گفتگوهای تراثی (آرشیو)

این هم نسخه ای از امالی طوسی که ظاهرا در نیمۀ دوم قرن 11 از روی نسخۀ کتابخانۀ ملی ملک کتابت شده. او هم همین اجازه و طرق روایت کتاب را بر روی نسخۀ خود از نسخۀ که آن از نسخۀ اصل کتابت شده بوده آورده است. نسخۀ بالا در کتابخانۀ مدرسۀ آیت الله بروجردی در نجف اشرف نگهداری می شود

با تشکر از جناب آقای بلوکی نیشابوری برای ارسال عکس?
@majlesilib

در این صفحه، تاریخ 518 دیده می شود . حال آن که در کتابخانه مجلس، سه نسخه از این کتاب دیده می شود: الف) تاریخ کتابت آغاز قرن نهم. ب) ۱۵جمادی‌الاولی۷۱۴ ق با شماره ی ۱/ ۱۴۷۲۸(گ۹ ب -۳۷ الف) - پ)۱۵جمادی‌الاولی۷۱۴ ق ۱۴۷۲۸/۱ .استاد سید حسن موسوی بروجردی درباب نسخ این کتاب چنین می فرمایند: «ازاین کتاب تا به حال سه نسخه شناخته ام: (نسخۀ اول) نسخۀ اصل مؤلف که در کتابخانۀ ملی پاریس نگهداری می شود، این نسخه مذهب و در غایت نفیس است و با خطی بسیار عالی، با شاکلۀ کتابت نسخه های قرآنهای توأمانی، با خطوط نسخ و محقق ممتاز کتابت شده. کاتب آن (احمد بن عبد الله) نام دارد، و این نسخه همان نسخه ای است که به سلطان محمد اهدا شده بوده و در پشت آن القاب او با آب طلای دور گیری شده، مندرج شده است. (نسخۀ دوم) نسخۀ کتابخانۀ دانشگاه تهران، به شمارۀ 2125 است، این نسخه را علی بن محمد بن احمد در نیمۀ صفر سال 685 به خط نسخ کتابت کرده است. (نسخۀ سوم) نسخۀ کتابخانۀ مجلس شورا به شمارۀ 14728 است، که تاریخ کتابت آن 15 جمادی الاولی سال 714 قمری است. پشت برگ اول آن اجازۀ قرائت کتاب توسط علی بن محمد بن علی جاسبی وارانی به جلال الدین یوسف بن جمال الدین محمد اصفهانی در غرۀ شهر رجب سال 714 قمری آمده (سایت مجلس).

کهن ترين نسخۀ خطی شناخته شده از غنية النزوع ، به شمارۀ 10564 در کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی نگهداری ﻣﯽشود. اين نسخه را منصور بن مسلّم بن محمّد بن مسلّم بن محمّد ابن ابی جماح برای خود کتابت کرده و استنساخ آن را در روز پنج شنبه نيمۀ ذی الحجّۀ سال 614 ق در مدرسۀ جمال الدين به پايان آوردﻩاست. اين نسخه در اختيار جناب خواجه بوده، و وی در جوانی بخشﻫﺎیی از آن را نزد سالم بن بدران مازنی مصری – از شاگردان ابن زهره – خوانده و بخش سوم کتاب را با نسخهﺍی صحيح مقابله کردﻩاست. در پايان نسخه، دستنوشت خواجه مبنی بر مقابلۀ بخش سوم اين نسخه در جُمادَی الأولی سال 624 ق [= آخرين سال از نخستين دورۀ حيات خواجه] ديده ﻣﯽشود. عبارت خواجه را به همراه تصوير دستخط وی (برگرفته از چاپ عکسیِ نسخۀ خطّیِ «غُنية النُّزُوع إلی علمَيِ الأصول والفروع») با بازخوانیِ عبارت، تقدیم می نمایم:

معرفی کتاب بدایع الحکم):

