گفتگوهای تراثی

عبارت جاهدت یا حاربت

محدث خبیر ابن قولویه قمی متوفای 367 ق در کتاب (کامل الزیارات) ص 176 که اولین کتابی است که متن زیارت عاشورا در آن ذکر شده این فراز زیارت عاشورا را اینگونه نقل میکند:

اللهم العن العصابه التی حاربت الحسین علیه السلام و شایعت و بایعت و تابعت ...

با توجه به اینکه معنی (جاهدت) جهاد کردن است و جهاد در تمامی کتابهای روایی و حدیثی در جنگ مقدس و برای نیروی حق به کار رفته است یقینا به کار بردن آن برای دشمنانی که با امام حسین علیه السلام جنگیدند اشتباه می باشد و لذا بایستی عبارت (حاربت الحسین) که محدث بزرگ ابن قولویه قمی در قرن چهارم هجری نقل کرده است صحیح می باشد.
(گذری بر زیارت کریمه عاشورا . میرزا علی سلیمانی بروجردی ص 33)

استاد محمد صحتی سردرودی نیز در کتاب (تحریف شناسی عاشورا) ص 264 مینویسد:
احتمال بیشتر و نزدیک به واقع (حاربت) است که در روایت کامل الزیارات آمده است. چرا که کتاب شریف کامل الزیارات نوشته فقیه و محدث جلیل القدر ابوالقاسم جعفر بن قولویه قنی علاوه بر اینکه بسیار معتبر و مستند و مورد عنایت ویژه علمای شیعی است قدیمی ترین کتابی است که متن زیارت عاشورا را آورده است و به زمان صدور روایت نزدیکتر بوده است.

در کتاب (گذری بر زیارت کریمه عاشورا) اثر استاد سلیمانی بروجردی ص 33 باز هم آمده است:
با توجه به معنی و مفهوم هر دو کلمه (حاربت) و (جاهدت) هم معلوم میشود که عبارت (حاربت) درست است و (جاهدت) به هیچ وجه نمیتواند درست باشد چرا که جنایتهای دشمنان امام حسین علیه السلام و فاجعه کربلا از طرف کسانی که در این عبارت بر آنها لعنت میفرستیم هرگز نمیتواند جهاد خواند و گفت: (خدایا آنان که با امام حسین علیه السلام جهاد کردند لعنت کن).

پس عبارت صحیح (اللهم العن العصابه التی حاربت الحسین علیه السلام و شایعت و بایعت ....) می باشد.

برای توضیحات بیشتر به کتاب (گذری بر زیارت کریمه عاشورا) مراجعه شود.

آیدی کانال???
@AliBrojerdi1359
آیدی مدیر کانال???
@mirzaAlisolimanibrajrdi

آيا ابن قولويه بر صحت همه احاديث کتاب کامل الزيارات شهادت داده؟ (در دو فرسته)

چنانکه می دانيم ميان علمای علم رجال و فقيهان رجالی درباره تفسير گفته ای از ابن قولويه در مقدمه کتاب کامل الزيارات اختلاف نظر وجود دارد؛ آنجا که درباره احاديث منقول در کتابش می نويسد:

« ... أنا مبيّن‏ لک -أطال الله بقائک- ما أثاب الله به الزائر لنبيه و أهل بيته صلوات الله عليهم أجمعين، بالآثار الواردة عنهم علیهم السلام ... و إنّما دعانی إلى تصنيف كتابي هذا مسألتک و تردادک القول علیّ مرة بعد أخرى تسألنی ذلک، و لعلمی بما فيه لی من المثوبة ... فأشغلت الفكر فيه و صرفت الهمّ إليه، و سألت الله تبارک و تعالى العون عليه حتى أخرجته و جمعته عن الأئمة صلوات الله عليهم أجمعين من أحاديثهم، و لم أخرج فيه حديثاً روی عن غيرهم إذا كان فيما روينا عنهم من حديثهم صلوات الله علیهم كفاية عن حديث غيرهم. و قد علمنا أنّا لا نحيط بجميع ما روی عنهم في هذا المعنى و لا فی غيره، لكن ما وقع لنا من جهة الثقات من أصحابنا رحمهم الله برحمته، و لا أخرجت فيه حديثاً روی عن الشذاذ من الرجال يؤثر ذلک عنهم عن المذكورين غير المعروفين بالرواية المشهورين بالحديث و العلم ... ».

برخی از فقهای برجسته اين عبارت را گواهی ابن قولويه بر وثاقت تمامی راويان کتاب و برخی صرفا بر وثاقت مشايخ ابن قولويه و برخی ديگر بر حصول اطمينان در صحت احاديث کتاب تفسير کرده اند. به نظر اين بنده ناچيز می آيد که اگر کل عبارت ابن قولويه را با دقت بخوانيم از اين گواهی هيچ کدام از آنچه گفته شد قابل استنباط نيست. ابن قولويه در اينجا چند نکته را متذکر می شود که اگر آنها را با هم ببينيم می توان مقصود از اين عبارات را فهميد: ابن قولويه نخست متذکر می شود که در اين کتاب در خصوص موضوع زيارات به احاديث غير ائمه معصومين عنايتی ندارد و بنایی بر نقل آنها ندارد. بعد اين نکته را متذکر می شود که در عين حال ادعای استيعاب و گردآوری همه احاديث اين باب را ندارد چرا که احاديث امامان در همه موضوعات (چه زيارات و چه غير آن) بسيار است و او از همه آنها مطلع نيست و دانشش محدود است. آنچه او می شناسد آنهایی است که از اصحاب ثقات به دست او رسيده است. يعنی منبع او کتاب ها و روايات مشايخی از اماميه است که او آنها و کتاب هايشان را می شناسد و نه هر منبعی اگر حديثی از ائمه در اين موضوعات نقل کرده. اينجا اگر تعبير " الثقات من أصحابنا" دارد ناظر به احاديث اين کتاب نيست بلکه ناظر به منابع اوست در حديث و اينکه او التفاتش به نقل از منابع ثقات اماميه است که او آنها را می شناسد. يعنی در مقام تعيين حدود معرفت خود نسبت به احاديث (ونه لزوما احاديث باب زيارات که او در اين کتاب گردآورده) ابن قولويه می گويد معرفت و شناخت من از احاديث ائمه محدود می شود به آنچه ثقات اصحاب برای ما نقل کرده اند و آنها منابع من در نقل احاديثند. بدين ترتيب اينجا ابن قولويه درصدد تبریر سبب محدودیت منابع نقل خود است، فارغ از احاديثی که در کتاب های آن مشايخ و روات از ميان اصحاب نقل شده است. بدين ترتيب ابن قولويه در مقام بیان اعتذار از اين است که چرا معرفت او نسبت به احاديث امامان در اين زمينه محدود است. او در مقام پاسخ متذکر می شود که معرفت من از احاديث ائمه محدود است به آنچه من از ثقات اصحاب در اختيارم هست و با اين حال ممکن است احاديث بسيار ديگری هم باشد که من به دليل اينکه آن منابع در اختيار من نبوده بدانها دسترسی ندارم.

