گفتگوهای تراثی

⭕️چند داده‌ی آماری در مورد شاهنامه فردوسی (از کتاب "از رنگ گل تا رنج خار"، تالیف دکتر قدمعلی سرامی):

?۴۰درصد ابیات شاهنامه را گفتگو تشکیل می دهد.

?۱۰ درصد شاهنامه ابیات پند و اندرز است.

?۳ تا ۴ درصد شاهنامه تعبیر و تفسیر های حکمی خود فردوسی در مورد رویدادها و چهره ها است.

?در شاهنامه بیش از ۳۰۰ شخصیت وجود دارد، که ۴۸ تن از آنان پادشاهان هستند.

?۶۳ داستان می توان در شاهنامه شناسایی کرد، که ۲۱ داستان از میان آن ها پرداخت جدی تری دارند.

?۱۹۲ نامه در شاهنامه وجود دارد، که مجموعاً بیش از ۳ هزار بیت از شاهنامه را تشکیل می دهند.

?در شاهنامه ۲۰۱ جنگ به تصویر کشیده شده است، از میان آن ها ۸۴ جنگ با توران، ۳۹ جنگ با دیوان و موجودات غیر انسانی، ۳۲ جنگ داخلی، ۱۴ جنگ با روم، ۱۰ جنگ با تازیان است.

@ahle_tamyz

? شاهنامه و فرهنگ ایران؛ مجموعه مقالات جلال خالقی مطلق در دانشنامۀ ایرانیکا

مترجمان: فرهاد اصلانی، معصومه پورتقی

ناشر: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار با همکاری نشر سخن، چاپ نخست: ۱۳۹۶، ۳۳۲ص

این کتاب ترجمۀ مجموعه مقالات استاد جلال خالقی مطلق در دانشنامۀ ایرانیکا چاپ نیویورک به سرویراستاری استاد احسان یارشاطر است که شامل ۶۵ مدخل بوده و به‌لحاظ موضوعی طیف وسیعی از موضوعات مربوط به تاریخ و فرهنگ ایران‌زمین را دربرمی‌گیرد.

این مقالات در فاصلۀ سال‌های ۱۹۸۲/۱۳۶۱ تا ۲۰۰۲/۱۳۸۱ در مجلدات یکم تا یازدهم دانشنامۀ ایرانیکا چاپ شده‌اند و چنان‌که انتظار می‌رود بخش مهمی از مقالات مربوط به حوزۀ شاهنامه‌پژوهی هستند. به‌طور دقیق‌تر ۴۳ مقاله مرتبط با شاهنامه بوده و ۲۲ مقاله در باب سایر موضوعات ایران‌شناسی از قبیل تاریخ و ادبیات و فرهنگ ایران هستند.

به همین دلیل در این کتاب مجموعه مقالات به دو بخش تقسیم شده است:

بخش نخست شامل مقالات مرتبط با شاهنامه و بخش دوم مقالاتی در باب فرهنگ ایران.

عنوان کتاب نیز براساس پیشنهاد استاد خالقی مطلق «شاهنامه و فرهنگ ایران» نام‌گذاری شده است؛ البته در میان مقالات بخش دوم نیز مطالبی یافت می‌شود که در پیوند دور و نزدیک با مباحث شاهنامه‌پژوهی باشد، ولی ترجیح داده شده آن موارد در بخش دوم آورده شود و فقط مقالاتی را که به طور اختصاصی به شاهنامه می‌پردازند در بخش نخست آورده شده است.

گفتنی است برخی از مقالات پیش از این به زبان فارسی ترجمه شده بودند؛ مثلاً برای درج در دانشنامه زبان و ادب فارسی؛ ولی این کتاب مجموعۀ تمام مقالات استاد در دانشنامۀ ایرانیکا است. در ترجمۀ این مجموعه نکات چندی به این ترتیب لحاظ شده است:

تمام مداخل در دانشنامه به ترتیب حروف الفبا تنظیم شده و به صورت آنلاین نیز قابل دسترس هستند؛ البته مقالۀ اشرف غزنوی فقط در متن چاپی آمده و سهواً در نسخۀ آنلاین جاافتاده است. به دلیل اینکه بخش عمدۀ مقالات نام‌های خاص هستند؛ مثلاً برزویه، و در نظم الفبایی دانشنامه به‌آسانی قابل دسترس هستند، به پیشنهاد استاد از ذکر مشخصات مقالات چشم‌پوشی شده است. در اینجا فقط چند مقاله که نام یا ترکیب آنها در ترجمۀ فارسی متفاوت است، ذکر شده است: شاهنامۀ بایسنقری، آداب معاشرت، ادبیات کامجویانه، روابط ایران و چین.