جناب آقای دکتر جعفریان در کانال خود تصویر نسخه ای از کتاب «بدائع الحكم في صنائع الكلم» را به اشتراک گذارده اند و از آنجا که مدت ها قبل بنده با نام این کتاب و سپس نسخۀ خطی آن در کتابخانۀ مجلس شوری از طریق کتاب گرانسنگ تراجم الرجال [ج 1 ص 382 و ج 2 ص 877] جناب استاد سید احمد حسینی اشکوری آشنا شدم و از همان موقع به دنبال پیدا کردن نام مؤلّف این کتاب بودم و مطالعاتی نیز در حول آن انجام دادم، بد نیست به این مناسبت يادداشت های سریع خود را نیز مرتب کنم:
نام این کتاب «بدائع الحكم في صنائع الكلم» است که مؤلّف آن را به صراحت در مقدمۀ کتاب خود آورده، اما در هیچ یک از منابع کتابشناسی از آن یادی نشده. نام مؤلف هم از هیچ جای کتاب شناخته نشد. کتاب هم در نوع خود بسیار جالب و مهم است و در آن شعرهای جهالیین، متقدمین، مخضرمیین، مسلمین و مولدین .. در باب مکارم اخلاق، اخوانیات، سلطانیات، رسائل، مخاطبات و ادعیه جمع آوری شده است.
ازاین کتاب تا به حال سه نسخه شناخته ام: (نسخۀ اول) نسخۀ اصل مؤلف که در کتابخانۀ ملی پاریس نگهداری می شود، این نسخه مذهب و در غایت نفیس است و با خطی بسیار عالی، با شاکلۀ کتابت نسخه های قرآنهای توأمانی، با خطوط نسخ و محقق ممتاز کتابت شده. کاتب آن (احمد بن عبد الله) نام دارد، و این نسخه همان نسخه ای است که به سلطان محمد اهدا شده بوده و در پشت آن القاب او با آب طلای دور گیری شده، مندرج شده است. (نسخۀ دوم) نسخۀ کتابخانۀ دانشگاه تهران، به شمارۀ 2125 است، این نسخه را علی بن محمد بن احمد در نیمۀ صفر سال 685 به خط نسخ کتابت کرده است. (نسخۀ سوم) نسخۀ کتابخانۀ مجلس شورا به شمارۀ 14728 است، که تاریخ کتابت آن 15 جمادی الاولی سال 714 قمری است. پشت برگ اول آن اجازۀ قرائت کتاب توسط علي بن محمد بن علي جاسبی وارانی به جلال الدين يوسف بن جمال الدين محمد اصفهانی در غرۀ شهر رجب سال 714 قمری آمده.
متأسفانه در هیچ یک از این سه نسخه هم اشاره ای به نام مؤلف نشده؛ اما احتمال آن می رود که او همان (علي بن محمد بن علي الجاسبی الوارانی) صاحب اجازۀ مذکور بر روی نسخۀ سوم باشد؛ و یادم هست که این احتمال را در جایی دیده بودم؛ چنانکه جاسبی حتی در اجازۀ خود اشاره ای به نام مؤلف ندارد و مستقیما اجازه روایت کتاب را به مُجاز (جلال الدين يوسف بن جمال الدين محمد الاصفهانی) داده است.
تذکر این نکته بد نیست که جاسبی قطعا شیعه بوده و ما می دانیم که جاسب یا جاست یکی از روستاها و توابع قم بوده است و اهالی آن همگی شیعه بوده اند، و از طرف دیگر مؤلف کتاب را به (السلطان غیاث الدین بهاء الدوله) اهدا کرده که او همان سلطان شیعه محمد خدا بنده اولجایتو است که او هم معاصر جاسبی ماست. و ثالثا مؤلف در خطبه خود فقط صلوات بر (آل) دارد و در پایان نسخه ها هم به همین شکل نامی از صحابه دیده نمی شود، بلکه از اهل بیت (علیهم السلام) در خطبه با تعظیم خاصی یاد شده که اینها همگی احتمال تشیع مؤلف و همان (جاسبی) معاصر اولجایتو را بسیار نزدیک می نمایاند.

