🔖نقشههای نجمالمُلک (میرزا عبدالغفارخان اصفهانی) در سفر خوزستان
ناصرالدین شاه در اواخر پادشاهیاش به آبادی خوزستان اهتمام بسیار داشت و چنین میپنداشت که اگر بند شکستۀ اهواز که ویرانی آن از حدود سدۀ پنجم و ششم آغاز شده بود تعمیر شود سراسر خوزستان آباد شده بار دیگر شکرستان ایران میشود. به همین منظور نجمالملک را برای بازدید از وضع بند اهواز و برآورد هزینه و تهیۀ آلات و ادوات راهی خوزستان کرد و مأموریت او را در چهارده اصل به طور مشخص و مفصل در قالب کتابچهای برای او شرح داد. اصل اول ناصرالدینشاه چنین است:
«اصل مأموریت نجمالملک اگرچه مطلقاً برای بازدید مخارج سدّ اهواز است و بالشافهه دستورالعمل این سد را به او مقرر فرمودهایم، چون در ضمن این معنی ملاحظات و اطلاعات دیگر نیز ضرور است به وجه اختصار تکالیف او را در این کتاب هم مندرج و مرقوم میداریم که مطابق آن فقره به فقره تکالیف خود را رعایت کرده.»
سفر او در ماههای پایانی سال ۱۲۸۹ق از طهران آغاز شد و با عبور از شهرهای قم و کاشان و اصفهان و بروجرد، خرمآباد کنونی، دزفول، شوشتر، اهواز، هویزه، محمره و سپس فلاحیه، شوش، رامهرمز، ایذه و اصفهان به مدت حدود هشت ماه انجام گرفت. او در این ساحت با کوششی ستودنی و دقت نظری مثالزدنی به بررسی احوال همۀ شهرهای مسیر عبورش پرداخته است. [...]
گرچه سبب مأمورت و علت غایی آن گزارش وضع سد اهواز بود، چنان که از رهآوردهای این سفر پیداست این هدف مانع غور او در وضع دیگر شهرها و احوال مردمان نشده است. البته که شرح دیار خوزستان و مناطق کوچک و بزرگش از قبیل حویزه و بستین و خفاجیه و کرخه و فلاحیه و رامهرمز و بهبهان و محمره و ... و همچنین موقعیت کارون و شطالعرب در اولویت قرار داشت:
«از قرار دستورالعمل مرقوم اگرچه مأموریت بندۀ خانهزاد مطلقا برای بازدید از مخارج سد اخواز بوده ولی در ضمن انجام بعضی خدمات دیگر صورت داد که به هیچ وجه منافی مقصود نبوده و اسباب تعویق امر منظور نگشت... چون وارد خاک عربستان و خوزستان گردید علاوه بر کموکیف حالت رود کارون و اراضی آن طولا و عرضا آن ملک را پیموده و سرحدّات مملکت ایران عثمانی را دید و در کنار شطالعرب همه جا سیر نمود و تمام عمارات و خرابیها و حالات طوایف اعراب و غیره را اطلاع یافت از حویزه و بسیتین و خفاجیه الی کنار کرخه و فلاحیه و رامهرمز و توابع آن الی سرحدّ بهبهان و در مراجعت راه بختیاری اختیار نمود محض اطلاع بر احوال آن ملک و ایلاتس و دیدن آب کرنو نقشۀ مفصلی کشید.»
بنا به آنچه آمد نقشۀ اراضی محمره یکی از چهار نقشهای بود که همراه گزارشات مکتوب به ظلالسلطان تقدیم شد؛ سه نقشۀ دیگر یکی توپوگرافی مسیر کلی مسافرت است، دیگر نقشۀ سد اهواز که سبب اصلی مأمورین به شمار میرفت و دیگری نقشۀ رود کارون و سرچسمۀ آن از کوها کارکنان. بنا بر این سبب ترسیم نقشۀ محمره را اهمیتی به اندازۀ سه نقشۀ دیگر لازم است. چنان اهمیتی که شرح مکتوب آن در سفرنامه و کتابچۀ دستورالعمل کفایت آن را نمیکرد و علاوه بر آن به نقشهای دقیق و بیانی بصری نیاز بود. ناصرالدینشاه در اصل سیزدهم کتابچۀ دستورالعمل به طور مشخص نجمالملک را به شناسایی مجاری شطالعرب و سنجیدن عمق آن فرمان داده بود:
«اصل نجمالملک مسافرت خود را تا محمره امتداد دهد و ملاحظات خود را چه در مجاری شط چه در هیأت اطراف چه در وضعیت قریه و جزیرهالخصر و چه در استعداد و قابلیت سواحل متعلق به این دولت تکمیل میکند و نیز عمق شط را در تمام مواضع معلوم و مشخص خواهد کرد.
سواد دستخط همایون و قابلیت خود محمره را باید درست ملاحظه کند و راه آبادی او را درست بفهمد که چه باید بشود.»
مطهره داناییفر. «معرفی نقشههای نجمالملک (میرزا عبدالغفارخان اصفهانی) در سفر خوزستان: اراضی محمّره»، در فصلنامۀ علمی فنی هنری اثر، شمارۀ ۶۹ (۱۳۹۴)، ص ۸۴- ۸۵.
#گزیده @asmaaneh