930 ـ 984) عمری با دولت عثمانی جنگیدند. همه هدف آن بود تا آرمانهای ایدئوژیک خویش را محقق سازند. اما طهماسب، وقتی احساس کرد از حدی بالاتر نمی رود، و دایما آذربایجان در معرض تاخت و تاز عثمانی است و به زحمت و با خون دل و کمک مردم باید آن را از اشغال درآورد، عقل و درایت خویش را بکار گرفت و با عثمانی صلح کرد. این همان صلح آماسیه است که در سال 962 / 1555 میان ایران و عثمانی محقق شد و دست کم بیست و اندی سال، آرامش را برای این دولت و مردم ایران به ارمغان آورد. شاه طهماسب در وقت صلح به شاعرش گفت در باره صلح شعری بگوید و او چنین سرود:
از پی آسایش خلق جهان / خسرو جم قدر و شه کامران
صلح نمودند به هم اختیار / شد ز میان جنگ و جدل برکنار
خلقی از این صلح و صفا و شادمان / داده به هم مژده امن و امان
از پی تاریخ گرفتم قلم / نازده از کلک هنوز این رقم
مُنهی افلاک در این کهنه دیر / غلغله افکند که «الصلحُ خیر»

امروزه در برخی امور از سوی اردوغان دنبال می‌شود (به عنوان نمونه، برگزاری مراسم عاشورا، که همواره ابزار و مشخصه و مانور شیعه در ترکیه بود، از حدود سال ۲۰۱۰م، به دستور وی و حمایت سازمان دیانت، رسما در مساجد و جامعات سراسر کشور برگزار می‌شود)!
به هر تقدیر، علویان آناتولی (= قزلباشان) با هزار آرزو و امید، همزمان یا پس از روی کار آمدنِ صفویان در ایران و تشکیلِ دولت علوی - شیعی (۹۰۶ق)، به تدریج، به صورت مهاجرت گروهی یا فردی، به ایران آمدند و دولتِ نوپای شاه اسماعیل علوی قزلباش (نماد و شخصیت شاخص بارگاه شیخ صفی) را در تمامی ابعاد، جانانه یاری رساندند، هر چند پس از مرگ نابهنگام او در سال ۹۳۰ق، و با حضور تدریجی عالمانی همچون محقق کرکی و چرخش تدریجی صفویه از "علویت قزلباشی شاه اسماعیلی" به "تشیع فقاهتی شاه طهماسبی"، به تدریج، خودِ قزلباشان هم، از نقاط کلیدی قدرت، کنار نهاده شدند و همانها که برای تشکیل یک دولتِ علوی محض، در کنار شاه اسماعیل جوان، سال‌ها، رشادت‌ها و جانفشانی‌ها کرده بودند، اینک به تدریج، با حذف تدریجی آنان از قدرت، به اپوزیسیون مخالف حاکمیت رانده شدند. البته در این دوره، اقداماتی نیز علیه تشیع به آنان نسبت داده شده که محل تامل، تحقیق و بررسی عمیق‌تر است، چنانچه در برخی مصادر آمده که در سال ۹۳۹ یا ۹۴۰ق محقق کرکی (روند تغییرات راهبردی در حاکمیت با اقدامات وی شروع شد) را قزلباشان به شهادت رساندند!