در پایان تذکر این نکته لازم است که این جاسبی با رشيد الدين ابو القاسم علی بن محمد بن علی جاسبی قمی، که ترجمۀ آن در «الثقات العيون» ص 201، آمده کاملا متفاوت است؛ از آنجا که رشید الدین یک قرن از طبقۀ مُجیز نسخۀ «بدایع الحکم» مقدم است؛ زیرا او نسخه ای از کتاب «النهايۀ» شيخ طوسی را در اول ذی القعدۀ سال 579 ق، به پایان برده و آن را در سال 580 ق بر ظهير الدين ابو الفضل محمد بن سعيد بن هبة الله راوندی (فرزند قطب الدین راوندی) قرائت کرده است. و نيز او مفيد عبد الرحمن خزاعی شاگرد ابو علی طوسی فرزند شیخ طوسی را درک کرده و از او اجازه داشته است [کتاب النقض ص 188].
به هر شکل تصحیح و اجازۀ این نسخه ادبی و شعری مهم قطعا در کارنامۀ عملی و علمی مدارس شیعی در قرن ششم و هفتم جای دارد و از خداوند منان مسألت دارم نام مؤلف این کتاب را برای ما بنمایاند.

والله الموفّق والمرجوّ...
سید حسن موسوی بروجردی
@jafarian1964

جمل الفلسفه ۲

نسخه خطی اسعد افندی از این کتاب در واقع نسخه ای است به خط مؤلف و بنابراین ارزش فوق العاده ای دارد. کتابت این نسخه از سال ۵۲۹ ق است. در برگ پایانی کتاب مطلبی درست در پایان نسخه آمده که در آن از چهار منبع عقل عملی سخن رفته. این نوشته علاوه بر قرآن و بیان پیامبر از شهادت عترت و اجتهاد الرأی به عنوان منابع فروع احکام سخن می گوید. نکته جالب این است که در این نوشته آمده مذاهب فقهی اسلام بر اساس همین چهار منبع خود بر چهار گروه تقسیم شده اند: خوارج بر ظاهر قرآن اعتماد می کنند. اصحاب رأی (که طبعا منظورش حنفیان اند) بر رأی اعتماد دارند. بر سنت اصحاب حدیث اعتماد می کنند (طبعا مقصودش مالکی ها و شافعی هایند) و شیعه بر شهادت عترت. تعبیر شهادت عترت بسیار تعبیر مهم و قابل توجهی است. نویسنده این متن حتما شیعی مذهب بوده است. در متن کتاب هم از رسائل اخوان الصفا بهره گرفته شده است. می دانیم که اسماعیلیان طیبی یمن به رسائل اخوان الصفا توجه داشتند و برای نخستین بار آن را به ادبیات دینی خود افزودند. تصویر برگ آخر را اینجا قرار می دهم

