گفتگوهای تراثی

بنده به عنوان نمونه یک نقد به کتاب ارجوزه صور الکواکب که ایشان بر آن مقدمه نوشته اند می نویسم
ایشان در صفحه 21 این کتاب چنین نوشته اند
«سپس نسخه های خطی این اثر گرانبها (صور الکواکب صوفی) جستجو می گردد و آنها را در برلین، پاریس، اسکوریال، اکسفورد، استانبول، ایندیا آفیس و واتیکان می یابند.
چون نسخه الغ بیک از نسخ دیگر صحیح تر و دارای نقاشی های زیبا و فاقد اختلافاتی بود که در نسخه های دیگر یافت می شده است، از این لحاظ خواجه نصیر نسخه کتابخانه الغ بیک را به فارسی ترجمه می کند و در سال 647 هجری آن را به اتمام می رساند...»
نقد:
خواجه نصیر الدین طوسی که صد و اندی سال پیش از الغ بیک می زیسته چگونه می توانسته است از نسخه کتابخانه الغ بیک (که خود الغ بیک دستور به نوشتن آن داده بود) استفاده نماید. نسخه کتابخانه الغ بیک هم اکنون در کتابخانه ملی فرانسه و با شماره ms arabe 5036 نگهداری می شود.
بنده زیاد با کار تصحیح و امور نسخ خطی آشنا نیستم و به صورت آماتوری علم نجوم را کار می کنم ولی با دیدن کتاب های نجومی ای که ایشان مقدمه زده واقعا تاسف خوردم که چرا اینقدر اشتباه دارد و آیا ایشان با این کارها نام نویسندگان بزرگی مانند خواجه نصیر را نیز خراب نمی کند؟
اینک به عنوان نمونه صفحه آخر نسخه کتابخانه الغ بیک را در اینجا می گذارم

درباره این تاریخ و شناخت ادوار سه گانه آن میتوانید به نسخه زیج محقق سلطانی علی اصول رصد زیج ایلخانی که در شرح زیج ایلخانی خواجه نصیر نوشته شده است
و همین طور به کتاب شرح زیج الغ بیگ نوشته ملا علی قوشچی مراجعه کنید.
هر دوی این رساله ها در پایگاه آی نجوم www.inojoom.ir بارگذاری شده اند میتوانید متن کامل هر دو رساله را مطالعه بفرمایید.

زیج الغ بیگ یکی از زیج های مهم نگاشته شده در دورۀ اسلامی و به زبان فارسی است و دو شرح معروف دارد که هر دو شارح از ماهرانِ این فن بوده اند؛ یکی ملا علی قوشچی و دیگری ملا عبدالعلی بیرجندی. نسخه های خطیِ زیج الغ بیگ (= زیج سلطانی) و آن دو شرح در کتابخانه های ایران موجود است.

