گفتگوهای تراثی

با سلام
جنگ واژه ای جدید است و از گذشته تهیه ی اینگونه مجموعه های ادبی رواج داشته به این مجموعه ها سفینه گفته میشده. این سفینه جنبه ی تلذذ مخاطب به خاطر تنوع موضوع و مضمون داشته و برای افراد مهمی تهیه میشده.
کارکرد دیگر سفینه ها آموزش شاعری و تشحیذ ذهن و تجربه در هرنوع قالب و مضمونی بوده است به طوری که شاعران مختلفی یا خود سفینه تهیه کرده اند یا به امانت میگرفته اند یا در ملتمسات التماس سفینه می کرده اند
واژه سفینه از قرن پنجم در ادبیات دیده میشود در لباب الباب. شعر سید حسن شعر کمال اسماعیل و شعر اثیر اومانی. مشهورترین سفینه ها سفینه تبریز است که فکر کنم اسمش سفینه نبوده یعنی خود گردإورنده و مولف نام سفینه بر آن نگذاشته است.
دومی که قطعا سفینه نام دارد سفینه ترمد از محمد یغمور است که بینظیر است و سومی و چهارمی مونس الاحرار کلاتی و مونس الاحرار جاجرمی هستند که نام سفینه ندارند. سفینه سمس حاجی و سفینه بولونیا. جنگ 555 دوشنبه. مجموعه لطافت و سفینه ظرافت. جنگ اسکندر میرزا از مهمترین جنگهای دیگر هستند.

فارغ از مباحث تطبیق خط سفینه با خط نسخ دیوان مولانا که حواشی ایشان را دارد که آقای اشکوری هم بدان استناد کرده اند، چون در این سفینه شعری از خود مولانا صائب انتخاب نشده دلیلی است بر اینکه سفینه به خط خود ایشان است و نشانه تواضع ایشان.

در گروهی، مطلب جالبی درباره روند کارهای تصحیح شده یکی از گرامیان، از سوی عزیزی مطرح گردید، از آنجا که حاوی نکات خوبی بود، با حذف برخی فرازها، آن را در این گروه مینهیم امید که مفید باشد?

«درباره‌ی کارهای تصحیحیِ... نقدهای آقای... بسیار جدّی است و واقعاً نمی‌دانم چطور برخی از دوستان به جای اینکه به کمك آقای... بیایند و ساحت آثار علمای شیعه ـ أنار الله برهانهم ـ را از این شلخته‌کاری‌ها پاك کنند، درصدد توجیه و «ماله‌کشی» کارهای... هستند.

تصحیح متون اصول و ضوابطی دارد که شوربختانه... (و خیلی عظیم از مصحّحان ایرانی و عرب) از ابتدائیاتِ آن نیز غافل‌اند.

برحسب تجربه‌ی اندکی که در کار تصحیح داشته‌ام فعلاً سه اصلِ مهم از اصول و ضوابط تصحیح را خدمت دوستان عرضه می‌کنم و امیدوارم دوستانِ فاضلِ مصحّح یا علاقه‌مند به کار تصحیح اشتباهاتم را یادآوری کنند.

۱. نسخه‌ی خطی «سَنَد» است و همانطورکه در سایر اسناد کسی حق دستکاری در سند را ندارد در اینجا هم نمی‌توان به‌دلخواه چیزی، ولو به اندازه‌ی یك حرف، از آن کاست یا چیزی، باز هم ولو به اندازه‌ی یك حرف، بر آن افزود. بنابراین، مصحح هر نوع افزودنی یا کاستنیِ «مجاز» را، که گاه در حدّ اکل میته چاره‌ای از آن نیست، باید با وضوح و تمایز به خواننده‌ی خود اطلاع دهد به گونه‌ای که خواننده بفهمد کدام قسمت افزوده یا کاسته است و در اصل نسخه وجود نداشته است.
درواقع، وظیفه‌ی اصلیِ مصحح این است که متن را به نزدیك‌ترین صورتی که از خامه‌ی مؤلف تراویده است عرضه کند. بنابراین، حتا اگر نویسنده‌ی متن در جایی اشتباه هم کرده باشد، مصحح حق ندارد آن اشتباه را بدونِ اطلاع درست کند.
خواننده حق دارد تصویری درست از اندیشه‌های صاحب کتاب به دست بیاورد، و این جز با امانت‌داری و دستکاری نکردنِ متنِ صاحب کتاب از راه دیگری به دست نمی‌آید.
متأسفانه در این موردِ خاص بعضی از مصححانِ ما (و مصحّحان عرب بشرح أیضاً) چنان بی‌پروا در متن دست‌اندازی می‌کنند که قوم مغول با نیشابور نکرده است. آیا این باعث شرمساری نیست که مقاله بنویسند و هشدار بدهند که: به آثار علمای شیعه، و به‌خصوص آثار کلامی و فقهی، که بعد از انقلاب در ایران چاپ شده ـ به سبب شدّت دستکاری‌ها در متن ـ اعتماد نکنید مگر اینکه با دلیل خارجی مطمئن شده باشید که متن «سالم» است، و ترجیحاً از چاپ‌های سنگیِ دوره‌ی قاجار استفاده کنید.
در این دستکاری‌ها به هیچ‌کس هم رحم نمی‌کنند، از شیخ مفید و ابوالصلاح حلبی گرفته تا برخی عالمانِ معاصر، و می‌خواهند همه‌ی بزرگان را در قالبِ تنگ اندیشه‌های امروزِ خود درآورند، همچون تخت‌خواب پروکروستِس در افسانه‌های یونان که «رهگذران را به بهانه مهمان‌نوازی به خانه‌ی خود می‌برد و روی تختی می‌خواباند و اگر از طول تخت کوتاه‌تر بودند آن‌قدر آن‌ها را می‌کشید یا بدنشان را در روی سندان با چکش میکوبید تا هم‌طول تخت شوند و اگر بلندتر از تخت بودند از پاهایشان می‌برید تا به اندازه‌ی تخت شوند.»