در مرحله بعد ابن قولويه در عين حال اين نکته را هم متذکر می شود که خودم را محدود به نقل احادیث از مشایخ معروف به روایت و علم حدیث می کنم و از کسانی که شهرتی در این امر ندارند به صرف اینکه حدیثی از آنها در منابع در موضوع زیارات نقل شده در این کتاب نقلی نمی کنم. به تعبير ديگر برای ابن قولويه مهم بوده که حديثی را نقل کند که بتوان شناسنامه و هويت آن حديث و راوی و روات آن را دانست و صرف نقل يک روايت در کتابی مجهول و يا توسط يک راوی که اصلا به علم حديث و معرفت حديث شناخته نيست سبب نشده که آن را به جهت ارتباط با موضوع کتاب در کامل الزيارات نقل کند. اين تذکر دوم را از آن جهت ابن قولويه مورد تأکيد قرار داده که کسانی در ميان محدثان شيعه و سنی بوده اند که از هر نوشته و پاره کتاب و يا هر سند مجهولی حديثی را در آثارشان نقل می کرده اند. ابن قولويه اين کار را در کامل الزيارات نکرده بلکه توجه داشته که از کتاب های شناخته شده و شناسنامه دار استفاده کند؛ کتاب ها و احاديثی که راويان آنها در ميان اهل حديث شناخته اند.

به طور نمونه ابو المفضل شيباني در بغداد بسيار شناخته و در دانش حديث آدم مهمی بوده با اينکه بر تضعيف او اتفاق نظر وجود دارد و ثقه قلمداد نمی شده. گواهی این قولويه نشان می دهد او از افرادی در وضعيت مشابه ابو المفضل هم می توانسته در اين کتاب حديث نقل کند و گفته او ربطی به وثاقت راويان ندارد. روشن است که اين مطلب اساسا ربطی به توثيق راويان و يا وثوق به صحت روايات چه بر مبنای متقدمين و چه متأخرين ندارد. در واقع اين عبارات توصيفی است از خود ابن قولويه و شيوه کلی او و ربطی به شأن رجالی و يا حديثی روايات کتابش ندارد.

در يک کلام ابن قولويه تنها در اين مقدمه بر اين نکته تأکيد می کند که تنها به آنچه برای او روایت شده و در محدوده آنچه در ثبت و ضبط اوست آگاه است و نه هر حديث و کتابی که آن را در اختيار ندارد. طبعا اين به معنی توثيق احاديث و يا شيوخ و يا روات نيست. در عين حال ابن قولويه اين را هم اضافه می کند که از شواذ و راویان مجهول و منابع ناشناخته در اين کتاب حدیثی نقل نمی کند، نه اینکه حتما ثقه باشند. او از مجاهیل روایت نکرده در این کتاب و این با توثیق فرق می کند، این در حالی است که اگر می خواست شهادت به توثیق و جواز عمل دهد باید مانند تعبیری مشابه شیخ صدوق در مقدمه فقیه می داشت.

آنچه گفتيم درباره تفسير علي بن ابراهيم قمي هم صادق است. فارغ از بحث سنديت اين تفسير و اينکه آيا نسخه فعلی تا چه اندازه به تفسير او وفادار است آنچه در مقدمه اين تفسير آمده با همان مبنای بالا قابل فهم است. در اين مقدمه می خوانيم: "... ونحن ذاكرون ومخبرون بما ينتهى الينا ورواه مشايخنا وثقاتنا عن الذين فرض الله طاعتهم وأوجب ولايتهم ولا يقبل عمل الا بهم وهم الذين وصفهم الله تبارك وتعالى وفرض سؤالهم والاخذ منهم فقال " فاسألوا أهل الذكر ان كنتم لا تعلمون" . در اينجا گواهی علي بن ابراهيم فقط ناظر به منابع نقل اوست که مشايخ و کسانی که مورد وثوق او بوده اند را شامل می شود. اينجا تصريح علي بن ابراهيم ساده تر از مورد ابن قولويه است. او اشاره دارد به منابع مشايخ حديثی اماميه که طبعا شمار قابل توجهی از آنان را علي بن ابراهيم از ثقات می دانسته. اينجا علي بن ابراهيم در مقام توصيف منابع حديثی خود است و اينکه آنها را بر اساس منابعی که می شناخته و برخی روايت و تأليف ثقات بوده نقل کرده است. اين گواهی ربطی به وثاقت مشايخ و يا راويان احاديث علي بن ابراهيم در اين کتاب و يا در کتاب های ديگر و يا توثيق احاديث کتاب ندارد؛ ولله الحمد أولا وآخرا.