این وضع ناپایدار در ساختار حکومت دوام داشت تا سال ۹۶۵ق با قرارداد صلح آماسیه بین ایران و عثمانی، تقریباً تمام امیدهای علویان بر باد رفت و قزلباشان علویِ وفادار به آرمان‌های علوی‌گریِ شاه اسماعیل صفوی، - که حاضر به پذیرش این چرخش بزرگ و تغییر بنیادی، یعنی جایگزینی تشیع فقاهتی به جای علویت قزلباشی نشده بودند -، رسماً به جبههء رادیکالیسم گرائیدند و عملاً همسو با دشمنان صفویه (= خط سوم)، به صف مبارزان مخفی با دولت صفوی شیعی پیوستند و این وضع دوام داشت تا زمان شاه عباس اول، پس از انتقال مرکز قدرت از قزوین به اصفهان (حدود ۱۰۰۶ق) از سوی وی، او در کنار محو نقطویان، همچنین بازماندهء قزلباشان علوی را هم قلع و قمع نموده و برای همیشه به حضور صد سالهء آنان در دربار و دستگاه صفویه خاتمه داد و تمامی قبایلی را هم که برای یاری شاه اسماعیل، از آناتولی به ایران آمده بودند، همچون قبایل بزرگ شاملو، افشار، استاجلو و .. را با هدف عدم‌تبانی احتمالی و .. قطعه قطعه کرده و هر یک را در گوشه‌ای از کشور جای داد و سایر قزلباشان نیز به ناچار به تدریج دوران دست از علوی‌گری شسته و یا به ناچار، به تدریج به پذیرش تشیع فقاهتی گردن نهادند. با این حال برخی باورها، سنت‌ها، مفاهیم و واژگان جاری در اندیشه‌ء علوی‌گری در تشیع برجای ماند و شاید محققی توانمند بتواند روزی، برخی از آنها در پژوهه‌ای نشان دهد.
ناگفته نماند، در آن طرف نیز، در عثمانی، سلطان سلیم، در سال ۹۲۱ق پس از پیروزی در چالدران بر شاه اسماعیل صفوی، با بهره‌گیری هوشمندانه از شاخهء دیگر علویان، یعنی گارد شاهنشاهی (ینی‌چری علوی بکتاشی)، بازمانده علویان قزلباشی در آناتولی را که ۱۵ سال قبل شاه اسماعیل جوان را در به قدرت رساندن و تشکیل دولت صفوی، یاری رسانده بودند، به طرز دهشتناکی، قلع و قمع نموده و گفته شده (بدلیسی در هشت بهشت) بیش از ۴۰ هزار نفر را کشت و ده‌ها هزار نفر را هم به مناطق دور دست، همچون حوزهء بالکان تبعید نمود و سپس به جهت ملاحظات سیاسی، هوشمندانه، به تعدیل ینی‌چریان علوی بکتاشی حاضر در دربار عثمانی پرداخت و بخش قابل توجهی از آنان را از حضور در عالی باب، تصفیه نمود و سپس عازم فتح مصر شد. از این تاریخ به بعد، پس از نابودی و محو جریان تودهء قزلباش (یعنی اکثریت روستایی ناراضی مورد ظلم همیشگیِ حاکمیت سنی عثمانی) در آناتولی، تقریباً علویت در عثمانی تنها با بکتاشیه (جریان علوی کاملاً محافظه‌کار و همراه حاکمیت) شناخته می‌شد. البته باید افزود که علویان بکتاشی و خانقاه‌هایشان نیز، کجدار و مریز به جهت تعامل سازنده و محافظه‌کارانه با حاکمیت، تا زمان سلطان محمودخان ثانی در سال ۱۲۳۵ق برقرار بود، تا اینکه در زمان وی کلهم اجمعین همان حداقل‌ها نیز برچیده شدند و خانقاه‌های آنان نیز به نقشبندیه داده شد!
این وضع دوام داشت تا ظهور کمال پاشا آتاتورک (گفته شده وی از اهالی تسالونیک و علوی بکتاشی بود) که در سال ۱۹۲۳ به امپراتوری عثمانی خاتمه داد!
نکته‌ای که بسیار حائز اهمیت است و شایسته است بیشتر کار شود، اینکه، علویان در اثر دوری از مراکز و منابع اصیل شیعی، به تدریج از اصل خویش (امامیه) دور مانده‌اند، بررسی‌های عمیق در میان اسناد کهن و نسخ خطی، تقریباً خلاف این ادعا را ثابت می‌کند (حداقل اسناد موجود چنین پیامی دارند)، بلکه اتفاقاً، آنان به تدریج از اصل خویش (تسنن حنفی ماتریدی صوفیانه مبتنی بر یسویه) دور شده و با