کاربرد اصطلاحی واژۀ #قرابادین و گونه‌های دیگر آن (#قراباذین / #قرافاذین / #اقراباذین / #اقرباذین / #کراباذین)
مقصود از قرابادین / قراباذین، در پزشکی دورۀ اسلامی، به استناد مصادیق کاربرد، اثری است که در کامل‌ترین شکل، در آن دربارۀ فن ترکیب داروهای ساده و ساخت داروی مرکب سخن به‌میان آمده و نسخه‌های داروهای ترکیبی نیز را در بر داشته باشد. نمونه‌ای از قراباذین بدین ویژگی، مقالۀ هفتم الکناش الصغیر ابن سرابیون (میانۀ سده 3ق)، کتاب پنجم القانون فی الطب ابن سینا (370-428ق) و «اقرباذین» قلانسی (درگذشت در اواخر سدۀ 6 یا اوائل سدۀ 7ق) است.
ابن سینا در مقدمۀ القانون کتاب پنجم آن را چنین معرفی کرده است: «الکتاب الخامس في ترکيب الادویة و هو الاقراباذین» (ابن سینا، 1/3)
در آغاز کتاب پنجم نیز در معرفی ساختار آن چنین آورده است: «لنا ان نختم کتب القانون بالکتاب الخامس المصنَّف فی الادویة المرکبة لیکون کالقراباذین للکتاب و قسمنا هذا الکتاب الی مقالة علمیة نشیر فیها الی أصول علم الترکیب و الی جملتین؛ جملة فی المرکبات الراتبة فی القراباذینات و جملة فی الادویة المرکبة المجربة فی مرض مرض» (همان، 3/309)
او در «جملۀ» نخست، داروهای مرکب را بر اساس شکل، مانند معجون، ایارج، لعوق، شربت قرص، حبّ، روغن، مرهم و ضماد مرتب کرده و در جملۀ دوم برای آن که مراجعه کننده بتواند داروهای درمان هر عضو را بیابد، داروهای مرکب را بر اساس عضو مبتلا گرد کرده است. البته دو مقالۀ پایانی القانون نیز به یادکرد و معرفی واحدها و مقیاس‌های رایج در نسخه‌های دارویی اختصاص یافته است.
البته گاه قراباذین به یادکرد داروهای مرکب مختصر می‌شده است. از آن جمله است روایت مختصر قرباذین سابور بن سهل (د 255ق) که در بیمارستان عضدی به کار می‌رفت و قراباذین ابن تلمیذ (466- 560ق/1074-1165م) که هر دو بی‌هیچ مقدمه‌ای به نسخه‌های داروهای مرکب می‌پردازند (هر دو با همان سنت رایج مرتب‌سازی داروهای مرکب بر اساس شکل؛ البته به استثناء باب 14 از اقراباذین سابور: «فی صنعة التریاق و امتحانه و تا حدی باب‌های 15 و 16 همان). جالب توجه آن که شماری از پزشکان نامدار، همچون بدرالدین محمد بن بهرام قلانسی سمرقندی، اختصار بدین صورت را نمی‌پسندیدند. به نظر قلانسی قرابادین‌های مرسوم در روزگار او آکنده از نسخه‌های داروهای ترکیبی است که به بسیاری از آن‌ها به ندرت نیاز می‌افتد، ساخت آن‌ها دشوار است، ادویۀ مفردۀ به‌کار رفته در آن‌ها دشواریاب است و بدل (=داروی مفردۀ جایگزین برای داروی مفردۀ سخت‌یاب) نیز در آن‌ها یاد نشده است و موضوعاتی چون اوزان و مقیاس‌ها و دستورالعمل‌هایی چون چگونگی سوزاندن، شستن مواد اولیه و چگونگی نگه‌داری دارو، استفاده از نگه‌دارنده‌ها، مدت اثربخشی دارو (به قول ما: تاریخ انقضاء) در آن‌ها نیامده است ....(قلانسی، 17)
همچنین شایستۀ یادکرد آنکه اخوینی بخاری در هدایة المتعلمین فی الطب (کهن‌ترین متن فارسی در پزشکی) این واژه را بیشتر به صورت قراباذین/قرابادین (اخوینی، برای نمونه: 265، 293، 364، 395، 412، 632، 754) و نیز «کراباذین/کرابادین» (همان، برای نمونه: 315، 352، 428، 569) آورده است.
منابع
اخوینی بخاری، ابوبکر ربیع بن احمد، هدایة المتعلمین فی الطب، به کوشش جلال متینی، مشهد: دانشگاه فردوسی، 1344ش
ابن تلمیذ، قراباذین (نک Kahl, The Dispensatory)
ابن سرابیون، یوحنا، الکناش الصغیر، دست‌نویس شماره 9668 دانشگاه تهران
ابن سینا، القانون فی الطب، بولاق، 1294ق؛
سابور (شاپور) بن سهل، قراباذین (نک Kahl, Sābūr)
قلانسی سمرقندی، بدرالدین محمد بن بهرام، اقرباذین، به کوشش محمد زهیر البابا، حلب: جامعة حلب، 1403ق/1983م
Kahl, Oliver. Sābūr Ibn Sahl’s Dispensatory in the Recension of the ʻAḍudī Hospital. BRILL, 2009.