مشاركت دو يا چند نفر در تاليف يک کتاب حديثی (در دو فرسته)

مشاركت در تاليف كه گزارش نمونه هايي از آن را در فهارسي مانند نجاشي مي بينيم ، مي تواند به اين معني باشد كه يك راوي ، مجموعه اي از روايات دو تن را يكجا جمع كرده و در يك دفتر ( = كتاب ) عرضه كرده و آن كتاب هم هميشه بدين صورت در سنت امامي روايت شده است . در مواردي كه تصريحي بر اين وجود ندارد كه كتاب را عده اي روايت كرده اند ، ظاهرا بتوان چنين استنباطي را قوي دانست.
شايد هم بتوان در مواردي گفت كه روايات يك تن توسط ديگري تكميل مي شده و دنباله كتاب قبلي را تشكيل مي داده و آنگاه توسط يك راوي روايت مي شده است .
اين احتمال هم هست كه يك راوي مجموعه اي از اصول را از يك محدث اخذ مي كرده و آنگاه آن را بر محدث هم طبقه محدث اولي ، عرضه مي كرده و او هم با تاييد روايت آن اصول ، خود نيز روايت آن را به راوي مورد نظر مي داده و عملا دفتر فراهم آمده از اصول كهن تر ، روايت يك راوي از دو استاد هم طبقه بوده كه هر دو دفاتر معيني را عينا براي راوي روايت كرده بودند و بدين ترتيب كتاب فراهم آمده كار مشترك آن دو محدث با دخالت آشكار راوي بوده است . مورد اسماعيل بن علي و اسماعيل بن ابي عبدالله كه نجاشي مي گويد اصحاب ما گفته اند آن دو كتاب خطب داشته اند و آنگاه سندش را به هر دو مي رساند ، احتمالا از موارد تاليف مشترك است ( نجاشي ، 30 / 64-65 ). ديگر نمونه ها:

1 - كتاب ابراهيم بن محمد الاشعري و برادرش الفضل كه با مشاركت بوده است . كتابشان را الحسن بن علي بن فضال از آن دو روايت مي كرد ( نجاشي ، 24-25/42 ) .

2 – الحسين بن بسطام بن سابور الزيات و برادرش ابو عتاب هر دو كتابي در طب گردآورده بودند و بعد نجاشي به هر دو آنها مشتركا از طريق ابن عياش جوهري سند مي دهد ، بدون اينكه سند خود را به ابن عياش برساند ( نجاشي ، 39 / 79 ).

3 - ابو محمد الحسن بن سعيد بن حماد بن مهران الاهوازي . نجاشي مي گويد كه در كتابهاي سي گانه مصنف برادرش حسين با او مشاركت داشته ولي بيشتر برادرش در تاليف اين كتابها شهرت داشته است . نجاشي به نقل از الحسين بن يزيد السورائي مي گويد كه حسن شريك برادرش در تمامي رجال او بوده جز در روايت از زرعه بن محمد الحضرمي و فضاله بن ايوب كه در اين دو مورد حسين به واسطه برادرش از آن دو روايت مي كرده است . كتابهاي دو برادر به تعبير نجاشي كتب نيكوي معمول به بوده است و اين نشان مي دهد كه در سنت روايي اماميه كتابهاي اين دو محل مراجعه فقها بوده و از شهرت برخوردار بوده است . نجاشي مي گويد اين كتابها سي كتاب بوده است و سپس كتابها را نام مي برد كه از آن بر مي آيد كه كتابها در ابواب فقه بوده است . از كتاب الوضوء شروع مي شده و ابواب مختلف فقه را پوشش مي داده است . البته اين مجموعه كتابهاي ديگري در مسائل اعتقادي و شيعي و يا حتي تفسير را شامل مي شده است . از جمله كتاب الرد علي الغلاة. نجاشي مي گويد كه اين كتابها را از طرق مختلفي روايت مي كرده است از جمله طرق ابن نوح سيرافي : ابن نوح سيرافي مي گويد كه كتب حسين بن سعيد را اين اشخاص از او روايت كرده اند : احمد بن محمد بن عيسي اشعري ؛ احمد البرقي ؛ الحسين بن الحسن بن ابان القمي ؛ احمد بن محمد بن الحسن بن السكن القرشي البردعي و ابوالعباس احمد بن محمد الدينوري ؛ اما بنا به گفته همو ، آن روايتي كه اماميه بر آن اتفاق دارند و بر آن اطمينان دارند ، آن روايتي است كه احمد بن محمد بن عيسي اشعري از آن دو روايت كرده است و آنگاه ابن نوح سند خود را به احمد بن ادريس الاشعري و او به احمد بن محمد بن عيسي از حسين بن سعيد مي رساند و به اين ترتيب كتابهاي سي گانه او ( فقط از حسين نام برده شده است ) را روايت مي كند . وي در سند ديگري طريق احمد بن محمد بن عيسي را از طريق سه تن يعني محمد بن يحيي العطار و عبدالله بن جعفر الحميري و سعد بن عبدالله الاشعري از او روايت مي كند . در دو سند جداگانه نيز ابن نوح روايت احمد البرقي را روايت مي كند كه در مورد آن تعبيري را كه در مورد روايت احمد بن محمد بن عيسي اشعري مبني بر اتكا و اعتماد اماميه بر روايت او بود را نمي گويد و اين نشان مي دهد كه در ميان اين چند دسته روايت احمد اشعري از اعتبار بيشتري برخوردار بوده است . در روايت ابن نوح ، الحسين بن الحسن بن ابان القمي كتابهاي آنها را به خط حسين بن سعيد در اختيار داشته و آن كتابها را روايت مي كرده است . دليل اين امر را ابن نوح چنين گزارش كرده بوده كه حسين بن سعيد ميهمان پدر الحسين بن الحسن بن ابان در قم بوده و در همان شهر نيز درگذشته بوده است و بنابراين الحسين بن الحسن فرصت يافته كه كتابها را نزد حسين بن سعيد ، فرا گيرد و از او بشنود و كتابها را نيز شايد به هين دليل نزد خانواده او برجاي گذارده است . ابن نوح دو سند از طريق الحسين بن الحسن بن ابان ارائه مي دهد .