۲. مصحح وقتی از یك یا چند نسخه‌ی خطی برای تصحیح متنی استفاده می‌کند، باید جمیع اختلاف در ضبط‌ها و حاشیه‌ها و یادداشت‌ها و سماع‌های نسخه‌ها و ... را در کارِ نهایی خود به‌گونه‌ای لحاظ کند که خواننده کأنّه همه‌ی نسخه‌ها را پیش چشم خودش داشته باشد و با وجود این نسخه‌ی مصحَّح از مراجعه‌ی به نسخه‌ها کاملاً بی‌نیاز باشد. یعنی گزارشِ نسخه‌ها باید آنچنان دقیق باشد که خواننده بتواند بر اساس این گزارش‌ها نسخه یا نسخه‌های مورد استفاده را یک بار دیگر عیناً بازسازی کند بدون اینکه اصلاً هیچ نسخه‌ای را دیده باشد.
این کار استلزاماتی دارد، از جمله اینکه مصحح خود را دانای کل نداند و خواننده را از ضبطهای «به‌ظاهر» غلط محروم نکند. ضبط مرجَّح خود را در متن بیاورد ولی ضبط‌های مرجوح را کنار نگذارد. چه‌بسا خواننده‌ی دانشمندی به دلایلی موجّه همان ضبط مرجوح را درست بداند (به‌تجربه موارد زیادی پیش آمده است که ضبط مرجوح تنها ضبط صحیح است ولی مصحح آن را نمی‌دانسته است).

۳. مصحح باید (روی این «باید» تأکیدِ خاص می‌کنم) متن را بفهمد و عالِم همان رشته‌ی علمی باشد و اصولاً اگر متن را نفهمد چگونه خواهد توانست آن را تصحیح کند. از این رو، مصحح موظف است جاهای نفهمیده را به خواننده‌ی خود اعلام کند [برخی از بزرگانِ عرصه‌ی تصحیح از نشانه‌ی (؟) برای این موارد استفاده می‌کردند]. اگر کارِ تصحیح درست انجام شده باشد چه‌بسا بعدها مصحح دیگری بتواند فقط همان قسمت‌ها را به کمك نسخه‌های دیگر یا به سبب تسلط بیشتر بر موضوع و زبانِ متن اصلاح کند و کارِ تصحیحِ آن متن را چند گامی پیش ببرد.»
«قبلاً غبطه می‌خوردیم به مصححان فرنگی از قبیل هلموت ریتر و فریتس مایر و نیکلسون. حالا کار را به جایی رسانده‌اند که باید به مصححان سعودی هم غبطه بخوریم. به تعبیر علامه قزوینی: اگر نسخه‌ی خطی به همین صورتِ خطی بماند هزار برابر بهتر اس