در متن مقالات غالباً فقط نشانی ارجاعات به شاهنامه آمده بود و در مقالات نخستین حتی به شاهنامۀ چاپ مسکو و مول ارجاع داده شده بود، در ترجمه ارجاعات یک‌دست شده و به شاهنامۀ پیرایش دوم استاد (۱۳۹۳ دو جلد) برگردانده شده‌اند. در برخی موارد نیز به جای ترجمه، متن خود اشعار از شاهنامه نقل شده است. فقط در مقالات نسبتاً متأخر ارجاع به شاهنامۀ پیرایش نخست استاد بوده که آن ارجاعات حفظ شده‌اند. دیگر اینکه گاهی ارجاع به شاهنامه به بیت یا ابیاتی بوده که در پیرایش دوم استاد الحاقی تشخیص داده شده و در متن نیستند؛ این‌گونه ارجاعات نیز که به همان چاپ مول یا مسکو هستند، حفظ شده‌اند.

فهرست جامع منابع تمام مقالات نیز تهیه شده که گسترۀ منابع مورد استفاده برای نگارش مقالات را نشان می‌دهد. منابعی که طی بیست سال چاپ مجلدات یکم تا یازدهم که دورۀ همکاری استاد با دانشنامه بوده، مورد رجوع و استفاده ایشان بوده‌اند.


@shahnamehpajohan
@ahle_tamyz

پزشك هژبر و پلنگان منم

كمك گرفتن از اساطیر و قصه های عامیانه برای حل مشكلات تصحیح متن و رسیدن به صورت صحیح قدیمی تر یك واژه یا مصرع و... شیوه ای راهگشا در تصحیح متون كلاسیك است. این شیوه خصوصاً در تصحیح ابیات شاهنامه بسیار استفاده شده است.

یكی از ابیات چالش برانگیز شاهنامه كه در نسخه های خطی و چاپ های مختلف به صورت های گوناگون ضبط شده بیتی است كه تهمینه در داستان رستم و سهراب، هنگام معرفی خود به رستم می آورد: یكی دخت شاه سمنگان منم بزشك هزبر و پلنگان منم خالقی مطلق در مقاله ای كه پیرامون این بیت نوشته آن را جزو ابیات تاریك شاهنامه دانسته كه در مصرع دوم ضبط درست كلمات و معنی مصراع مبهم است. @manuscript

و به عنوان راوی وارد داستان می شود ولی جایی که گوینده ها دارند با هم صحبت می کنند عقیده شاعر نیست.

شاهنامه و مردم

دکتر خالقی مطلق با اشاره به اینکه توده مردم همیشه با شاهنامه زندگی کرده اند و اگر بخواهیم نفوذ شاهنامه را در مظاهر زندگی عادی مردم طی قرنها بررسی کنیم؛  از مورخ؛ نقاش، تاریخ نگار، نقال و... در بین عشایر، اقوام مختلف از کرد، لر، بختیاری و... همه شاهنامه را دوست دارند و داستان هایشان بین آنها رایج است خاطر نشان کرد: حتی همه می خواهند بگویند اصل فلان داستان شاهنامه از آن ماست. وی با اشاره به اینکه هیچ یک از جنبه های زندگی ایرانیان از نام ها، ورزش باستانی و... از شاهنامه  به دورنیست گفت: فردوسی در بین مردم ما نفوذ بسیاری دارد و حافظ بعد از فردوسی در بین مردم رایج است و نفوذ آن به اندازه شاهنامه نیست.