22- اسماعيل بن جابر الجعفي ، از امامان باقر و صادق روايت مي كند ( نجاشي ، 32- 33 / 71 ) .
23 – ابو عبدالله الحسين بن موسي بن سالم الحناط ، از موالي . از امام صادق و از گروهي از راويان امام روايت مي كند ( نجاشي ، 45 / 90 )
24 - ابو محمد الحسن بن جعفر بن الحسن ( ابن امام حسن المجتبي ) المديني ، از اعمش روايت دارد . او از امام صادق روايت مي كند . او كتاب داشته است . سند به كتابش را نجاشي از طريق ابن عقده از طريقي خاص روايت كرده است ( نجاشي ، 46 / 92 )
25 – الحسن بن رباط البجلي كوفي ، از امام صادق روايت مي كند . نجاشي مي گويد كه او كتابي دارد به روايت حسن بن محبوب ( له كتاب روايه الحسن بن محبوب ) و آنگاه سند خود را نجاشي از طريق ابن محبوب به او مي رساند ( نجاشي ، 46 / 94 ) . تعبير نجاشي احتمالا نشانگر اين است كه او كتابهاي ديگري با روايات اشخاص ديگر دارد .
26 – الحسن بن الحسين بن الحسن الجحدري الكندي ، از امام صادق روايت مي كند . نجاشي درباره او مي نويسد كه او كتبي داشته است از جمله با روايت الحسين بن محمد بن علي الازدي و آنگاه سند خود را از طريق ابن عقده از سنت روايي شيعي عام به الازدي و سپس به الجحدري مي رساند ولي در پايان سند اشاره دارد كه سند الجحدري به امام صادق مي رسد كه از امام يك نسخه را روايت مي كرده است . بنابراين كتاب او به روايت الازدي ، يك نسخه بوده است . بنابر اين گاهي يك كتاب را به نام نسخه مي خوانده اند ( نجاشي ، 46 – 47 / 95 )
27 – الحسن بن زياد العطار كوفي ( و نيز نقل شده : الحسن بن زياد الطائي ) ، از امام صادق روايت مي كند ( نجاشي ، 47 / 96 ) .
28 - الحسن بن السري الكاتب الكرخي ، از امام صادق روايت مي كند . او كتابي دارد كه حسن بن محبوب از او روايت مي كند ( نجاشي ، 47 / 97 ) .
29 - الحسن بن محمد الحضرمي ، نجاشي مي گويد كه او كتبي دارد و از جمله به روايت هارون بن مسلم بن سعدان . كاملا روشن است كه مراد او از كتب ، تعدادي دفتر حديث بوده كه همگي با عنوان كتاب شناخته مي شده و هر يك با يك راوي روايت مي شده است . آنگاه نجاشي سند خود را از دو طريق به عبدالله بن جعفر الحميري مي رساند و او از طريق هارون اين كتاب را از الحضرمي روايت مي كند . آنگاه نجاشي توضيح مي دهد كه راويان اين كتاب بسيارند . احتمالا منظور او نه كتاب هارون از الحضرمي ، بلكه راويان كتاب الحضرمي است ، كه هريك يك كتاب ، شايد با اندكي تفاوت از او روايت مي كردند ؛ شايد هم مقصود او كتاب هارون از الحضرمي است كه در اين صورت بايد بگوييم مسئله مربوط مي شود به تداول كتاب در نزد اماميه ( نجاشي ، 49 / 105 )

30 – علي بن ابي المغيره الزبيدي الكوفي ، فرزندش حسن كه خود از امامان باقر و صادق روايت مي كرد ، كتاب پدر را از او روايت مي كرده است . نجاشي سندي به اين روايت ارائه نمي دهد . بايد گفت كه در واقع كتاب پدر از طريق روايت فرزند ، به عنوان كتاب شناخته شده است ؛ با اين وصف خود فرزند هم كتابي مفرد ويژه خود داشته است ( نجاشي ، 49 / 106 )
31 - الحسن بن علي بن ابي المغيره الزبيدي الكوفي ، از امامان باقر و صادق روايت مي كرد ، او كتاب پدرش را از او روايت مي كرده است . نجاشي سندي به اين روايت ارائه نمي دهد . بايد گفت كه در واقع كتاب پدر از طريق روايت فرزند ، به عنوان كتاب شناخته شده است ؛ با اين وصف خود فرزند هم كتابي مفرد ويژه خود داشته است كه نجاشي به آن سند داده است ( نجاشي ، 49 - 50 / 106 )
32 – الحسن بن علي بن سبره ( نجاشي ، 50 / 108 )
33 - ابو الخزرج الحسن بن الزبرقان ، قمي ( نجاشي ، 50 / 110 )
34 - الحسن بن الحسين العرني النجار ، مدني ، كتابي داشته كه در آن از رجال و روات امام صادق از خود امام روايت مي كرده است . بنابراين در اين كتاب روايات او با واسطه از امام صادق گرداوري شده بوده است ( نجاشي ، 51 / 111 )
35 - ابو محمد الحسن بن محمد بن الفضل ( از اعقاب نوفل بن الحارث بن عبدالمطلب ) ، نجاشي او را ثقه و جليل خوانده است . از امام رضا نسخه اي روايت مي كند . نجاشي سندي به اين نسخه نمي دهد . او علاوه بر اين نسخه ، كتاب بزرگي هم داشته است . نجاشي توضيح مي دهد كه او علاوه بر اين ، به واسطه پدرش از امامان صادق و كاظم روايت مي كند ، بنابر اين در اين كتاب اين روايات را و شايد روايات خود از امام رضا را كه به صورت نسخه اي مستقلا (؟) هم گردآورده بوده است ، روايت مي كرده است . اين احتمال هم هست كه آن نسخه ، بنابر تعريفي كه شايد بتوان از نسخه ارائه داد ، صرفا شامل روايات او از امام رضا به صورت مسند از پيامبر مي شده است . بهرحال نجاشي به نقل از ابن عياش جوهري به كتاب بزرگ او سند مي دهد ( نجاشي ، 51 / 112 ) .