سلام منظورتان از آيات نسخ خطي چيست؟ آياتي که در متن اثر بکار رفته است؟ بنا بر توصيه برخي اساتيد، به جهت حساسيت مسأله، در تصحيح آيات بايد بيشتر به مسأله قرائات توجه داشت، فراوان ديده شده است که مصحح که آشنايي با قرائات ندارد، به صرف ديدن اختلافي با قرآنهاي در دسترس ما ايرانيان (قرائت عاصم به روايت حفص) آن را غلط تلقي کرده و اصلاح ميکند که اين خطاي مصرّح است، بايستي آن کلمه با قرائات ديگر تطبيق داده شود، چرا که ممکن است پديدآور اثر متعلق به منطقه اي مثلا مغرب عربي باشد که قرائتهاي ديگري در آن مناطق مرسوم بوده است و از آن قرائت خود بهره برده است، با آن قرائت اصلاح ميشود و در پانوشت توضيح داده ميشود که اين قرائت فلاني از فلان راوي است. چرا که امانت داري در تثبيت ديدگاه و انديشه پديدآور در همه زمينه‌ها از سوي مصحح امري ضروري است. به هر تقدير در تصحيح متني که آياتي در آن وجود دارد، بايستي اين دقت به عمل آيد. اما اگر کلمه اي مثلا، با هيچيک از قرائات مشهور منطبق نبود، بعيد نيست که سهو خود پديدآور و يا حتي ناشي از خطاي کاتب یوده باشد مثلا يعلمون را تعلمون نوشته است، بنا بر توصيه اساتيد، به احترام قرآن کريم، تنها و تنها آيات قرآن استثنا شده است بايستي درست آن را نوشته و در پانوشت توضيح داده شود که در اصل چنين بوده است.
اما باقي موارد (کلمات و واژگان ديگر غیر از آیات) اگر در نسخ اثر به همان شکل باشد (به شرطي که نسخ ما تبارشان متعدد باشد و الا اگر از يک اثر 50 نسخه با يک تبار داشته باشيم جملگي يک نسخه محسوب ميشوند!)، به جهت رعايت امانت، مصحّح مطلقاً حق ندارد در متن پديدآور دست برده و آن را اصلاح نمايد. چرا که منظور از تصحيح، احيا و بازسازي متن علی ما صدر عن قلم المؤلف، بدون هيچ کوچکترين تغيير و تصرف در متن است و حتي گفته اند علائم و لهجه و کتابت ووو نيز بايستي مانند تمام مشخصات و معيارها و مميزه هاي آن متن، در همه بخشها، متناسب با معيارهاي زمان پديدآور باقي بماند، چه، مطلقاً در پروژه تصحيح متون قديس سازي دنبال نميشود، به تعبير برخي اساتيد، مصحح حق ندارد اشتباهات پديدآور را در متن وي، من عنده، اصلاح کند، چرا که در صورت تصحيح اغلاط مصرح او (به شرطي که خطاها از ناحيه کاتبين نبوده باشد)، راه «نقد» مؤلف، با اين قديس سازي، براي هميشه بسته ميشود! مطلب مهم ديگر که برخي اساتيد به آن تأکيد دارند (البته جاي حرف دارد) اينکه: «اين اشتباه محض است که مخاطب اين فرايندِ تصحيح افراد امروزي هستند و اينکه بايستي، متن، متناسب با نوشتار و سبک و لهجه و رسم الخط ووو امروز تغيير يابد»! خير همه اينها به تصريح برخي بزرگواران، دست بردن و تصرف در اثر پديدآور است، فرقي نميکند چه در روح اثر چه درجسم اثر، باشد، همه اينها دست بردن است و امري خطاست و هر نوع تصرفي آن اثر را از شمول انتساب به آن پديدآور در قرني مشخص، خارج ميکند و نهايت اينکه اگر خيلي اصرار دارند که رعايت حال مخاطب امروزي شود دست ببرند لا اشکال ولي بايستي روي اثر بنويسند: «بازنويسي از فلان متن»! مطلب نهايي هم اينکه به تعبير برخي سروران خطايي راهبردي است، اينکه ميگويند «موضوع تصحيح انتقال پيام پديدآور، ارائه متن صحيح است، لذا ما تا آنجايي که مقدور است متن صحيح بايد ارائه کنيم و اگر يقين بدانيم فلان مؤلف خطا کرده است و سهواً در بيتي که متعلق به عسجدي است مثلا به خاقاني نسبت داده است! يا روايتي که طبق مصادر چنين است بايستي آن را درست کنيم چرا که وظيفه اصلي مصحح اين است که متن درست و صحيحي دست خوانده بدهد و لذا ما بايستي اغلاط معنوي را هم درست کنيم»!!! خب به نظر عزيزان اين روش پيشنهادي برخي اجله، اگر اسمش قديس سازي از پديدآور نيست چيست؟ قديسي که ابدا در اثرش خطايي مرتکب نشده است و اگر شده است جناب مصحح با ماله کشي اش تمام خلل و فُرج متن پديدآور را چنان صاف کرده است که ابدا ايرادي در آن ديده نميشود! دانسته نيست اين آقايان چطور به خود اجازه ميدهند چنين سخنهايي را در اين دوره به زبان آورند؟ در روزگاري که حتي براي حفظ رسم الخط پديدآور بحث است ... بگذريم متأسفانه به آبديت سازي آثار تا حدي پيش رفته است که از مقوله نسخ خطي گذشته و به متون جديده هم رسيده است، براي نمونه ببينيد بر سر کتاب شش جلدي مجمع الفصحا (چاپ جديد) چه آورده اند، هر کلمه اي که مشکل اخلاقي داشته است تا ديروز برخي سه نقطه مينهادند و در اين اثر جالبه، دقيقا واژه اي جديد هم وزن آن کلمه قبلي نهاده اند تا اثر اجازه نشر بگيرد!!! آيا اين اثر تازه منتشر شده از آن رضا قليخان هدايت است؟! چطور در لغت نامه دهخدا (چاپ جديد) دست برده اند، پديدآوري که سال 1335ش و اين حدود از دنيا رفته است، «با انتساب به دهخدا» در جاي جاي اثر مدخلهايي جديد متعلق به بعد جمهوري اسلامي نهاده اند و برخي مداخل را حذف کرده اند! حقيقتاً به کجا ميرويم چنين شتابان؟! عافانا الله??

سلام علیکم. در این باره چند چیز قابل توجه است:
1. اگر این نسخه در دورانی نگاشته شده که رسم الخط آن دوره از لحاظ استنادی اهمیت دارد، در این صورت نباید رسم الخط را تغییر داد.
2. اگر نویسنده کتاب یا کاتب نسخه کسی است که رسم الخط او قابل استناد است ( مثل نسخه ای که به خط اسدی طوسی باقی مانده است)، در این صورت هم نباید رسم الخط را تغییر داد.
3. در صورتی که مؤلف کتاب و یا کاتب نسخه ، عامدانه کلمات را این گونه ضبط کرده اند. در این صورت هم تغییر جائز نیست.

البته در مواردی که تغییر رسم الخط هم جائز است، باز وظیفه مصحح متن این است که در مقدمه و در مقام بیان شیوه و منهج تصحیح این کتاب، به رسم الخط نسخه اصلی و تغییراتی که در این تصحیح اعمال شده به تفصیل بپردازد.