آيا ابن سينا رسائل اخوان الصفا را خوانده بود؟

از آثار ابن سينا روشن نمی شود که او رسائل اخوان الصفا را خوانده باشد. با اين همه بيهقي در تتمة خود (ص 52 تا 53) می نويسد که پدر ابن سينا گاهی رسائل را می خوانده و در آنها تأمل داشته و ابن سينا هم در کودکی بدين سبب گاهی در رسائل نظر می کرده و در آنها تأمل می کرده است. اين مطلب در نسخه های ديگر شرح حالی که جوزجاني از ابن سينا به دست داده و در آنها شرح حال خودنوشت ابن سينا را می آورد ديده نمی شود. در اين شرح حال (نمونه در نکت يحيی الکشي، ص 10) تنها گفته شده که پدرم دعوت اسماعيلی را پذيرا شده بود و از اسماعيليان قلمداد می شد. او از آنها چيزهایی مانند عقل و نفس شنيده بود و گاه با برادرم که او نيز اسماعيلی شده بود از آن سخن می راندند. ابن سينا اضافه می کند که من سخنانشان را می شنيدم با اينکه بدان باور نداشتم و آن سخنان من را قانع نمی کرد با اينکه من را به دعوت اسماعيلی فرا می خواندند. ابن فندق ظاهرا در سده ششم اين را به رسائل اخوان الصفا تفسير کرده است. سببش را نمی دانيم؛ خاصه که خود او در تتمة آنگاه که در فصلی مستقل از رسائل اخوان الصفا ياد می کند از اينکه آن رسائل ماهيتی اسماعيلی دارند حرفی به ميان نمی آورد. اما می دانيم که از اواخر سده پنجم قمری برخی اين رسائل را نوشته اسماعيليه می دانسته اند. اين عقيده البته عموميیت نداشت. هر چه هست احتمالا ابن فندق آنچا که ابن سينا می گويد پدرم از عقل و نفس به شيوه اسماعيليان سخن می گفت آن را با رسائل که در آن از اين موضوعات بحث شده تطبيق داده است.
آقای ديميتری گوتاس در کتاب ابن سينا و سنت ارسطویی (ص 221 تا 222 پاورقی) نيز همين موضوع را به صورت خيلی گذرا بررسی کرده و اشاره کرده که بيهقی دچار اشتباه شده.

با اين وصف برخی محققان اسماعيلی جديد مدعی شده اند که اشاره به تأليف اين رسائل از سوی امام اسماعيلی به قبل از سده ششم باز می گردد: عباس همدانی در تحقيقات خود از رساله ای ياد می کند به نام الأصول والأحکام که به يک داعی ناشناخته نزاری از سوريه نسبت داده شده به نام ابو المعالي حاتم بن عمران. او در این رساله از تأليف رسائل از سوی امامان مستور اسماعيلی عصر ماقبل فاطميان خبر می دهد (نک: الأصول والأحکام، منتشر شده در خمس رسائل عارف تامر، ص 121). ادعا شده اين رساله از اواخر سده پنجم است؛ ادعایی که سخت مشکوک است و بعيد نيست خود اثر ساخته بسيار متأخری باشد. اگر حقيقتا اين رساله از اواخر سده پنجم باشد که البته من قبول ندارم شاید بتواند مؤيدی برای اين نظر باشد که نخست در ايران و از سوی نزاريان رسائل اخوان الصفاء به عنوان کتابی مورد تأييد بزرگان و رهبران جامعه نزاری مورد شناسایی قرار گرفت و آنگاه در سوريه و در ميان نزاريان آنجا بی هيچ مقدمه ای اين رسائل تأليف امامان مستور قلم داده شد. عباس همدانی البته در عين حال مدعی است جعفر بن منصور اليمن، داعی مهم سده چهارم قمری اسماعيلي و فاطمی در سيره ای که برای پدرش ابن حوشب نوشته بوده اين رسائل را تأليف احمد بن عبد الله بن محمد بن اسماعيل دانسته است. اين ادعا بی ترديد قابل پذيرش نيست. در سنت فاطمی رسائل اخوان الصفاء مطلقا اثری اسماعيلی قلمداد نمی شده. وانگهی خود سيره ابن حوشب از ميان رفته و نقل قولی که از آن در منابع طيبی يمن آمده ابدا يادی از رسائل اخوان الصفاء در آن ديده نمی شود. آنچه هست فقط اين است که احمد وقتی به امامت رسيد به امور امامت پرداخت "حتی انشأ الرسائل واتصل به من الدعاة رجل يسمی أبو غفير فأمره إلی أهل دعوته...". روشن است که اينجا منظور از رسائل، رسائل اخوان الصفا نيست؛ بلکه تنها اين عبارت بدين معناست که احمد بن عبد الله وقتی به امامت رسيد با دعات خود نامه نگاری کرد و به امور دعوت و داعيان پرداخت.