متون روایی شيعی روايت شده از سده نخستين (در دو فرسته)

در اينجا مناسب است شماري از متنهايي كه به امام علي و يا برخي از اصحاب و نزديكان امام منسوب است و در كتابهاي فهارس كهن امامي و متون حديثي به اين متون اسناد داده شده و در سنت روايي قرار مي گرفته است ، را مورد اشاره قرار دهيم . برخي از اين متون سنت بسيار كهنه اي دارند ولي در عين حال بايد به اين نكته توجه داشت كه اين متون محصول تدريجي يك سنت روايي اند كه گاه ريشه آن به سنتهاي خانوادگي باز مي گردد . اين متون حتي اگر كتابت آنها و تبديل شدنشان از سنت شفاهي به كتاب مربوط به قرن نخستين باشد ، ولي نبايد از ياد برد كه حداقل در مورد شماري از آنها مي دانيم كه تعين آنها به عنوان متون مكتوب در سنت روايي متاخرتري و توسط يك راوي مشترك كه نقش جامع و تنظيم كننده متن را داشته ، شكل مي گرفته است. در حقيقت اين متون در يك سنت روايي به مولفان ادعايي آنان منسوب مي شدند و تدوين آنها حاصل يك روند تاريخي بود كه در آغاز عمدتا جنبه خانوادگي داشت .
نجاشي به ابو رافع ، كتاب السنن و الاحكام و القضايا را منسوب مي كند ( نجاشي ، 6/1 ) . از سند نسخه روايت ابن عقده كه مورد اشاره نجاشي قرار گرفته چنين برمي آيد كه كتاب داراي ابواب مختلف بوده و از بحث صلاه و روزه آغاز مي شده و حج و زكات و قضايا را شامل مي شده است . اين كتاب بنا بر روايت نجاشي ، شامل رواياتي مي شده كه حسن بن حسين الانصاري به واسطه علي بن القاسم الكندي از نواده ابورافع به نام محمد بن عبيدالله بن ابي رافع از پدرش و او از جدش ابو رافع روايت مي كرده اند و ابورافع نيز چنانكه در سند آغازين منقول در نجاشي پيداست ، از امام علي نقل سنت مي كرده است كه شايد اين مسئله مربوط به تمام متن بوده است . نسخه ابن عقده روايت كوفي كتاب بوده است و ابن عقده آن را به يك واسطه از حسن بن حسين الانصاري روايت مي كرده است . اما از ديگر كساني كه از كوفيان اين نسخه را روايت مي كرده اند ، ابن ابي اليابس بود كه آن را از حسين بن حكم الحبري روايت مي كرد و او هم نسخه را از حسن بن حسين ياد شده روايت مي كرده است . اما بنابر گزارش نجاشي از استادانش ميان دو نسخه اختلاف اندكي وجود داشته ولي روايت ابن عقده كامل تر بوده است ( نجاشي ، ص 6/1 ) . بنابراين ملاحظه مي كنيم كه ميان دو نسخه از يك كتاب حتي اگر در اصل در يك سنت روايت شده باشد ، مي تواند اختلافاتي وجود داشته باشد . اين اختلافات مي تواند به اضافات بعدي ها و يا مهمتر از آن به نوع و كيفيت روايت از راوي مشترك ( در اين مورد حسن ين حسين الانصاري ) باز گردد. بطور مثال اين احتمال در اين مورد كه به متني كهن مربوط مي شود وجود دارد كه اساسا روايت بر اساس متني مشخص و معين نبوده و تنها به روايت يك سنت شفاهي محدود مي شده است .

نجاشي درباره فرزند ابورافع با عنوان علي مي نويسد كه او كتابي در فقه گردآوري كرد . اين كتاب نيز شامل ابوابي بوده و از وضو و صلاة آغاز مي شده است ( نجاشي ، ص 6/2 ) . از اينكه نجاشي درباره علي مي نويسد كه وي مصاحبت با امام علي داشته و كاتب امام بوده و چيزهاي بسياري روايت مي كرده است ، برمي آيد كه متن كتاب او شامل روايات از امام علي مي شده است . در سند ابن عقده از كتاب كه توسط نجاشي نقل شده ، افتادگي در سند نسخه به علي و بنابراين نوعي خلط پيش آمده است . كتاب علي مورد تداول ميان اهل بيت در نيمه نخست قرن اول قمري بوده است و آن را به يكديگر تعليم مي داده اند . به طور مثال عبدالله بن الحسن المحض به اين كتاب اعتنا داشته و آن املا مي كرده است ( نجاشي ، 7/2 ) . عمر بن محمد از نسل امام سجاد ، در انتشار اين متن نقش قابل توجهي داشته و كتاب را با اسناد آن بدون اينكه از علي بن ابي رافع و يا كسي ديگر از خاندان ابورافع نامي ببرد ، از امام علي روايت مي كرده است ( نجاشي ، 7/2 ) . متني مشابه متن روايت شده توسط عمر بن محمد ، از طريق ابن عقده روايت مي شده كه به روايت ابواسحاق سبيعي از حارث همداني از امام علي بوده است و از ابتداي باب صلاة در كتاب آغاز مي شده است . نجاشي به نقل از ابن عقده آورده كه ميان دو نسخه اخير كه به امام علي منسوب مي شده ، اختلاف بوده است . بهرحال چنانكه ملاحظه مي كنيم عمدتا متون منسوب به خاندان ابو رافع در يك سنت خانوادگي حفظ شده است . بهرحال چنين پيداست كه ابن عقده در روايت و انتقال متون خاندان ابو رافع سهمي مهم داشته است .