*پایان درس استاد

دو هفته شاگردی دکتر خالقی مطلق فرصتی باارزش بود تا از محضر استاد نه تنها شاهنامه، بلکه ادب، اخلاق و تواضع را بیاموزیم. آخرین جلسه کلاس برای همه خاطره ای به یاد ماندنی بود. ابتدا استاد خالقی مطلق چند بیت از رباعیات سروده خود را برای حضار قرائت کرد.  سپس دکتر خباز که از خوزستان برای شرکت در کارگاه شاهنامه پژوهی استاد آمده بود، شعری را در مدح استاد خالقی خواند. سخن پایانی استاد ،همه را تحت تاثیر قراد داد: «من ازشما بزرگانی که در این چند روز در کلاس های شاهنامه حضور داشتید نکات بسیاری آموختم». سپس همه به اتفاق دکتر خالقی مطلق عکس یادگاری گرفتند تا خاطره کلاس های درس استاد برایشان به یادگار بماند.

@literature9
◽️◽️◽️

جلال خالقی مطلق در ۲۰ شهریور ۱۳۱۶ در تهران متولد شد. تحصیلات دبیرستانی را مدرسه مروی تهران گذراند. دوره‌های تحصیلات دانشگاهی را در آلمان گذراند و در سال ۱۳۴۹ از دانشگاه کلن در رشته‌های شرق‌شناسی، مردم‌شناسی و تاریخ قدیم درجهٔ دکتری گرفت. رساله دکترای او درباره "زنان شاهنامه" بود. از سال ۱۳۵۰ در بخش مطالعات ایرانی در دانشگاه هامبورگ مشغول به تدریس زبان و ادبیات فارسی و فرهنگ ایران ‌است.

از آغاز دهه ۱۳۵۰ ضمن اقامت و تدریس در کشور آلمان، پژوهش‌های گسترده‌ای در زمینه ادبیات حماسی ایران و شاهنامه انجام داد. مقاله‌های تحقیقی او در مجله سیمرغ (نشریه بنیاد شاهنامه فردوسی)، مجله دانشکده ادبیّات و علوم انسانی دانشگاه فردوسی، ایران‌نامه، ایران‌شناسی، کلک و نامه ایران باستان انتشار می‌یافت.

مهم‌ترین خدمت جلال خالقی مطلق به فرهنگ ایران، تصحیح شاهنامه فردوسی است. او از ۱۳۶۰ رسما تصحیح شاهنامه را آغاز کرد و حاصل کار او در هشت دفتر که طی سال‌های ۱۳۶۶ تا ۱۳۸۶ در نیویورک زیر نظر احسان یارشاطر انتشار یافت. تصحیح شاهنامه فردوسی، حاصل بیش از سی سال کار مداوم خالقی در گردآوری و بررسی کهن‌ترین دست‌نویس‌های شاهنامه و مقابله آنها با پیروی از روش‌های جدید تصحیح متون است. او یکی از برجسته‌ترین مصححان متن ایران است.

او در کار مقابله دست‌نویس‌ها از همکاری محمود امیدسالار و ابوالفضل خطیبی در دفترهای ششم و هفتم بهره گرفت. دوره شاهنامه خالقی در سال ۱۳۸۷ توسط مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی در تهران تجدید چاپ شد. او یکی از اعضای هیئت علمی کنگره بین‌المللی هزاره شاهنامه فردوسی و عضو هیئت امنای بنیاد فردوسی است.

خالقی مطلق محققی بسیار پرکار است و آثار او به پژوهش پیرامون شاهنامه و فردوسی منحصر نیست. از او بیش از ده کتاب و صد مقاله فارسی منتشر شده و بیش از شصت مدخل دایره المعارف ایرانیکا به قلم اوست. دو مجموعه برگزیده از مقاله‌های او با عنوان‌های گل رنج‌های کهن (۱۳۷۲) و سخن‌های دیرینه (۱۳۸۱) در تهران به چاپ رسیده‌است.