تجدید چاپ هفت پیکر نظامی گنجوی
تصحیح محمد روشن

نظامی، چهارمین منظومۀ خود هفت پیکر را تقریباً به سال 593 ه.ق به 1196 میلادی به انجام رسانیده است.
مقدمه و نیز انجام منظومه، گویای این نکته است که نظامی آن را به خواهش علاءالدین کرپ ارسلان از پادشاهان سلجوقی آذربایجان سروده است.
این منظومه از آثاری است که نظامی آن را به روزگار پیری ساخته است. تجربۀ مدید سالیان و تفکر والای نظامی، فهم و قوانین و ضوابط جامعۀ بشری و تعمیم نتایج حاصل از آن را برای او امکان پذیر ساخته است.

محمد روشن در مقدمه تصحیح خود از هفت پیکر نظامی گنجوی که به تازگی توسط انتشارات صدای معاصر منتشر شده است، درباره این منظومه و نسخه های مورد استفاده اش شرح می دهد. در پایانِ این کتاب نیز شرح و توضیح بعضی واژگان و عبارتها مانند نوروز، فصل های سال و چگونگی تقسیم سال به فصل ها و تعداد این فصل ها در اقلیمهای آب و هوایی هر منطقه جغرافیایی ، سال خورشیدی در قبل و پس از دوره ساسانی، محاسبه سال خورشیدی در ادوار مختلف تاریخی، جشنهای مرسوم در ماه های مختلف سال و... می پردازد.

دربارۀ نسخه های این اثر مصحح چنین توضیح می دهد:

ن. نسخه ای است مورخ 754 هجری قمری به خط اسماعیل محمود که شادروان حاج حسین آقا نخجوانی به کتابخانۀ ملی تبریز اهدا کرده است و به شمارۀ 40 در دفتر کتابخانۀ ملی تبریز ثبت گردیده است.

ب. دستنویس مورخ 763 ه.ق در کتابخانۀ ملی پاریس با شمارۀ 1817 دستنویس فارسی.

ت. دستنویس موجود در کتابخانۀ بردلیان آکسفورد به شمارۀ 275 که در سال 766 ه.ق نوشته شده است.

ث. نسخۀ موزۀ بریتانیا از دستنویس های قرن 15 میلادی.

ج . دستنویس مورخ 765 ه.ق در برلین.
•چ . دستنویس مورخ 776 ه.ق کتابخانۀ فاتح ترکیه
•ح . نسخۀ خطی بریتیش میوزیوم . لندن.
•خ . نسخۀ کتابخانۀ بمبئی
•د. پراگ، دستنویس مورخ 831 هجری قمری
•ز. استانبول. محمد بن احمد بن حسین بن سلمان
•ش. لندن. بریتیش میوزیوم . مورخ 802 هجری قمری
•ص. ایاصوفیه . مورخ 816 هجری قمری
•خمسۀ نظامی. چاپ عکسی از نسخۀ خطی مصور مورخ 718 ه.ق. بنیاد دایرة المعارف اسلامی. مرکز انتشار نسخ خطی. طهران. 1409 ه.ق – 1368 ه.ش. متعلق به کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران.
•
•نظامی گنجوی، هفت پیکر، با تصحیح و تحشیه و شرح: محمد روشن، تهران، صدای معاصر، 376 صفحه، قطع: وزیری، شمارگان: 1100 نسخه، بها: 260000 ریال، 1396.
@safineheytabriz

(معرفي کهن ترین نسخۀ ارشاد شیخ مفید به مناسبت «جاسب»):