35 – ابو عبدالله الحسين بن محمد بن عمران بن ابي بكر الاشعري القمي ، كتاب النوادر داشته است كه نجاشي سند آن را از طريق مفيد از ابو غالب زراري از كليني از او ارائه مي دهد ( نجاشي ، 66 / 156 ) .
36 – الحسين بن عنبسه الصوفي . نجاشي تنها مي گويد كه به خط ابن نوح سيرافي در وصيت كتابهايش به او ( اجازه به سبك وصيت ) سندي به او و كتاب نوادر او يافته است . از عبارت نجاشي برمي آيد كه اطلاع او محدود به همين منبع بوده است ( نجاشي ، 67 / 158 ) .
37 - ابو عبدالله الحسين بن عبيدالله بن ابراهيم الغضائري ( درگذشته 15 صفر 411ق ) ، شيخ معروف نجاشي ، كتابهاي متعددي داشته و از جمله كتاب النوادر في الفقه ( نجاشي ، 69 / 166 ) .
38 – ابو يعقوب اسحاق بن عمار بن حيان الصيرفي ، از اماميه ، از بيتي بزرگ از شيعه بوده است ، طبق گزارش ابن عقده در رجال ، وي از امامان صادق و كاظم روايت مي كند ، كتاب نوادر دارد كه از او شماري از اماميه آن را روايت مي كنند . آنگاه نجاشي تنها يك اسناد را نقل مي كند ( نجاشي ، 71 / 169 ) .
39 - احمد بن الحسن بن اسماعيل بن شعيب بن ميثم التمار ، بنابر روايت نجاشي از كشي ، وي واقفي بوده است . از امام رضا روايت مي كند و نجاشي مي افزايد كه او صحيح الحديث و مورد اعتماد بوده است . كتاب نوادر داشته است كه نجاشي دو سند به آن مي دهد . جالب اينكه افزون بر نوادر ، كتابي نيز كه در آن رواياتش از ابان بن عثمان و از رجال حديث ( يعني غير امامان بوده ) در يك سند از سوي نجاشي به نقل از حسن بن محمد بن سماعه واقفي از او روايت شده است ( نجاشي ، 74 / 179 ) .
40 - ابو جعفر احمد بن محمد بن عمرو بن ابي نصر زيد البزنطي ( درگذشته 221 ق ) ، كوفي ، با امامان رضا و جواد را ملاقات داشته است . او نزد اين دو امام از منزلت زيادي برخوردار بود . كتابهايي داشت و از جمله الجامع . علاوه بر الجامع او كتاب النوادر هم داشته است كه نجاشي سندي از طريق ابن عقده به آن مي دهد . نجاشي از يك كتاب نوادر ديگري هم از او ياد مي كند كه سند آن از طريق ابن قولويه و نهايتا احمد بن هلال است . ( نجاشي ، 75 / 180 ) .
41 – ابو جعفر احمد بن ابي بشر السراج كوفي ، واقفي ، از امام كاظم روايت مي كند . كتاب نوادر داشته است ( نجاشي‌، 75-76 / 181 ) .
42 – ابو عبدالله احمد بن صبيح الاسدي ، كوفي ، زيديه مدعي اند كه او زيدي بوده ، ولي اين امر درست نيست . كتابهايي داشته از جمله التفسير و النوادر و آنگاه مجاشي سندي خاص به آن مي دهد ( نجاشي ، 78 / 184 ) .
43 - ابو علي احمد بن محمد بن مسلمه الرماني البغدادي ، كتاب النوادر داشته است و بعد نجاشي بلافاصله مي گويد از زياد بن مروان روايت مي كند . بعيد نيست منظور اين است كه او در اين كتاب تماما از اين راوي روايت مي كند يا اينكه اين كتاب در حقيقت دفتر اين راوي بوده كه احمد بن محمد بن مسلمه آن را روايت مي كرده است ( نجاشي ، 79 / 187 ) .
44 – احمد بن معروف ، قمي ، كتاب نوادر داشته است ( نجاشي ، 79 / 188 ) .
45 – احمد بن محمد بن الربيع الاقرع الكندي ، كتاب نوادر داشته است . او عالم به رجال حديث بوده است ( نجاشي ، 79 / 189 ) .
46 - - احمد بن محمد بن عبيدالله الاشعري القمي ، از اماميه ، از امام هادي روايت مي كند . كتاب نوادر داشته است . نجاشي سندي به محمد بن علي بن محبوب مي دهد و او اين كتاب را از پسر راوي ما يعني عبيدالله روايت مي كند ( نجاشي ، 79 / 190 ) .
47– احمد بن عمرو بن منهال ، نجاشي درباره او جز اين نمي داند كه كتاب نوادر داشته و آن را با اسنادي از حميد بن زياد روايت مي كرده است . بنابراين معلوم است كه اطلاع او صرفا متكي بر فهارس ( فهرست حميد بن زياد ) بوده است ( نجاشي ، 80/191 ) .
48 - ابو عبدالله احمد بن محمد بن سيار الكاتب ، معروف به سياري ، بصري ، از كتاب آل طاهر بوده در زمان امام عسكري . حسين بن عبيدالله الغضائري ، او را ضعيف الحديث و فاسد المذهب مي دانسته است . نجاشي نيز مي افزايد كه او مجفو الرواية و كثير المراسيل بوده است . نجاشي مي گويد كه او را كتبي است كه از آنها نزد ما كتابهاي ذيل رسيده: كتاب ثواب القرآن ، كتاب الطب ، كتاب القراءات ، كتاب الغارات و كتاب النوادر . نجاشي از طريق دو استادش به او اسنادي مي دهد از طريق محمد بن يحيي العطار از او جز اينكه در اين اسناد كليه روايات غاليانه و تخليط او استثنا شده است ( الا ما كان من غلو وتخليط ) . معلوم نيست كه اين استثنا از جانب مشايخ پيشتر است يا از سوي خود نجاشي ( نجاشي ، 80 / 192 ) .
49 – ابوعبدالله احمد بن عبدوس الخلنجي ، كتاب النوادر داشته است ( نجاشي ، 81 / 197 ) .