اطلاعات ارائه شده در فنخا در دو دسته اطلاعات كتاب‌شناسي و اطلاعات نسخه‌شناسي ارائه مي‌شوند.
الف ــ اطلاعات كتاب‌شناسي
1. نام مستند كتاب همراه با صورت‌هاي ديگر ثبت نام كتاب در منابع
2. آوانگاري نام كتاب براي دانستن تلفظ صحيح آن
3. نام مستند مؤلف همراه با تاريخ تولد و وفات وي
3. آوانگاري نام مؤلف براي دانستن تلفظ صحيح آن
4. اطلاعات مربوط به آثار پيشيني كه اثر مورد نظر گونه‌اي رابطه با آنها دارد، مثلاً‌ شرح، ترجمه يا رديه‌اي بر آنهاست
5. نام افرادي كه به‌گونه‌اي در شكل‌گيري اثر دخيل بوده‌اند، مثلاً اثر به دستور آنها نگاشته شده يا به آنها اهداء شده است
6. تاريخ و محل تأليف اثر
7. توصيفي مختصر از محتواي اثر، تعداد فصول و ابواب آن و عناوين آنها، ويژگي‌هاي خاص اثر و ...
8. آغاز و انجام اثر
9. اطلاعات مربوط به چاپ اثر
10. برخي از منابع و مصادري كه حاوي اطلاعاتي در خصوص اثر يا مؤلف آن هستند
11. اطلاعات آثاري كه پس از اثر مورد نظر تأليف شده‌اند و گونه‌اي نسبت با آن دارند، مثلاً شرح، ترجمه يا رديه‌اي بر آن هستند.
پس از اطلاعات كتاب‌شناسي اثر، معرفي نسخه‌هاي موجود از اثر در ايران آغاز مي‌شود.
ب- اطلاعات نسخه‌شناسي
1. شهر و كتابخانه‌اي كه نسخه در آن نگهداري مي‌شود، همراه با شماره بازيابي نسخه در آن كتابخانه
2. آغاز و انجام نسخه
3. اطلاعات مربوط به مباحث مندرج در نسخه و اين‌كه نسخه مورد نظر چه مقدار از كل كتاب را شامل است و گزارش افتادگي‌هاي احتمالي در نسخه
4. نوع خط نسخه
5. نام كاتب نسخه همراه با تاريخ و محل كتابت نسخه، همچنين نام كسي كه نسخه به دستور او يا براي او كتابت شده است
6. اطلاعات مربوط به شكل ظاهري نسخه و تزيينات مندرج در آن
7. گزارش نوشته‌هايي كه علاوه بر متن اثر در نسخه درج شده‌اند و نشان‌گر تاريخچه‌اي هستند كه نسخه از سر گذرانده است از جمله مصحح بودن، حاشيه داشتن، نام كساني كه نسخه را در تملك خود داشته‌اند، مهرهايي كه بر نسخه ديده مي شود، اطلاعات مربوط به وقف يا اهداء نسخه و نظاير آن.
8. اطلاعات مربوط به نوع كاغذ و جلد، تعداد صفحات نسخه و قطع آن
9. منبعي كه اطلاعات مربوط به نسخه از آن ذكر شده است

فهرست مشترک نسخه های خطی عراق که با عنوان «معجم المخطوطات العراقية» منتشر خواهد شد اطلاعات حدود 75 هزار نسخه خطی و عکسی موجود در عراق را در بر دارد. اين فهرست به زبان عربی منتشر خواهد شد و اطلاعات موجود از هر نسخه در آن چيز مابين دنا و فنخا خواهد بود، يعنی علاوه بر اطلاعات اوليه نسخه (آنچنان که در دنا آمده است)، اطلاعات تاريخ و محل تأليف، اطلاعات چاپ، آغاز و انجام نسخه، افتادگی‌ها، تملک‌های نسخه، تعداد سطور و ابعاد نسخه نيز ذکر خواهد شد.
کار گردآوری اطلاعات اين اثر به پايان رسيده است و ابتدای آذر ماه ويراستاری و صفحه‌بندی آن از جلد نخست آغاز شده است. انتظار می‌رود که کل اين فهرست در 20 مجلد هزار صفحه‌ای تا پايان امسال يا اواسط بهار سال آينده آماده چاپ شود.

یادداشت دوست عزیز جناب موسوی بروجردی در باره احمد بن عبدالحی تبریزی:

سلام
احمد بن عبد الحی صوفی تبریزی از خوشنویسان برجسته و بزرگ قرن ۸ و ۹ میباشد. و مرحوم مهدی بیانی ترجمه احوال و آثار او را در (احوال و آثار خوشنویسان) آورده است.
چند نسخه شیعی دیگر نیز به خامه ایشان باقی است که بسیار استادانه و خوش خط کتابت شده اند:
یکی: نسخه (مصباح المتهجد صغیر) شیخ طوسی است که نسخه آن در کتابخانه مجلس نگهداری می شود و بنده در تحقیق این کتاب از آن بسیار بهره بردم و نسخه ای پاکیزه و دقیق بود.
دیگری نسخه ای از (العقود) شیخ طوسی است که بنده نسخه چاپ سنگی قدیم آن را دیدم و از اصل نسخه اطلاعی ندارم.
و در پایان به یاد دارم که (صحیفه سجادیه) ای هم به خط ایشان در یزد وجود دارد.
در پایان متذکر شوم اگر تصویر دیگری از صفحات همین نسخه که نام مجالس را تبریزی به خط ثلث نگاشته را بگذارید قوت قلم این خوشنویس را نشان می دهد.
@jafarian1964

فهرست رسائلی که در این نسخه خطی کتابت شده است.
اکثرا فلسفی-کلامی-عرفانی می باشد
از ابن سینا- شیخ طوسی- خواجه طوسی- ... .

مجموعه 48 رساله خطی در یک نسخه خطی

یادداشت دوست عزیز جناب موسوی بروجردی در باره احمد بن عبدالحی تبریزی:

سلام
احمد بن عبد الحی صوفی تبریزی از خوشنویسان برجسته و بزرگ قرن ۸ و ۹ میباشد. و مرحوم مهدی بیانی ترجمه احوال و آثار او را در (احوال و آثار خوشنویسان) آورده است.
چند نسخه شیعی دیگر نیز به خامه ایشان باقی است که بسیار استادانه و خوش خط کتابت شده اند:
یکی: نسخه (مصباح المتهجد صغیر) شیخ طوسی است که نسخه آن در کتابخانه مجلس نگهداری می شود و بنده در تحقیق این کتاب از آن بسیار بهره بردم و نسخه ای پاکیزه و دقیق بود.
دیگری نسخه ای از (العقود) شیخ طوسی است که بنده نسخه چاپ سنگی قدیم آن را دیدم و از اصل نسخه اطلاعی ندارم.
و در پایان به یاد دارم که (صحیفه سجادیه) ای هم به خط ایشان در یزد وجود دارد.
در پایان متذکر شوم اگر تصویر دیگری از صفحات همین نسخه که نام مجالس را تبریزی به خط ثلث نگاشته را بگذارید قوت قلم این خوشنویس را نشان می دهد.
@jafarian1964

اطلاعات ارائه شده در فنخا در دو دسته اطلاعات كتاب‌شناسي و اطلاعات نسخه‌شناسي ارائه مي‌شوند.
الف ــ اطلاعات كتاب‌شناسي
1. نام مستند كتاب همراه با صورت‌هاي ديگر ثبت نام كتاب در منابع
2. آوانگاري نام كتاب براي دانستن تلفظ صحيح آن
3. نام مستند مؤلف همراه با تاريخ تولد و وفات وي
3. آوانگاري نام مؤلف براي دانستن تلفظ صحيح آن
4. اطلاعات مربوط به آثار پيشيني كه اثر مورد نظر گونه‌اي رابطه با آنها دارد، مثلاً‌ شرح، ترجمه يا رديه‌اي بر آنهاست
5. نام افرادي كه به‌گونه‌اي در شكل‌گيري اثر دخيل بوده‌اند، مثلاً اثر به دستور آنها نگاشته شده يا به آنها اهداء شده است
6. تاريخ و محل تأليف اثر
7. توصيفي مختصر از محتواي اثر، تعداد فصول و ابواب آن و عناوين آنها، ويژگي‌هاي خاص اثر و ...
8. آغاز و انجام اثر
9. اطلاعات مربوط به چاپ اثر
10. برخي از منابع و مصادري كه حاوي اطلاعاتي در خصوص اثر يا مؤلف آن هستند
11. اطلاعات آثاري كه پس از اثر مورد نظر تأليف شده‌اند و گونه‌اي نسبت با آن دارند، مثلاً شرح، ترجمه يا رديه‌اي بر آن هستند.
پس از اطلاعات كتاب‌شناسي اثر، معرفي نسخه‌هاي موجود از اثر در ايران آغاز مي‌شود.
ب- اطلاعات نسخه‌شناسي
1. شهر و كتابخانه‌اي كه نسخه در آن نگهداري مي‌شود، همراه با شماره بازيابي نسخه در آن كتابخانه
2. آغاز و انجام نسخه
3. اطلاعات مربوط به مباحث مندرج در نسخه و اين‌كه نسخه مورد نظر چه مقدار از كل كتاب را شامل است و گزارش افتادگي‌هاي احتمالي در نسخه
4. نوع خط نسخه
5. نام كاتب نسخه همراه با تاريخ و محل كتابت نسخه، همچنين نام كسي كه نسخه به دستور او يا براي او كتابت شده است
6. اطلاعات مربوط به شكل ظاهري نسخه و تزيينات مندرج در آن
7. گزارش نوشته‌هايي كه علاوه بر متن اثر در نسخه درج شده‌اند و نشان‌گر تاريخچه‌اي هستند كه نسخه از سر گذرانده است از جمله مصحح بودن، حاشيه داشتن، نام كساني كه نسخه را در تملك خود داشته‌اند، مهرهايي كه بر نسخه ديده مي شود، اطلاعات مربوط به وقف يا اهداء نسخه و نظاير آن.
8. اطلاعات مربوط به نوع كاغذ و جلد، تعداد صفحات نسخه و قطع آن
9. منبعي كه اطلاعات مربوط به نسخه از آن ذكر شده است