چندی قبل به مناسبت یک نسخه بحثی دربارۀ «جاسب» و تاریخ تشیع در آنجا شد به این مناسبت با یکی از دوستان پژوهشگرم صحبت از تلاش جمعی از علما و دانشمندان این منطقه برای انتقال میراث شیعه شد و توضیحی دربارۀ بعضی از نسخه ها و اجازات و قراءاتی که توسط بعضی از علمای جاسبی برجای مانده، یاد آور شدم؛ این دوست عزیز از من خواست تا آنها را در یادداشتی سریع تدوین کنم تا شاید عزیزی تشویق شود و تحقیقی جامع از اطلاعات بر جای مانده از علمای جاسب و حوالی آن بهم رساند، خوشبختانه این یادداشت به پایان رسید ولی از آنجا که طولانی شد و از حوصلۀ این کانال خارج بود قرار شد دوست فاضلم جناب آقای ابوالفضل حافظیان آن را به طور کامل در مجلۀ فخیمۀ «شهاب» در کتابخانۀ آیت الله مرعشی منتشر کنند؛ در اینجا یک نمونه از این یادداشتها را برای دوستان با نکاتی اضافه بر آن مقاله می آورم:


حسن بن محمد بن حسين جاسبی هرازكانی (از اعلام قرن ششم هجری) او نسخه ای از کتاب «الارشاد في معرفة حجج الله علي العباد» شيخ مفيد (ت 413 ق) را در جمعه 14 شوال 565 در حالی كه بيش از هفتاد و پنج سال سن داشته، کتابت کرده است، و سپس آن را با نسخۀ محدّث، فقیه و ادیب بلند پایۀ شیعه در قرن ششم سيد فضل الله راوندی (بعد 572 ق) مقابله نموده و اين كار را شب يكشنبه سلخ ربيع الاول 566 به پايان رسانده است. این نسخه در حال حاضر در كتابخانه آیت الله مرعشی به شمارۀ 1144 نگهداری می شود.
از آنجا که عمل مقابله در این نسخه در حیات سید فضل الله صورت پذیرفته و تحصیل نسخۀ سید به غیر از خود او راه دیگری نداشته و نیز عبارت بلاغ مقابله جاسبی که همانند نسخه های دیگری است که توسط شاگردان سید فضل الله مقابله شده است، به احتمال زیاد کاتب و مصحّح نسخۀ ما از شاگردان سید فضل الله راوندی بوده است.
اشاره به این نکته بد نیست که ملاحظه و مُداقّه در عبارات تصحیح و مقابلۀ نسخه هایی که توسط سید فضل الله راوندی و شاگردان او انجام شده، روش کار او بسیار روشن و آشکار می نماید؛ از آنجا که در تمام نسخه های منسوب به او آموزه های تصحیح یکسان است که در مقاله ای که به زودی منتشر خواهم کرد به آن پرداخته ام.

عبارت بلاغ مقابلۀ نسخۀ ارشاد به این شرح است:
«قابلت نسختي هذه بنسخة مولانا الإمام الأجل الكبير العالم العابد السيد ضياء الدين تاج الاسلام ذي الجلالتين علم الهدى أبي الرضا فضل الله بن علي بن عبيد الله الحسني الراوندي ـ أدام الله ظله ـ، في ليلة الأحد سلخ ربيع الأول سنة 566 هجرية حامداً لله مصلّياً على نبيّه والأئمة الهدى نمّقه صاحبها حسن بن محمد بن حسين الجاسبي الهرازكاني ـ متّع الله به ورحم الله من تأمّل فيه واستقـ... في تصحيحه...».