بزرگوارید قربان، استفاده میکنیم از محضرتان کار خیلی خوبی کردید، جزاکم الله خیرا، فقط نکته ای اضافه نمایم اینکه، به نظر میرسد بحث در تغییر یا تثبیت رسم الخط متون کهن اسلامی (مشخصاً در سه زبان عربی، فارسی و ترکی) و چند و چون و کیفیت و شرایط زمانی و مکانی آن، چه در داخل و چه خارج، به شدت در مجامع علمی مطرح است و واقع امر این است که بحث تصرف مصحح در آن رسم الخط متن، به یک نتیجه محصلی نرسیده است و طرفداران چندانی ندارد و بنا بر نظرهای شایع، اصل عدم تغییر و تصرف در رسم الخط است، البته به شرطی که یقین حاصل شود این رسم الخط از آن پدیدآور اثر است و نه ساخته و پرداخته کاتبان شغلتنگار و شدرستکار!
نکته اساسی همان است که دیروز هم اینجا، بیان گردید، اینجا اندی با تفصیل عرض میکنیم و آن اینکه، مراد شما از تصحیح یک متن چیست؟ تصحیح لغوی یا اصطلاحی؟ آیا میخواهید، با تصحیح متنی کاملاً صحیح وعاری از هر گونه غلط و خطا دست خواننده بدهید؟
بله در این روش به اصطلاح آقایان خود فرایند تصحیح، موضوعیتی ندارد و بلکه طریقیت دارد چرا که اصل ترویج و اشاعه متن است بای نحو کان؟ یا نه، موضوع تصحیح فراتر از آن، تصحیح اصطلاحی است، یعنی عملیاتی علمی است برای احیای متنِ ما صدر عن قلم المؤلف کما هو هو؟ طبعا در این روند، نفس این فرایند تصحیح و روش کار و کیفیت تثبیت متن و حفظ رسم الخط و خود عملیات آن... اصالت، موضوعیت و مدخلیت دارد و مصحح چندان در بند مخاطب امروزی نیست و تمام هدفش این است که بتواند دقیقا مشابه همان متن با همان علائم و آواها و نقطه ها و کتابت و رسم الخط و.. بازسازی کرده و ارائه دهد.
طبعا اگر مراد از تصحیح، گزینه نخست باشد کما هو دأب اکثر الاعزه، از آنجا که در این گزینه هدف، ترویج محتوای متن است (همانند نشر بسیاری از متون دینی)، خب طبعا و منطقا، بروز رسانی و همسانی متن در همه بخشها و حوزه های آن، نبایستی کار عبثی باشد، چرا که در این گزینه، مخاطب شما، نسل امروز است و قرار است از متن بهره ببرند و رعایت رسم الخط مؤلف و اینها مدخلیتی در این بحث نخواهد داشت و قاعدتاً این متن، با این همه تغییرات گسترده در همه بخشها، بدون تردید، دیگر همانند تراوش قلمی پدیدآور اثر نیست و همچنین دیگر مطالعات متنی مبتنی بر مباحث زبان شناسی و اینهاست، با این تغییرات دفن شده است و با این تصحیح متن که تمام غلطهای سهوی پدیدآور نیز درست شده است (چون قرار است متن صحیح دست خواننده داده شود)، راههای نقد بعدی بر مؤلف نیز بسته شده است و از مولف یک قدیس واقعی ساخته شده است که هیچ خطایی در کار او نبوده است! اما با این حال ظاهراً راه و چاره دیگری نیست و مصحح ما (به معنای لغوی) در این روش مصحح حداقل کاری که باید بکند، بایستی در مقدمه هر نوع تصرفاتی که در متن، به هر دلیل، نموده است را، با تمام جزئیات آن، توضیح بدهد، و توضیحاتی که استاد ملکیان عزیز فرمودند، به نظر میرسد بیشتر ناظر به این گزینه باشد.
اما اگر مراد از تصحیح گزینه دوم و معنای اصطلاحی آن باشد، مصحح، کارش سنگین است، مهمتر از همه اینکه، به لحاظ روش شناسی، بایستی در چهارچوب چنبره روش تصحیح باقی بماند، یعنی چه؟ یعنی اگر نسخه ای که مصحح در صدد احیای آن است، تک نسخه باشد و دسترسی به نسخه دیگری، به هیچ روی امکان پذیر نیست، میدانیم مصبّ روشی چنین نسخه ای، لاجرم «روش تصحیح قیاسی» (روش انحصاری تصحیح نسخ تک) است، در نتیجه، مصحح، جز چهار دیواری این روش چندان آزادی عملی ندارد، بله هر کس آزاد است خروج روشی داشته باشد، لااشکال، ولی متن مُهری که روی کار خارج شونده از چارچوب این روش، حک میشود این است: «فاقد روش شناسی»!
به هر روی عزیزی که میخواهد، از نظر فن دقیق تصحیح متون، اثری که روی آن کار میکند، در عداد تصحیح اصطلاحی متون قرار گیرد، اگر روش کار خود را تصحیح متن انتقادی انتخاب کرده است (در جای خود اشاره شد، هماره روشها انتخابی نیست بلکه گاهی انتصابی است و شرایط نسخ هست که روش را تعیین میکنند)، خب طبیعی است تصحیح انتقادی متون، کار شاقی است و طبعا الزاماتی دارد که مصحح چندان آن آزادی عمل را نخواهد داشت..
از باب ختامه مسک، در فهرستنگاری نسخ فارسی در روسیه، با یک تفسیر فارسی کهنی از قرن ششم مواجه شدم که با لهجه ای خاص (گویا لهجه بلخ و آن حوالی) نوشته شده بود، واژگانی همچون آمدیت، گفتیت، نوشتیت و.. با خود میاندیشیدم، خدایا چقدر مباحث زبان شناسی متنوعی در واژگان و لهجه های متون ما نهفته است و میتواند پس از تصحیح و نشر این آثار، موضوع پژوهشهای بعدی قرار گیرد و ای بسا مصحح ما، با زحمت و هزینه فراوان، موفق شده نسخه ای را از بند روسها رهایی بخشد ولی به جهت اینکه (طبق آموزه های دانشگاهی اش) مخاطب امروزی را در نظر گرفته، زیباییهای لهجه ای این متون را، دفن کرده است...
با پوزش از تصدیع مخلّ و تطویل مملّ??