عبارت جاهدت یا حاربت

محدث خبیر ابن قولویه قمی متوفای 367 ق در کتاب (کامل الزیارات) ص 176 که اولین کتابی است که متن زیارت عاشورا در آن ذکر شده این فراز زیارت عاشورا را اینگونه نقل میکند:

اللهم العن العصابه التی حاربت الحسین علیه السلام و شایعت و بایعت و تابعت ...

با توجه به اینکه معنی (جاهدت) جهاد کردن است و جهاد در تمامی کتابهای روایی و حدیثی در جنگ مقدس و برای نیروی حق به کار رفته است یقینا به کار بردن آن برای دشمنانی که با امام حسین علیه السلام جنگیدند اشتباه می باشد و لذا بایستی عبارت (حاربت الحسین) که محدث بزرگ ابن قولویه قمی در قرن چهارم هجری نقل کرده است صحیح می باشد.
(گذری بر زیارت کریمه عاشورا . میرزا علی سلیمانی بروجردی ص 33)

استاد محمد صحتی سردرودی نیز در کتاب (تحریف شناسی عاشورا) ص 264 مینویسد:
احتمال بیشتر و نزدیک به واقع (حاربت) است که در روایت کامل الزیارات آمده است. چرا که کتاب شریف کامل الزیارات نوشته فقیه و محدث جلیل القدر ابوالقاسم جعفر بن قولویه قنی علاوه بر اینکه بسیار معتبر و مستند و مورد عنایت ویژه علمای شیعی است قدیمی ترین کتابی است که متن زیارت عاشورا را آورده است و به زمان صدور روایت نزدیکتر بوده است.

در کتاب (گذری بر زیارت کریمه عاشورا) اثر استاد سلیمانی بروجردی ص 33 باز هم آمده است:
با توجه به معنی و مفهوم هر دو کلمه (حاربت) و (جاهدت) هم معلوم میشود که عبارت (حاربت) درست است و (جاهدت) به هیچ وجه نمیتواند درست باشد چرا که جنایتهای دشمنان امام حسین علیه السلام و فاجعه کربلا از طرف کسانی که در این عبارت بر آنها لعنت میفرستیم هرگز نمیتواند جهاد خواند و گفت: (خدایا آنان که با امام حسین علیه السلام جهاد کردند لعنت کن).

پس عبارت صحیح (اللهم العن العصابه التی حاربت الحسین علیه السلام و شایعت و بایعت ....) می باشد.

برای توضیحات بیشتر به کتاب (گذری بر زیارت کریمه عاشورا) مراجعه شود.

آیدی کانال👇👇👇
@AliBrojerdi1359
آیدی مدیر کانال👇👇👇
@mirzaAlisolimanibrajrdi

✅ مگر می شود یک حدیث پژوه محمدبن حسین بن ابی الخطاب را نشناسد و عنوان «مجهول» را برای وی به کار برد؟

اخیرا مقاله ای می خواندم از دکتر مژگان سرشار که پیرامون انتساب کتاب کامل الزیارات به ابن قولویه نگاشته اند. (مطالعات تاریخی قرآن و حدیث، ش59) ایشان در مقدمه ورود به بحث پیش از طرح سخنان مرحوم محمدباقر بهبودی -که کامل الزیارات را از تالیفات ابن قولویه نمی داند و خاستگاه اصلی این نظریه به شمار می رود- وجود راویان مطعون و مجهول را از جمله شواهد متناقض تالیف این کتاب توسط ابن قولویه که محدثی قابل اعتماد است می داند. یعنی مگر می شود محدث سرشناس و فقیه قابل اعتمادی چون ابن قولویه، از مطعونان و غالیان در کتاب خود روایت نقل کند؟ پس شاید کتاب را خود او ننوشته است!!!؟ (باصرف نظر از نادرستی این شاهد)

🔸دکتر سرشار سپس فهرستی از 15 راوی مجهول را - که به گفته خودشان تنها در 70 صفحه نخست اثر وجود دارند- نام می برد؛ در میان این افراد نام محمدبن حسین بن ابی الخطاب هم دیده می شود!!! کسی که نجاشی او را با عبارت « جليل من أصحابنا عظيم القدر كثير الرواية ثقة عين حسن التصانيف مسكون إلى روايته‏» (ص334) مورد ستایش قرار داده و در طریق بیش از 1400 روایت در کتب اربعه قرار دارد. وی نام سهل بن زیاد، معلی بن خنیس و عبدالرحمن بن کثیر هاشمی را نیز که از مشهورترین راویان تضعیف شده هستند، در میان مجاهیل گمارده است.

اگر بگوییم مقصود ایشان از مجهولان، تضعیف شدگان است، پس ابن ابی الخطاب و مجهولان در این فهرست چه می کنند؟ نکند واقعا این اسامی برای ایشان مجهول است؟ (ناگفته نماند که ایشان برای اثبات مجهول بودن ابن ابی الخطاب به ابن داود، ص79 ارجاع می دهد!)