به عنوان نکتۀ پایانی بد نیست بدانید که تمام کلمات این نسخه و نسخۀ کتابخانۀ مجلس به شمارۀ (13112) که آن هم در جمعه 14 محرم سال 575 قمری از روی نسخۀ سید راوندی کتابت شده، اعراب گذاری دارند که به احتمال بسیار قوی این اعراب ها از روی نسخۀ سید منتقل شده بوده. حال با توجه به این نکته و بهره بری از این دو نسخه در تحقیق کتاب ارشاد در مؤسسۀ آل البیت (علیهم السلام) در قم، متأسفانه هیچ یک از این اعرابها در تحقیق نیامده است.
@majlesilib

*جوانمرد شیرازی

مجموعه اشعاری با شماره 15858 در کتابخانۀ مجلس موجود است که حاوی اشعار سعدی، حسن، کمال و حافظ می باشد و در 836ق کتابت شده است.
کاتب نسخۀ مورخ 836ق، محمد بن ابراهیم بن اسماعیل مشهور به جوانمرد شیرازی است؛ کاتبی خوشنویس که حرفۀ کتابت داشته و علاوه بر نسخۀ نامبرده، دیوان سلمان ساوجی، مورخ 826ق (محفوظ در کتابخانۀ آستان قدس) و جنگ ش 590 کتابخانۀ اصغر مهدوی را نیز که به تاریخ 836ق تحریر یافته کتابت کرده است. در جنگ مهدوی نام کاتب ثبت نشده و از قرائن خط میتوان به این نتیجه دست یافت.
تصاویر نسخ را میتوانید در کانال ببینید🙏

*رباعی مشترکی در دیوان دو شاعر

رباعی زیر در دیوان سلمان ساوجی به ثبت رسیده است:

گل زر به کف و شراب در سر دارد
در گوش ز بلبل غزلی تر دارد
خرم دل آن کسی که چون گل به صبوح
هم مطرب و هم شراب و هم زر دارد
(ص 541)

این رباعی در دیوان فرید اسفراینی (اصفهانی) شاعر قرن هفتم، که با سلمان ساوجی، بیش از صد سال فاصلۀ زمانی دارد نیز مشاهده میشود (ص 249).

مصحح این دیوان، با استناد به تک نسخۀ مورخ 1041ق آستان قدس، رباعی بالا را به فریداسفراینی نسبت داده است؛ اما منابع متعددی که در قرن هشتم و نهم تحریر یافته، آن را به نام سلمان درج کرده اند. از جمله نسخۀ مورخ 796ق مجلس، نسخۀ مورخ 804ق کتابخانۀ مرعشی و نسخۀ مورخ 823ق آستان قدس.

از این رو، تعلق شعر به سلمان ساوجی محتمل-تر به نظر می-رسد.
*

تبصرة العوام فی معرفة مقالات الانام نوشتۀ جماالدین مرتضی ملقب به علم الهدی، محمد بن حسین بن حسن رازی است که آن را در سال 630 هجری قمری به رشتۀ تحریر درآورده است.

بهترین چاپ تبصرة العوام توسط استاد عباس اقبال بوده ولی ایشان به نسخه های محدودی دسترسی داشته و مهم تر این که به نسخۀ اساس تصحیح حاضر (نسخۀ شمارۀ 10474 کتابخانۀ مجلس) که کتابت سال 716 است و ترجمۀ عربی تبصرة العوام (نسخۀ شمارۀ 1256 کتابخانۀ مجلس) دسترسی نداشته است.

بنا به نوشتۀ مترجم عربی تبصرة العوام، حسین بن علی بطیطی که در شیراز در سال 658 ترجمۀ خود را تمام کرده، صاحب تبصرة العوام را نام جمال الدین محمد بن الحسین بن حسن الرازی الابی است و آبه یا آوه در نزدیکی قم از مراکر کهن شیعه نشین ایران است.

با توجه به تاریخ تألیف تبصرة العوام (630 ق) و ترجمۀ بطیطی (658 ق) و ترجمۀ بطیطی (658 ق) و این که نزهۀ الکرام بعد از تبصرة العوام نوشته شده است، می توانیم بگوییم که جمال الدین محمد بن حسین بن حسن رازی آبی تا سال بعد از 630 و قبل از 658 زنده بوده است.

@bazmeghodsian