سفینه‌ی ترمد

سفینه‌ی ترمد، مجموعه‌ای معتبر و ارزشمند است که محمدبن‌یغمور در حدود سده‌ی هشتم قمری از میان اشعار ۱۱۵ شاعر متقدم در موضوعات متنوع تدوین کرده است. این سفینه در شهر ترمد تدوین شده و تنها یک نسخه دارد که آن نیز در همان حدود سده‌ی هشتم قمری کتابت شده است. این اثر را در سال گذشته امید سروری تصحیح کرده و به همت بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار منتشر شده است.

در سفینه‌ی ترمد نام برخی از شاعران آمده که در منابع دیگری ذکری از آن‌ها نیست و طبعا اشعارشان هم نویافته است. همچنین از شعرای مشهور نیز اشعار و ابیاتی نویافته ثبت‌شده که در دیوان چاپی آن‌ها نیست. از دیگر ویژگی‌های مهم این سفینه وجود ضبط‌های خوب و مهمی است که در دواوین چاپ شده‌ی این شاعران وجود ندارد.

نشست نقد و بررسی کتاب «سفینه‌ی ترمد» در روز یکشنبه هفتم بهمن ساعت ۱۶ با حضور دکتر جواد بشری، دکتر مهدی رحیم‌پور و دکتر امید سروری (مصحح سفینه‌ی ترمد) در مرکز فرهنگی شهر کتاب واقع در خیابان شهید بهشتی، خیابان شهید احمد قصیر (بخارست)، نبش کوچه‌ی سوم برگزار می‌شود.

بدين ترتيب درست است که در رساله اول غيلاني اصل بحث ناظر به ابن سينا بود اما در دنباله سلسله مناظرات، اين مسعودي و ابن غيلان بودند که هر يک به ديگری پاسخ می داد و خود ابن سينا به حاشيه رفته بود. محققان اين کتاب به اشتباه تصور کرده اند که اين متن ربطی به التوطئه ابن غيلان ندارد و در واقع در اصل اين مسعودي بوده که کتابی در جداول نوشته بوده که ابن غيلان بعدا به آن پاسخ داده است. اين آقايان متن های ابن غيلان را در واقع پاسخی به رساله ای از مسعودي می دانند که خود در اين مجموعه منتشر کرده اند که المختلطات نام دارد (نخست پاسخ به جداول آن و بعد پاسخ به مقدمه آن، به شرحی که خودشان نوشته اند و البته درست نيست). اين در حالی است که در خود متن موجود ابن غيلان مکرر او تصريح می کند که رساله مختلطات رساله اخيره مسعودي است (مثلا، نک: ص 386، 389. نيز نک مثلا: ص 390 و 393 که از اجوبه قبل از رساله مختلطات ياد می کند) و شگفتا که محققان ما از درک چنين امر سهلی غفلت کرده اند. محققان اين متن به اشتباه گمان کرده اند که مسعودي در آغاز جداولی تنظيم کرده بود و آن جداول سبب نقد اول ابن غيلان بر او شد. به تعبير ديگر به نظر آنها رساله اول ابن غيلان واکنشی بود به اين جداول. در حالی که روشن است تنظيم جداول بدون نوشتن رساله ای در حول و حوش آن عمل معمولی نبوده و در حقيقت هر جا هم که در متن کتابخانه مجلس سخن از جداول می رود مقصود همان جداولی است که مسعودي آن را در پايان رسالة المختلطات خود (همان که از آن گاه به رساله اخير مختلطات اشاره می کند) گذارده بوده است (در صفحه 388 اشاره ای به اين جداول هست که گويا نشان می دهد ابن غيلان مطمئن نبوده که جداول و رساله همراه آن که همانا مختلطات است را مسعودي قبل از آخرين رساله اش يعنی الأجوبة، يعنی همانی که در آن مباحثات ششگانه را مطرح کرده بود نوشته بوده و يا بعد از آن. اما به هرحال می دانسته که اين دو رساله کم و بيش همزمان نوشته شده بوده و ابدا مقدم بر جوابيه اول مسعودي بر ابن غيلان، يعنی همان جوابيه ای که بر رد رساله توطئه نوشته بوده نبوده است؛ نيز نک: ص 387 که اشاره اش به جداول باز مؤيد همين نظر است).