واژه های ترکی در شاهنامه فردوسی

وام واژه های مختلف زبان ترکی در کهن ترین متون و نمونه های نظم و نثر فارسی راه یافته است.
دربارۀ لغات و ترکیب‌های عربی در مفصل‌ترین و مهم‌ترین منظومۀ بازمانده از سدۀ چهارم، شاهنامة فردوسی، پژوهش‌های بسیاری انجام شده است؛ اما متاسفانه تاکنون هیچ پژوهش مستقلی دربارۀ واژه‌های ترکی این متن وجود نداشته است.
محقق ارجمند دکتر سجاد آیدنلو شاهنامه پژوه نام آشنا که خود از دیار آذربایجان برخاسته است، اخیرا در یک مقاله ارزشمند، برای نخستین‌بار لغات و نام‌های ترکی حماسۀ ملی ایران را بر اساس جدیدترین و منقّح‌ترین تصحیح آن، یعنی ویرایش دوم متن خالقی مطلق، استخراج و در چند بخش بررسی کرده است:
الف) واژه‌های ترکی؛
ب) ترکیب‌های ترکی ـ فارسی؛
ج) نام‌های خاص؛
د) لغت‌های ترکی ابیات دقیقی؛
ه) واژه‌های نیازمند بررسی بیشتر.

بر اساس این تحقیق، ده لغت و شش نام خاص ترکی در ابیات فردوسی و چهار واژه و دو اسم خاص نیز در هزار و پانزده بیت منقول از دقیقی در شاهنامه به کار رفته است.
به نظر آیدنلو ، در میان کلمات ترکی شاهنامه، به‌ترتیب، واژه‌های تُرک، خاقان، تاراج و خدنگ بسامد بیشتری دارد.

ساعت 17 امروز (شنبه 25 شهریور) سجاد آیدنلو به دعوت جمعی از اهالی فرهنگ و ادب تبریز، با موضوع آذربایجان و شاهنامه، در تبریز(چهار راه باغشمال/ خانه ختایی) سخنرانی خواهد کرد.
اینک ضمن خیر مقدم به این پژوهشگر پر تلاش، متن کامل مقاله ارزشمند او با موضوع واژه های ترکی در شاهنامه فردوسی را تقدیم می کنیم.
از آیدنلو به پاس ارسال فایل پی دی اف این مقاله به مجله سفینه تبریز تشکر می کنیم.

@safinehyetabriz

با سلام و عرض ادب
نه از نازست اگر حرفش به لب کم آشنا گردد
در تذکره عرفات العاشقین ج ۴، ص ۲۴۱۶ این بیت به امیر ضیاءالدیّن محمّد جابری نسبت داده شده است.
با وجود این در تذکره‌های دیگر هم جستجو کنید شاید منسوب به شاعران دیگر نیز باشد. ولی صورت بیت همان است که عرض شد.
با توجّه به وزن عروضی، بحر هزج مثمّن کامل، شاید "ناآشنا" هم درست باشد.

⭕️چند داده‌ی آماری در مورد شاهنامه فردوسی (از کتاب "از رنگ گل تا رنج خار"، تالیف دکتر قدمعلی سرامی):

🔺۴۰ درصد ابیات شاهنامه را گفتگو تشکیل می دهد.

🔺۱۰ درصد شاهنامه ابیات پند و اندرز است.

🔺۳ تا ۴ درصد ابیات شاهنامه را تعبیر و تفسیر های حکمی خود فردوسی در مورد رویدادها و چهره ها تشکیل می دهد.

🔺در شاهنامه بیش از ۳۰۰ شخصیت وجود دارد، که ۴۸ تن از آنان پادشاهان ایران هستند.

🔺۶۳ داستان می توان در شاهنامه شناسایی کرد، که ۲۱ داستان از میان آن ها پرداخت جدی تری دارند.

🔺۱۹۲ نامه در شاهنامه وجود دارد، که مجموعاً بیش از ۳ هزار بیت از شاهنامه را تشکیل می دهند.

🔺در شاهنامه ۲۰۱ جنگ به تصویر کشیده شده است، از میان آن ها ۸۴ جنگ با توران، ۳۹ جنگ با دیوان و موجودات غیر انسانی، ۳۲ جنگ داخلی، ۱۴ جنگ با روم، ۱۰ جنگ با تازیان است.