---. The Dispensatory of Ibn At-Tilmīḏ: Arabic Text, English Translation, Study and Glossaries. BRILL, 2007.
مقصود از قرابادین / قراباذین، در پزشکی دورۀ اسلامی، به استناد مصادیق کاربرد، اثری است که در کامل‌ترین شکل، در آن دربارۀ فن ترکیب داروهای ساده و ساخت داروی مرکب سخن به‌میان آمده و نسخه‌های داروهای ترکیبی نیز را در بر داشته باشد. نمونه‌ای از قراباذین بدین ویژگی، مقالۀ هفتم الکناش الصغیر ابن سرابیون (میانۀ سده 3ق)، کتاب پنجم القانون فی الطب ابن سینا (370-428ق) و «اقرباذین» قلانسی (درگذشت در اواخر سدۀ 6 یا اوائل سدۀ 7ق) است.
ابن سینا در مقدمۀ القانون کتاب پنجم آن را چنین معرفی کرده است: «الکتاب الخامس في ترکيب الادویة و هو الاقراباذین» (ابن سینا، 1/3)
در آغاز کتاب پنجم نیز در معرفی ساختار آن چنین آورده است: «لنا ان نختم کتب القانون بالکتاب الخامس المصنَّف فی الادویة المرکبة لیکون کالقراباذین للکتاب و قسمنا هذا الکتاب الی مقالة علمیة نشیر فیها الی أصول علم الترکیب و الی جملتین؛ جملة فی المرکبات الراتبة فی القراباذینات و جملة فی الادویة المرکبة المجربة فی مرض مرض» (همان، 3/309)
او در «جملۀ» نخست، داروهای مرکب را بر اساس شکل، مانند معجون، ایارج، لعوق، شربت قرص، حبّ، روغن، مرهم و ضماد مرتب کرده و در جملۀ دوم برای آن که مراجعه کننده بتواند داروهای درمان هر عضو را بیابد، داروهای مرکب را بر اساس عضو مبتلا گرد کرده است. البته دو مقالۀ پایانی القانون نیز به یادکرد و معرفی واحدها و مقیاس‌های رایج در نسخه‌های دارویی اختصاص یافته است.
البته گاه قراباذین به یادکرد داروهای مرکب مختصر می‌شده است. از آن جمله است روایت مختصر قرباذین سابور بن سهل (د 255ق) که در بیمارستان عضدی به کار می‌رفت و قراباذین ابن تلمیذ (466- 560ق/1074-1165م) که هر دو بی‌هیچ مقدمه‌ای به نسخه‌های داروهای مرکب می‌پردازند (هر دو با همان سنت رایج مرتب‌سازی داروهای مرکب بر اساس شکل؛ البته به استثناء باب 14 از اقراباذین سابور: «فی صنعة التریاق و امتحانه و تا حدی باب‌های 15 و 16 همان). جالب توجه آن که شماری از پزشکان نامدار، همچون بدرالدین محمد بن بهرام قلانسی سمرقندی، اختصار بدین صورت را نمی‌پسندیدند. به نظر قلانسی قرابادین‌های مرسوم در روزگار او آکنده از نسخه‌های داروهای ترکیبی است که به بسیاری از آن‌ها به ندرت نیاز می‌افتد، ساخت آن‌ها دشوار است، ادویۀ مفردۀ به‌کار رفته در آن‌ها دشواریاب است و بدل (=داروی مفردۀ جایگزین برای داروی مفردۀ سخت‌یاب) نیز در آن‌ها یاد نشده است و موضوعاتی چون اوزان و مقیاس‌ها و دستورالعمل‌هایی چون چگونگی سوزاندن، شستن مواد اولیه و چگونگی نگه‌داری دارو، استفاده از نگه‌دارنده‌ها، مدت اثربخشی دارو (به قول ما: تاریخ انقضاء) در آن‌ها نیامده است ....(قلانسی، 17)
همچنین شایستۀ یادکرد آنکه اخوینی بخاری در هدایة المتعلمین فی الطب (کهن‌ترین متن فارسی در پزشکی) این واژه را بیشتر به صورت قراباذین/قرابادین (اخوینی، برای نمونه: 265، 293، 364، 395، 412، 632، 754) و نیز «کراباذین/کرابادین» (همان، برای نمونه: 315، 352، 428، 569) آورده است.
منابع
اخوینی بخاری، ابوبکر ربیع بن احمد، هدایة المتعلمین فی الطب، به کوشش جلال متینی، مشهد: دانشگاه فردوسی، 1344ش
ابن تلمیذ، قراباذین (نک Kahl, The Dispensatory)
ابن سرابیون، یوحنا، الکناش الصغیر، دست‌نویس شماره 9668 دانشگاه تهران
ابن سینا، القانون فی الطب، بولاق، 1294ق؛
سابور (شاپور) بن سهل، قراباذین (نک Kahl, Sābūr)
قلانسی سمرقندی، بدرالدین محمد بن بهرام، اقرباذین، به کوشش محمد زهیر البابا، حلب: جامعة حلب، 1403ق/1983م
Kahl, Oliver. Sābūr Ibn Sahl’s Dispensatory in the Recension of the ʻAḍudī Hospital. BRILL, 2009.
---. The Dispensatory of Ibn At-Tilmīḏ: Arabic Text, English Translation, Study and Glossaries. BRILL, 2007.
