کتابخانه اسلامی و تصوف

@litera9
لطایف الطوایف
مولانا فخرالدین علی صفی
به سعی و اهتمام : احمد گلچین معانی

لطایف الطوایف
مولانا فخرالدین علی صفی
به سعی و اهتمام : احمد گلچین معانی

انجمن:
ياركُشی يا ياركَشی؟

جلال الدين محمد بلخی در مطلع غزلی گفته است:

باز نگار می‌كشد چون شتران مهار من
ياركُشيست كار او، باركَشيست كار من
(كليات شمس، ج4، ص123)

در چاپ مرحوم استاد فروزانفر در مصراع دومِ این بیت، بر روی كافِ "کشیست" نخست، ضمّه، و بر روی كافِ "کشیست" دوم، فتحه نهاده شده است. امّا به نظر می‌رسد قرائت ديگری هم از اين مصراع می‌توان داشت؛ اعنی هر دو كاف را مفتوح يا مكسور بخوانيم. چرا كه
اولاً مصراع نخست، خود مؤيّد اين قرائت است. می‌گويد: باز نگار می‌كَشد، و نه می‌كُشد، پس او ياركَش است نه ياركُش.

ثانیاً این تعبیر در بیت یا ابیات دیگری از همین شاعر نیز آمده است. نمونه:

بروید ای رفیقان بکشید یار ما را
به من آورید آخر صنم گریزپا را (همان، ج 1، ص 105)

ثالثاً آگاهی از شأن نزولِ احتمالی غزلِ موردِ بحث، نقش فتحه را در مصراع مذکور تصدیق می‌کند.
فخرالدين علی صفی (فرزند كمال الدين حسين واعظ كاشفی معروف) در كتاب ارجمند لطائف الطوائف می‌نويسد:
در اخبار آمده كه روزی امام حسن عليه السلام در طفلی، حضرت رسول را صلّي الله عليه و آله گفت: ای جدّ بزرگوار! می‌خواهم كه بر اشتری سوار شوم و هر طرف برانم. حضرت فرمود: چون باشد اگر من شتر تو شوم؟ امام حسن گفت: به غايت نيكو باشد. پس حضرت وی را بر دوش مبارك خود نشانيده، ازين گوشۀ حجره بدان گوشه می‌رفت و وقت آن حضرت به غايت خوش گشته بود. در آن حال حضرت امام حسن (ع) گفت: ای جدّ بزرگوار شتران را مهار باشد و شتر من مهار ندارد. حضرت دو گيسوی مشكبار به دست وی داد و فرمود: كه اين موی‌ها مهار تو باشد. پس امام حسن هر دو گيسوی آن حضرت به دست گرفت و حضرت رسول (ص) را كيفيت حال زياده گشت. باز امام حسن گفت: ای جدّ بزرگوار! شتران آواز برآرند و عف كنند و شتر من عف نمی‌كند. حضرت را ازين سخن كيفيّتی عظيم روی نموده آواز برداشت و عف كرد، درين وقت جبرئيل از سدرة المنتهی خود را به حجرۀ طاهرۀ آن حضرت رسانيد و گفت: يا رسول الله (ص) زبان نگاه دار كه به يك عف گفتن تو درهای رحمت الهی وا شد و لجّه‌های مغفرت نامتناهی به جوش آمده موج به اوج رسانيد و بعزّت ربّ العزّة كه اگر يك بار ديگر عف كنی خلق اوّلين و آخرين از عذاب خلاص يابند و طبقات هفتگانۀ دوزخ ابدالآبدين خالی ماند. مولانا جلال الدين رومی قُدِّسَ سِرُّهُ درين معنی فرمودست:

باز نگار می‌كشد چون شتران مهار من
ياركشيست كار او، باركشيست كار من

اشتر مست او منم، خارپرست او منم
گاه كشد مهار من، گاه شود سوار من

اشتر من چو عف كند وز سر ذوق كف كند
هر دو جهان تلف كند در كف شهسوار من
(لطائف الطوائف، ص13 و 14)

اختلافات و اضافات این غزل در کلیات، با نظر به مضمون روایات مختلف و مرتبط که در ادامه خواهد آمد گاه اهمیت ویژه‌ای می‌یابد:

اشتر مست كف كند، هر چه بود تلف كند
ليك نداند اشتری لذّت نوشخوار من

كار كنم چو كهتران، بار كشم چو اشتران
بار كه می‌كشم؟ ببين عزّت كار و بار من
(كليات شمس، ج 4، ص123)

محض اينكه عده‌ای تصور نفرمايند ادعای شيخ علی صفی مبنی بر ارتباط اين شعر با آن حكايت بكلّی بی‌اساس است و حاصل تخیل شاعرانه و قصه‌سازی برای ارباب دین با نیت خیر که از دیرباز تا به امروز معمول و شایع بوده، بايد اشاره كنم كه در منابع مختلف موارد دیگری از این تعبیر دیده شده است اگرچه نگارنده بخش آخر حکایت را نتوانست در منبعی روایی بیابد. و حتی اگر در روایتی ذکر شده باشد لزوماً مقرون به صحت نیست.

در بسیاری از منابع ذكر حسنين توأمان آمده است:
عن جابر قال: دخلت علی النّبی صلّی الله عليه و سلَّم، وهو يمشی علی اربع، وعلی ظهره الحسن والحسین، فقلت: نعم الجمل جملكما، فقال: ونعم الراکبان هما (المحاضرات والمحاورات، ص 310)
گفتنی است این روایت با اندک تفاوتی در لفظ در منابع مختلف قابل پیگیری است. تنها در همین کتاب المحاضرات سیوطی محقق کتاب به چندین منبع ارجاع داده است: تهذیب ابن عساکر 4/207 المعجم الکبیر للطبرانی 3/46 مجمع الزوائد للهیثمی 9/182 الضعفاء للعقیلی 4/247 کنزالعمال 31689، 38687
باری، غرض نشان دادن تعدد منابعی است (البته بسی بیش از این‌هاست) که روایت مذکور در آن به نحوی نقل شده است وگرنه پیداست بدون اشاره به تاریخ چاپ و ناشر کتاب، درج نشانی چندان فایده‌بخش نیست.
از طرفی با جستجویی ساده در کتب روایی و تاریخی و نیز فضای مجازی به منابع مختلف برمی‌خورید که اَشکال دیگری از روایت را ارائه می‌دهند. به عنوان مثال روایت زیر که در لطائف الطوائف (ص 13) هم از آن یاد شده است:
عن ابن عباس، قال خرج كان رسول الله صلّي الله عليه و سلّم حامل الحسن علی عاتقه فقال له رجل: يا غلام، نعم المركب ركبت. فقال النّبی صلّی الله عليه و سلّم: "ونعم الراكب هو"