@ahle_tamyz

* بیتی الحاقی از فردوسی؟

در نسخۀ ش 1498 مجلس که گویا در سدۀ هشتم و نهم تحریر یافته، 75 بیت از شاهنامه به ثبت رسیده که یکی از این ابیات در شاهنامه موجود نیست:

رهی را روا نیست در هیچ کیش
برون آمدن با خداوند خویش

با عنایت به بیت یاب شاهنامۀ خالقی، نشانی ازاین بیت در تصحیح وی مشاهده نمی-شود.

مصراع دوم در گرشاسپ¬نامۀ اسدی نیز آمده است:
کنون سر برآهختی از بند خویش
برون آمدی بر خداوند خویش (1354: ص 77)

آیا ممکن است کسی چون کاتب همین جنگ از روی بیت اسدی برای فردوسی بیت ساخته و الحاق کرده باشد؟

🔸گوینده «اُطْلُبوا الْعِلْمَ مِنَ الْمَهْدِ اِلَی اللَّحدِ»

🔹عبارت فوق به عنوان حدیث نبوی زبانزد است و غالبِ نویسندگانی که درباره علم در اسلام قلم زده‌‌اند آن را به پیامبر خدا (ص) نسبت داده‌اند. وزارت آموزش و پرورش نیز سال‌هاست که آن را به نقل از پیامبر شعار خود قرار داده است.

🔸اما سخن مزبور اساساً حدیث نیست و نویسنده با تتبّع گسترده در جوامع روایی شیعه و اهل سنّت منبعی برای آن نیافت. با اینکه در کتاب‌های حدیثی، از کافی تا بحارالانوار و المحجة البیضاء، فصلی به «کتاب فضل العلم» و «کتاب العلم» اختصاص یافته، ولی در هیچ‌یک از منابع دست اول و حتی دست دوم چنین حدیثی از پیامبر نقل نشده است. حتی در آثار مستقلی که که در فضیلت علم وجود دارد، مانند جامع بیان علم و فضله، از ابن عبد البرّ قرطبی، اثری از حدیث مزبور نیست.»

🔹چنین گفت پیغمبر راستگوی/ ز گهواره تا گور دانش بجوی

🔸شعر فوق را در دهه‌های اخیر به فردوسی نسبت داده‌اند و اکنون در همه جا مشهور شده که از اوست. منشأ این شهرت وزارت آموزش و پرورش است که آن را به نقل از فردوسی و به همراه حدیثِ پیش‌گفته شعار سراسری کرده است.

🔹ولی این شعر هم از فردوسی نیست و حتی در ابیات الحاقی شاهنامه نیامده است.

🔸نسبت دادن این شعر به فردوسی خطاست، و نسبت دادن مضمون آن به پیامبر خطایی دیگر و بزرگ‌تر.

🔹آری، فردوسی در جایی از شاهنامه گفته است: از آموختن یک زمان نغنوی. و در جایی دیگر گفته است: میاسای ز آموختن یک زمان.

🔸شعر فوق از سروده‌های عصر حاضر است و در هیچ‌یک از دیوان‌ها و تذکره‌های متقدمان و متأخران نیست. حتی علی اکبر دهخدا در کتاب امثال و حکم آن حدیث پیش‌گفته را آورده، ولی شعر مزبور را بدین سبب که نشنیده و در جایی نخوانده نبود نیاورده است. بنابراین، حدس می‌توان زد که از سروده‌های پس از تألیف امثال و حکم است.

🔹من برای اطمینان بیشتر، به سید محمد دبیرسیاقی، که کشف‌الأبیات شاهنامه را فراهم کرده است، متوسل شدم. وی در نامه‌ای توضیح داد که از قضا اکنون در حال تصحیح یادداشت‌های روزانهٔ علی اصغر حکمت است که وزیر معارف (آموزش و پرورش) در دوره رضاشاه بود.

🔸در این یادداشت‌ها آمده است که مصراع دوم این شعر، سرودهٔ میرزا ابوالقاسم فخرالاسلام، از مقامات وزارت معارف است، و آن را در سال ۱۳۱۵، که سال مبارزه با بی‌سوادی بود، سرود. اما مصراع اول آن از کسی دیگر است و بعدها به آن افزوده‌اند.

(استاد محمد اسفندیاری)

@bazmeghodsian