سلامت باشید.
به صورت خلاصه:
برای نسخه‌های خطی که چاپ یا تصحیح نشده‌اند:
نام مؤلف. نام رساله. شماره نسخه. محل نگهداری

نصیرالدین طوسی، محمّد بن محمّد. زیج ایلخانی. نسخۀ خطی مجموعۀ شماره 163 کتابخانۀ ملی فرانسه

اگر نیاز به ارجاع درون‌متنی داشتید کافیست نام فامیل مؤلف (نام اشهر) و شماره برگ نسخه را داخل پرانتز به این صورت (نام، شماره برگ) بیاورید در ضمن بنویسید که پشت برگه منظور است یا رو.

برای ارجاع با روش‌های استنادی مؤلف-تاریخ از جمله روش APA بهتر است به شیوه‌نامه‌ها مراجعه کنید یا از نرم‌افزارهایی که به صورت اتوماتیک این کار را انجام می‌دهند، مانند پژوهیار یا EndNote کمک بگیرید.

نسخه های منسوب به خط عبدالعلی بیرجندی (م۹۳۴)، دانشمند ستاره شناس و ریاضی دادن

در گذشته برخی عالمان و دانشمندان وقتی کتابی را تالیف می کردند، نام خودشان و تاریخ اتمام تالیف کتاب را در پایان آن یاد می کردند. به این عبارت پایانی که مولف نام و تاریخ تالیف را در آن می نوشت، رقم مولف یا انجام می گویند. معمولا کاتبان بعدی در هنگام اتمام استنساخ کتاب ها، انجام مولف را بعینه می نوشتند و سپس نام و تاریخ اتمام کتابت خودشان را در ذیل انجام مولف می نوشتند، که به این عبارت پایانی کاتب «رقم کاتب» یا «انجامه» می گویند. برخی اوقات کاتبان انجامه ای نمی نوشتند و نسخه با رقم مولف به پایان می رسید، و لذا در دوره های بعدی برخی از این نسخه ها به اشتباه به عنوان نسخه های خط مولف معرفی می شدند. البته اگر خط و ویژگی های نسخه متاخر از عصر مولف باشد، نسخه پژوهان به آسانی متوجه می شوند که آن نسخه به خط مولف نیست؛ اما اگر خط و ویژگی های نسخه با عصر مولف مطابقت داشته باشد کار تشخیص کمی مشکل است. اگر مولف در متن یا انجامه از برخی عبارات دعائی مانند «عفی عنه» یا تعابیر مشابه برای خودش استفاده کرده باشد این شاهدی است که آن نسخه می تواند به خط او باشد، ولی به این قرینه هم به تنهائی نمی توان استناد کرد چون برخی کاتبان عین عبارات متن اصل مولف را نقل و کتابت می کردند. نسخه پژوهان در این موارد از برخی شواهد و ویژگی های دیگر نسخه برای تشخیص و بررسی این مسئله استفاده می کنند، مانند آنکه نسخه های منسوب به خط مولف را با نمونه های خط قطعی الانتساب به او، مقایسه می کنند.

