اد‌امه از 👆🏼
🔍 قرائت‌های رسمی قرآن چگونه بنیان نهاده شده‌اند؟
✨ معرفی منابع
📌 معرفی کتاب «دومین رسمی‌سازی قرآن (۳۲۴ هجری / ۹۳۶ میلادی): ابن مُجاهد و بنیان‌گذاری قرائت‌های هفت‌گانه» نوشته‌ی «شادی حکمت ناصر»
بخش ۲ از ۲
🔻 بعضی از یافته‌ها و ادعاهای ناصر در این کتاب را در موارد زیر آورده‌ام:
🔅 متن قرآن متنی ثابت و بی‌تغییر نبوده است. قرآن به مثابه‌ی متنی که به‌طور شفاهی ادا و نقل می‌شده است در طول زمان تطوّر و توسعه یافته است.
🔅 قرائت‌های رسمی قرآن، که از مشهورترین آن‌ها «قرائات سبعة» هستند، و مشهورترین و گسترده‌ترین‌شان امروزه قرائت حفص از عاصم است، برساخته‌هایی بسیار متأخرتر از آن چیزی هستند که ما پیشتر گمان می‌کرده‌ایم. در همین راستا، ناصر در این کتاب از ادعای بعضی از علمای مسلمان اظهار تأسف می‌کند که (به‌علت برداشتی نادرست از إسناد قرائت عاصم) به‌اشتباه هنوز بر این باورند که روایت حفص از قرائت استادش، عاصم، همان قرائتی است که علی ابن ابی‌طالب از اصلی‌ترین نسخه‌ی قرآن داشته است که بنابر ادعا از پیامبر به او رسیده بوده است.
🔅 قرائت‌های رسمی قرآن نه به یک‌باره و در زمانی کوتاه و به‌دست یک نفر، بلکه در طول سالیانی طولانی به‌دست چندین نفر تکوین و تحول یافته‌اند، و به‌طور متقابل بر نگارش متن قرآن تأثیر داشته‌اند.
🔅 باور به اینکه «قرائت‌های رسمی قرآن خود نظامی یکپارچه و یک‌دست از قرائت الفاظ و اصوات قرآن است و اختلافی در درون هریک از قرائت‌های رسمی وجود ندارد» چیزی بیش از یک مغالطه‌ی تاریخی نیست.
🔅 این تصور که مسلمانان در اوایل سده‌ی دوم هجری با همه‌ی قرآن به جزئیات آشنا بوده‌اند محل شک و پرسش است. بررسی نحوه‌ی ایجاد و تحول قرائات رسمی قرآن و تفاوت و اختلافی که در میان آن‌ها وجود دارد نشان می‌دهد که مسلمانان به‌طور جمعی می‌کوشیده‌اند تا نحوه‌ی خوانش مصحف را نظام‌مند، و حتی در مواردی «کشف»، کنند.
🔅باید در تصوّرمان از ماهیت «قرآن»، نحوه‌ی شکل‌گیری آن، و تطوّر آن در طول زمان بازبینی کنیم.
🔻 ناصر در یک تقسیم‌بندی نو و جالب‌توجه، طول بازه‌ی رسمی‌سازی کتابت و قرائت قرآن را از زمان جمع قرآن در خلافت عثمان تا دوران معاصر گسترش می‌دهد و در ۵ مرحله خلاصه می‌کند:
۱. رسمی‌سازی یکم: زمان میان جمع‌آوری اولیه‌ی قرآن در عهد عثمان تا تلاش نحویان مسلمان برای ایجاد «عربی» معیار.
۲. رسمی‌سازی دوم: نگارش «کتاب السبعة» به دست ابن مجاهد و برجسته‌سازی هفت قرائت رسمی برای قرآن.
۳. رسمی‌سازی سوم: معرفی و پذیرش تنها دو راوی از سوی دانی (درگذشت ۴۴۴ هجری) و شاطبی (درگذشته به ۵۹۰ هجری) برای هریک از قرائت‌های رسمی هفت‌گانه‌ی ابن مجاهد، و کنارنهادن قرائت‌های شاذّ و راویان دیگر.
۴. رسمی‌سازی چهارم: افزودن سه قرائت به قرائات هفت‌گانه‌ی سرشناس به‌دست ابن الجَزَری (درگذشته به ۸۳۳ هجری) و رساندن تعداد قرائت‌های رسمی به ۱۰ در کتاب «النشر فی القرائات العشر».
۵. رسمی‌سازی پنجم: انتشار قرآن چاپی الأزهر با قرائت حفص از عاصم در سده‌ی بیستم میلادی و گسترش آن در سراسر جهان اسلام.
🔻 برخلاف بعضی از مباحث قرآن‌پژوهیِ معاصر، که با بهره‌گیری از روش‌های نوین علمی به بررسی وثاقت و اصالت و صدور و ویرایش و جمع و رسمی‌سازی متن قرآن می‌پردازند اما سابقه‌ای قابل‌توجه در متون اسلامی ندارند، مسأله‌ی اختلاف قرائات قرآن در متون اسلامی و عربی ریشه‌هایی گسترده دارد. از همین جهت توجه به تاریخ اختلاف قرائات و رسم مصاحف در سنّت اسلامی می‌تواند مقدمه‌ای برای جامعه‌ی مسلمانان باشد تا بتوانند پژوهش‌های مشابه درباره‌ی صدور و جمع و ویرایش و رسمی‌سازی قرآن را نیز با پیش‌داوری‌های کمتری بررسی کنند.
🎓 شادی حکمت ناصر، قرآن‌پژوه و استاد «تمدن‌های اسلامی و ادبیات عربی» در دانشگاه هاروارد است. او، که متولد کویت و بزرگ‌شده‌ی لبنان است، دوره‌ی دکتری خود را در دانشگاه هاروارد به پایان برده است و سپس در دانشگاه‌های ییل، کمبریج، و هاروارد به تدریس و تحقیق پرداخته است.
نخستین کتاب او در حوزه‌ی قرآن‌پژوهی با عنوان «نقل قرائات قرآن: مسئله‌ی تواتر و پیدایی قرائت‌های شاذّ» در سال ۲۰۱۲ میلادی منتشر شد، و در سال ۱۳۹۸ خورشیدی الهه شاه‌پسند و ولی عبدی آن را به فارسی برگرداندند و نشر کرگدن آن را منتشر کرد. کتابی که از او معرفی کردم در ماه‌های پایانی سال ۲۰۲۰ میلادی در بیش از ۹۰۰ صفحه منتشر شده است.
📗 برای دسترسی به این کتاب بنگرید به:
Nasser, Shady Hekmat. The Second Canonization of the Qurʾān (324/936): Ibn Mujāhid and the Founding of the Seven Readings. Leiden: Brill, 2020.
#قرآن‌پژوهی #قرآن #قرائات #نقادی_ویرایشی #Quranic_Studies #Quran #Readings #Redaction_Criticism🖋 زهیر میرکریمی
@anqanotes