به هرحال روشن است که هرگاه ابن غيلان به رساله اول خود در همين متن فعلی اشاره می کند به هيچ روی آن را پاسخی به رساله ای از مسعودي قلمداد نمی کند. از همه غريبتر آنکه اين حضرات توجه نکرده اند که رساله آخری ابن غيلان، يعنی همانی که همينک در اختيار ماست در پاسخ رساله ای از مسعودي است که در آن از مباحثات ششگانه ای سخن رفته بوده (مثلا نک: ص ۳۶۸). اين در حالی است که در رساله مختلطات موجود از مسعودي که همينک موجود است و همين آقايان آن را منتشر کرده اند از مباحثات ششگانه اساسا خبری نيست و بل اصلا در اين رساله مسعودي وارد بحثی با ابن غيلان نمی شود و مطلقا اشاره ای هم به اين سلسله جوابيه ها با ابن غيلان ندارد. پس چطور می توان گفت که رساله موجود ابن غيلان در کتابخانه مجلس رديه ای است بر رساله مختلطات مسعودي که اصلا در آن حرف و سخنی از پيشينه نقدهای غيلاني نيست؟ من حقيقتا نمی توانم شگفتی و استغراب خود را در رابطه با آنچه اين دو آقا در اين مقدمه و در اين کتاب ابراز داشته اند پنهان کنم. با وجود آنکه مقاله مرحوم دانش پژوه را در جلوی چشمان خود داشته اند و با وجود آنکه نوشته من را در اختيار داشته اند و در عين حال که متن اين رساله ها را تصحيح کرده اند اما همچنان از فهم منطق متن موجود در کتابخانه مجلس به کلی عاجز بوده اند. ظاهرا اين آقايان به قدری خواهان ثبت اين تحقيقات به نام خود و عدم توجه دادن به نوشته های من در اين زمينه و لو به هزينه عدم رعايت کمترين اصول اخلاقی و علمی بوده اند که خود هم به درستی متن يادداشت های من را نخوانده اند و همين آنان را به اين خطای نابخشودنی مبتلا کرده است. شيرين اين است که اين آقايان به نوشته ای از آقای ايمن شحاده که مدتها بعد از من مطلبش در سال 2016 منتشر شده ارجاع داده اند (در حالی که من خود نوشته خود را درباره اين رساله برای او ارسال کرده بودم) اما دريغ داشته اند که به نوشته من ارجاعی مناسب دهند و حداقل آن را در خور بحثی بدانند. باری اين بی توجهی با اين هزينه توأم بود که به کلی در تشخيص ماهيت رساله ها به خطا رفتند و زحمت خود را به کلی به هوا دادند... حال مناسب است اين رساله ها از نو تصحيح و منتشر شوند.

از متون مهم در بحث کلامی امامت. تصحيح مجدد اين کتاب خيلی ضرورت دارد؛ بر اساس نسخه هایی که مصحح فاضل از آنها استفاده نکرده. حواشی محقق در اين چاپ اصل متن را به حاشيه برده و متن را آنطور که باید و شاید منعکس نمی کند. فصلی از این کتاب را با همکاری دوستی ترجمه کرده ایم که انتشارات کمبریج آن را منتشر می کند.

مطلب بالا 👆 تحليلی است به قلم مرحوم زرياب از بندی از کتاب الحيوان جاحظ. اين تحليل بر پايه اين تصور است که جاحظ در اين قسمت ناقل سخن ابراهيم نظّام است. اين را مصحح دانشمند کتاب الحيوان (عبد السلام هارون) هم تأييد کرده. با اين وصف دلائل کافی وجود دارد که اين برداشت مصحح کتاب نادرست است. شادروان استاد زرياب خویی بر پايه اين داوری مصحح کتاب الحيوان در کنار يکی دو خوانش ديگر از همين کتاب الحيوان و يکی دو متن ديگر کلامی در اين مقاله تحليلی از انديشه نظّام به دست داده اند که در مجموع بسيار تازه و بی سابقه است. اين تحليل کلی در مقاله مدخل دائرة المعارف هم حفظ شده منتهی در آن مدخل از اين تکه کتاب الحيوان يادی نکرده اند. به نظرم ايشان بعدا متوجه شده اند که آن خوانش بر پايه داوری شتابزده مصحح کتاب الحيوان قرار داشته و لذا در مستندات خود به آن در اين مدخل اشاره نکرده اند.

سفینه‌ی ترمد

سفینه‌ی ترمد، مجموعه‌ای معتبر و ارزشمند است که محمدبن‌یغمور در حدود سده‌ی هشتم قمری از میان اشعار ۱۱۵ شاعر متقدم در موضوعات متنوع تدوین کرده است. این سفینه در شهر ترمد تدوین شده و تنها یک نسخه دارد که آن نیز در همان حدود سده‌ی هشتم قمری کتابت شده است. این اثر را در سال گذشته امید سروری تصحیح کرده و به همت بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار منتشر شده است.

در سفینه‌ی ترمد نام برخی از شاعران آمده که در منابع دیگری ذکری از آن‌ها نیست و طبعا اشعارشان هم نویافته است. همچنین از شعرای مشهور نیز اشعار و ابیاتی نویافته ثبت‌شده که در دیوان چاپی آن‌ها نیست. از دیگر ویژگی‌های مهم این سفینه وجود ضبط‌های خوب و مهمی است که در دواوین چاپ شده‌ی این شاعران وجود ندارد.

نشست نقد و بررسی کتاب «سفینه‌ی ترمد» در روز یکشنبه هفتم بهمن ساعت ۱۶ با حضور دکتر جواد بشری، دکتر مهدی رحیم‌پور و دکتر امید سروری (مصحح سفینه‌ی ترمد) در مرکز فرهنگی شهر کتاب واقع در خیابان شهید بهشتی، خیابان شهید احمد قصیر (بخارست)، نبش کوچه‌ی سوم برگزار می‌شود.

در سلسله شد دجله...

یادداشتی از استاد محمّدرضا شفیعی کدکنی
درباره مطلع قصیده مشهور ایوان مداین خاقانی


ظرافت‌هاي حيرت آور شعر خاقاني، گاه از اشاراتي سرچشمه مي‌گيرد که امروز، آگاهي از آن‌ها براي ما دشوار است.
در اين يادداشت بسيار کوتاه، مي‌خواهم به يکي از ظرافت‌هاي شعر او اشاره کنم که با جغرافياي تاريخي ايران‌زمين در قرن ششم گره‌خوردگي دارد و آن، شناخت يکي از دروازه‌هاي مهمّ شهر بغداد است که به نام «دروازه‌ سلسله» مشهور بوده است.

متن کامل این یادداشت، که " به احترام خاطرة استاد دکتر رشیدعيوضي و پژوهش‌هاي ارجمندش در حوزة ادب ايران‌زمين " نوشته شده، در کتاب پیرگلرنگ؛ یادنامه مصحّح فقید دیوان حافظ در خطّه آذربایجان؛ زنده یاد دکتر رشید عیوضی منتشر شده است.
مطالعه متن کامل یادداشت در کانال مجلّه سفینه تبریز

👇👇👇
@safinehyetabriz

در سلسله شد دجله...