امیداوارم سهو قلم باشد. (که باوجود رسم جدول، آدرس روایات و ارجاع به مجهول بودن وی بعید به نظر می رسد) بنابراین پرسش ابتدائی را دوباره تکرار می کنم: مگر می شود یک حدیث پژوه ابن ابی الخطاب را نشناسد و عنوان «مجهول» را برای وی به کار برد؟!!
🔺 @hadisvchaleshha

✅ مگر می شود یک حدیث پژوه محمدبن حسین بن ابی الخطاب را نشناسد و عنوان «مجهول» را برای وی به کار برد؟

اخیرا مقاله ای می خواندم از دکتر مژگان سرشار که پیرامون انتساب کتاب کامل الزیارات به ابن قولویه نگاشته اند. (مطالعات تاریخی قرآن و حدیث، ش59) ایشان در مقدمه ورود به بحث پیش از طرح سخنان مرحوم محمدباقر بهبودی -که کامل الزیارات را از تالیفات ابن قولویه نمی داند و خاستگاه اصلی این نظریه به شمار می رود- وجود راویان مطعون و مجهول را از جمله شواهد متناقض تالیف این کتاب توسط ابن قولویه که محدثی قابل اعتماد است می داند. یعنی مگر می شود محدث سرشناس و فقیه قابل اعتمادی چون ابن قولویه، از مطعونان و غالیان در کتاب خود روایت نقل کند؟ پس شاید کتاب را خود او ننوشته است!!!؟ (باصرف نظر از نادرستی این شاهد)

🔸دکتر سرشار سپس فهرستی از 15 راوی مجهول را - که به گفته خودشان تنها در 70 صفحه نخست اثر وجود دارند- نام می برد؛ در میان این افراد نام محمدبن حسین بن ابی الخطاب هم دیده می شود!!! کسی که نجاشی او را با عبارت « جليل من أصحابنا عظيم القدر كثير الرواية ثقة عين حسن التصانيف مسكون إلى روايته‏» (ص334) مورد ستایش قرار داده و در طریق بیش از 1400 روایت در کتب اربعه قرار دارد. وی نام سهل بن زیاد، معلی بن خنیس و عبدالرحمن بن کثیر هاشمی را نیز که از مشهورترین راویان تضعیف شده هستند، در میان مجاهیل گمارده است.

اگر بگوییم مقصود ایشان از مجهولان، تضعیف شدگان است، پس ابن ابی الخطاب و مجهولان در این فهرست چه می کنند؟ نکند واقعا این اسامی برای ایشان مجهول است؟ (ناگفته نماند که ایشان برای اثبات مجهول بودن ابن ابی الخطاب به ابن داود، ص79 ارجاع می دهد!)

امیداوارم سهو قلم باشد. (که باوجود رسم جدول، آدرس روایات و ارجاع به مجهول بودن وی بعید به نظر می رسد) بنابراین پرسش ابتدائی را دوباره تکرار می کنم: مگر می شود یک حدیث پژوه ابن ابی الخطاب را نشناسد و عنوان «مجهول» را برای وی به کار برد؟!!
🔺 @hadisvchaleshha

✅ گزارشی از شهادت حضرت محسن علیه السلام در قرن دوم

🔹 عبدالله الاصمّ، کامل الزیارات و محسن بن علی علیه السلام

🔸عبدالله الاصمّ (م183ق) یکی از متهمان به غلو در خطّ حدیثی بصره است. وی مهمترین راوی مسمع بن عبدالملک است که بیش از نیمی از احادیث وی را روایت کرده است. عبدالله الاصم کتابی با موضوع زیارت داشته دانشمندان رجال در قرن پنجم به هیچ روی با این کتاب سر سازگاری ندارند. ابن غضائری پیرامون این کتاب آورده استک «له كتاب في الزيارات ما يدل على خبث عظيم و مذهب متهافت.» اما از گزارش نجاشی چنین بر می آید که نجاشی خود کتاب المزار عبدالله الاصمّ را ندیده است: «بصری ضعیف غال لیس بشیء... له کتاب المزار و سمعت ممن رءاه فقالی لی: هوتخلیط» ولی از شخصی – که به احتمال همان ابن غضائری است- شنیده که این کتاب دربردارنده مضامین غالیانه است.

🔹با همه این ها اما ابن قولویه، کتاب عبدالله الاصم را از منابع خود در کامل الزیارات قرار داده و روایات متعددی از این کتاب روایت کرده است. طریق «محمدبن عبدالله بن جعفر عن ابیه عن علی بن محمدبن سالم عن محمدبن خالد عن عبدالله بن حماد البصری عن عبدالله بن عبدالرحمن الاصم» حدود 30 مرتبه تکرار شده است. اسناد پرتکرار با حلقه های ارتباطی یکسان و مشایخ متعدد برای عبدالله الاصمّ، از قرائن منبع مستقیم بودن این کتاب برای ابن قولویه است. ابن قولویه با همین طریق روایتی طولانی از کتاب عبدالله الاصم روایت می کند که در بخشی از این روایت آمده است: « وَ أَوَّلُ مَنْ يُحْكَمُ فِيهِمْ مُحَسِّنُ بْنُ عَلِيٍّ وَ فِي قَاتِلِهِ ثُمَّ فِي قُنْفُذٍ فُيُؤْتَيَانِ هُوَ وَ صَاحِبُهُ فَيُضْرَبَانِ بِسِيَاطٍ مِنْ نَارٍ». عبدالله الاصم این روایت را از حمادبن عثمان از امام صادق علیه السلام روایت کرده است.

🔸از عبارت ابن غضائری روشن است که وی پس از آنکه با بررسی محتوایی این کتاب مضامین آن را با یافته های معارفی خود منطبق نمی بیند به متهافت بودن و غالیانه بودن این کتاب حکم می کند. اما در مقابل به نظر می رسد ابن قولویه پس از بررسی محتوایی چندان روایات این کتاب – دست کم تنها روایات ذکر شده در کامل الزیارات از این کتاب - را همسو با روایات غالیانه ندیده است. اما سخن هرگز در اعتبارسنجی سندی یا دلالی این نقل و درستی انتساب آن به معصوم نیست، بلکه از این گزارش به روشنی استفاده می شود که در میان عده ای از شیعیان در قرن دوم، شهادت حضرت محسن یکی از مهمترین رخدادهای صدر اسلام است که در روز قیامت نخستین پرونده ای است که برای عدالت باز خواهد شد. نام بردن از قنفذ به عنوان یکی از متهمان این پرونده نیز جالب توجه است.

🔺 @hadisvchaleshha