در یادداشت بالا گذشت که نسخه کتاب شرح زیج الغ بیگ موجود در کتابخانه پنسیلوانیا، نسخه ای ارزشمند است که به خط مولف دانسته شده است. یک نسخه ای دیگر از شرح زیج الغ بیگ به خط نستعلیق در کتابخانه نور عثمانیه به شماره 2939 موجود است که آن نیز به خط مولف دانسته شده است(سید محمدتقی حسینی، فهرست دستنویس های فارسی کتابخانه نورعثمانیه، ص 203).

در فهرستگان نسخه های ایران (فنخا) سه نسخه دیگر به خط عبدالعلی بیرجندی معرفی شده است.
1. شرح بیست باب تالیف عبدالعلی بیرجندی در کتابخانه آیت الله مرعشی به شماره 10611. به خط نسخ. این نسخه به کوشش آقای فرید قاسملو و یوسف بیگ باباپور توسط مجمع ذخائر اسلامی به صورت عکسی(سیاه و سفید) منتشر شده است. خط این نسخه و نسخه بعدی ظاهرا یکی است.
2. صنعة آلات الرصد، کتابت ربیع الاول ۸۹۵ق در کتابخانه آیت الله مرعشی به شماره 10612. به خط نسخ. این نسخه نیز توسط آقای قاسملو و بیگ باباپور به صورت عکسی منتشر شده است.
3. مفتاح الحساب، کاتب عبدالعلی بیرجندی در هفدهم ذی الحجه ۸۸۹ق. کتابخانه مدرسه سپهسالار به شماره522. به خط نسخ {با تشکر از فاضل ارجمند آقای حسن قاسمی که تصویر انجام این نسخه را در اختیارم قرار داد).
همچنین نسخه ای از شرح زیج الغ بیگ در مجموعه همائی در کتابخانه ملی موجود است که مرحوم همائی در ابتدا آن نوشته حواشی آن به خط عبدالعلی بیرجندی است. همچنین در کتابخانه گنجینه خطوط (ج2، ص 504) برگ انجامه نسخه ای از (ظاهرا) ابعام و اجرام تالیف عبدالعلی بیرجندی را گذاشته و آن را خط مولف دانسته است.

ضرورت دارد خطوط نسخه های بالا با هم مقایسه گردد. نگارنده در مقایسه و تشخیص تطابق یا عدم تطابق خطوط مهارت و آشنایی ندارم. تشخیص اینکه آیا همگی این نسخه ها به خط بیرجندی است یا خیر، را به نسخه شناسان و اهل خبره واگذار می کنم. جا دارد پژوهشگری نسخه پژوه این مسئله را موضوع یک پژوهش و مقاله قرار دهد.

در ادامه نمونه تصاویر نسخه ها برای مقایسه می آید

@libmazaheb

تصاویر ارزشمندی که از نسخ خطی بر می گزینید و در این گروه قرار می دهید، اگر با شیوۀ استاندارد آدرس-دهی نسخه های خطی همراه باشد، بسیار مطلوب خواهد بود (نام اثر، نام مؤلف، سال کتابت، محل نگهداری اثر، شمارۀ نسخه و ...). موفق باشید.