یادداشتی از استاد محمّدرضا شفیعی کدکنی
درباره مطلع قصیده مشهور ایوان مداین خاقانی


ظرافت‌هاي حيرت آور شعر خاقاني، گاه از اشاراتي سرچشمه مي‌گيرد که امروز، آگاهي از آن‌ها براي ما دشوار است.
در اين يادداشت بسيار کوتاه، مي‌خواهم به يکي از ظرافت‌هاي شعر او اشاره کنم که با جغرافياي تاريخي ايران‌زمين در قرن ششم گره‌خوردگي دارد و آن، شناخت يکي از دروازه‌هاي مهمّ شهر بغداد است که به نام «دروازه‌ سلسله» مشهور بوده است.

متن کامل این یادداشت، که " به احترام خاطرة استاد دکتر رشیدعيوضي و پژوهش‌هاي ارجمندش در حوزة ادب ايران‌زمين " نوشته شده، در کتاب پیرگلرنگ؛ یادنامه مصحّح فقید دیوان حافظ در خطّه آذربایجان؛ زنده یاد دکتر رشید عیوضی منتشر شده است.
مطالعه متن کامل یادداشت در کانال مجلّه سفینه تبریز

👇👇👇
@safinehyetabriz

بزرگوارید قربان، استفاده میکنیم از محضرتان کار خیلی خوبی کردید، جزاکم الله خیرا، فقط نکته ای اضافه نمایم اینکه، به نظر میرسد بحث در تغییر یا تثبیت رسم الخط متون کهن اسلامی (مشخصاً در سه زبان عربی، فارسی و ترکی) و چند و چون و کیفیت و شرایط زمانی و مکانی آن، چه در داخل و چه خارج، به شدت در مجامع علمی مطرح است و واقع امر این است که بحث تصرف مصحح در آن رسم الخط متن، به یک نتیجه محصلی نرسیده است و طرفداران چندانی ندارد و بنا بر نظرهای شایع، اصل عدم تغییر و تصرف در رسم الخط است، البته به شرطی که یقین حاصل شود این رسم الخط از آن پدیدآور اثر است و نه ساخته و پرداخته کاتبان شغلتنگار و شدرستکار!
نکته اساسی همان است که دیروز هم اینجا، بیان گردید، اینجا اندی با تفصیل عرض میکنیم و آن اینکه، مراد شما از تصحیح یک متن چیست؟ تصحیح لغوی یا اصطلاحی؟ آیا میخواهید، با تصحیح متنی کاملاً صحیح وعاری از هر گونه غلط و خطا دست خواننده بدهید؟
بله در این روش به اصطلاح آقایان خود فرایند تصحیح، موضوعیتی ندارد و بلکه طریقیت دارد چرا که اصل ترویج و اشاعه متن است بای نحو کان؟ یا نه، موضوع تصحیح فراتر از آن، تصحیح اصطلاحی است، یعنی عملیاتی علمی است برای احیای متنِ ما صدر عن قلم المؤلف کما هو هو؟ طبعا در این روند، نفس این فرایند تصحیح و روش کار و کیفیت تثبیت متن و حفظ رسم الخط و خود عملیات آن... اصالت، موضوعیت و مدخلیت دارد و مصحح چندان در بند مخاطب امروزی نیست و تمام هدفش این است که بتواند دقیقا مشابه همان متن با همان علائم و آواها و نقطه ها و کتابت و رسم الخط و.. بازسازی کرده و ارائه دهد.
طبعا اگر مراد از تصحیح، گزینه نخست باشد کما هو دأب اکثر الاعزه، از آنجا که در این گزینه هدف، ترویج محتوای متن است (همانند نشر بسیاری از متون دینی)، خب طبعا و منطقا، بروز رسانی و همسانی متن در همه بخشها و حوزه های آن، نبایستی کار عبثی باشد، چرا که در این گزینه، مخاطب شما، نسل امروز است و قرار است از متن بهره ببرند و رعایت رسم الخط مؤلف و اینها مدخلیتی در این بحث نخواهد داشت و قاعدتاً این متن، با این همه تغییرات گسترده در همه بخشها، بدون تردید، دیگر همانند تراوش قلمی پدیدآور اثر نیست و همچنین دیگر مطالعات متنی مبتنی بر مباحث زبان شناسی و اینهاست، با این تغییرات دفن شده است و با این تصحیح متن که تمام غلطهای سهوی پدیدآور نیز درست شده است (چون قرار است متن صحیح دست خواننده داده شود)، راههای نقد بعدی بر مؤلف نیز بسته شده است و از مولف یک قدیس واقعی ساخته شده است که هیچ خطایی در کار او نبوده است! اما با این حال ظاهراً راه و چاره دیگری نیست و مصحح ما (به معنای لغوی) در این روش مصحح حداقل کاری که باید بکند، بایستی در مقدمه هر نوع تصرفاتی که در متن، به هر دلیل، نموده است را، با تمام جزئیات آن، توضیح بدهد، و توضیحاتی که استاد ملکیان عزیز فرمودند، به نظر میرسد بیشتر ناظر به این گزینه باشد.
اما اگر مراد از تصحیح گزینه دوم و معنای اصطلاحی آن باشد، مصحح، کارش سنگین است، مهمتر از همه اینکه، به لحاظ روش شناسی، بایستی در چهارچوب چنبره روش تصحیح باقی بماند، یعنی چه؟ یعنی اگر نسخه ای که مصحح در صدد احیای آن است، تک نسخه باشد و دسترسی به نسخه دیگری، به هیچ روی امکان پذیر نیست، میدانیم مصبّ روشی چنین نسخه ای، لاجرم «روش تصحیح قیاسی» (روش انحصاری تصحیح نسخ تک) است، در نتیجه، مصحح، جز چهار دیواری این روش چندان آزادی عملی ندارد، بله هر کس آزاد است خروج روشی داشته باشد، لااشکال، ولی متن مُهری که روی کار خارج شونده از چارچوب این روش، حک میشود این است: «فاقد روش شناسی»!
به هر روی عزیزی که میخواهد، از نظر فن دقیق تصحیح متون، اثری که روی آن کار میکند، در عداد تصحیح اصطلاحی متون قرار گیرد، اگر روش کار خود را تصحیح متن انتقادی انتخاب کرده است (در جای خود اشاره شد، هماره روشها انتخابی نیست بلکه گاهی انتصابی است و شرایط نسخ هست که روش را تعیین میکنند)، خب طبیعی است تصحیح انتقادی متون، کار شاقی است و طبعا الزاماتی دارد که مصحح چندان آن آزادی عمل را نخواهد داشت..
از باب ختامه مسک، در فهرستنگاری نسخ فارسی در روسیه، با یک تفسیر فارسی کهنی از قرن ششم مواجه شدم که با لهجه ای خاص (گویا لهجه بلخ و آن حوالی) نوشته شده بود، واژگانی همچون آمدیت، گفتیت، نوشتیت و.. با خود میاندیشیدم، خدایا چقدر مباحث زبان شناسی متنوعی در واژگان و لهجه های متون ما نهفته است و میتواند پس از تصحیح و نشر این آثار، موضوع پژوهشهای بعدی قرار گیرد و ای بسا مصحح ما، با زحمت و هزینه فراوان، موفق شده نسخه ای را از بند روسها رهایی بخشد ولی به جهت اینکه (طبق آموزه های دانشگاهی اش) مخاطب امروزی را در نظر گرفته، زیباییهای لهجه ای این متون را، دفن کرده است...
با پوزش از تصدیع مخلّ و تطویل مملّ🙏💐

در برخي عبارات شما با اينکه يقين نداريد ذهبي عين عبارت حلبي را نقل کرده، اما اجمالا اعتماد کرده و آن اثر را بازسازي ميکنيد (فرضا) و به مؤلف هم نسبت ميدهيد و همه هم به شما به عنوان يک مصحح و بازساز متن طبقات الاماميه دست مريزاد ميگويند، با اينکه شما يقين نداريد همه عباراتي که نقل کرده ايد از ذهبي، عين همان عبارت ابن ابي طي باشد (به هر حال نزديک به متن مؤلف است تحقيقا). برگرديم به بحث خود، در تصحيح قياسي (که به اعتقاد اين هيچمدان در واقع "ترکيبي از مدل تصحيح انتقادي متن و مدل بازسازي متن، منتها بر پايه حدس و قياس علمي" است) در بخش تصحيح متن، همانگونه عمل ميشود که حضرتعالي و جناب کاشاني عزيز هم اشاره فرمودند، اما براي بخشهاي فائته، از روش بازسازي متن فائته بهره ميگيرد (با اينکه علي فرض شما در بازسازي متني از دل اثري با اينکه به متن آن و نسبت آن اشکال نگرفتيد، اينجا هم بخش نيم صفحه يا يک صفحه افتاده را به روش بازسازي متن منتها با استفاده از سبک نگارشي و قلم و روش شناسي و نوع ادبيات مؤلف تکميل ميکنيد. خلاصه در يک کلام، آنگونه که حقير فهميدم (و عزيزان اشتباهات برداشي را اصلاح خواهند فرمود) روش تصحيح قياسي تمام بخشهاي آ« در ايران فهم نشده است، برداشت حقير، از گفتگوهاي متعدد که با برخي محققان فرامرزي داشته ام (بخصوص در پروژه تصحيح متون دانشگاه يوهانس گوتنبرگـ ماينز) اينگونه در ذهن جا گرفته است که اين روش (که به سخترين روش تصحيح شهره است) ترکيبي از دو روش تصحيح متون و بازسازي متون است و به دگر تعبير بر دو ستون "تصحيح متن" و "بازسازي متن" استوار است . با عرض پوزش از تطويل ممل💐🌷🙏🏻

دستنویس سفینه رباعیات حکیم سعد الهی، تقدیم می‌شود که به شماره 17063 در کتابخانه مجلس محفوظ است. این سفینه همه در سده 8ق تالیف و تدوین شده و در بردارنده رباعیات مختلفی در سه باب و چندین فصل و قسم است. متاسفانه نام سرایندگان در این نسخه درج نشده و خود حکیم الهی که سفینه دیگری هم به او در اشعار مختلف و متعدد منسوب است (سفینه 534 سنا) گفته است که کمترین بندگان این درگاه سعد ابی‌بکر بن سعد، معروف به حکیم الهی ... این رباعیات را از سفایت و دواوین (متن: دواین) انتخاب کرده (برگ 4 ر). متسفانه نام پادشاهی که این اثر به او تقدیم شده هم از قلم کاتب افتاده است. این نسخه تنها نسخه شناخته شده این اثر است و این سفینه مهم تاکنون به تصحیح و انتشار نرسیده است. متن بسیار خوبی برای تحقیق و تصحیح است بویژه اگر سعی در شناسایی سرایندگان شود.
@aaadab1397farhang