#تقویم_فرهنگی امروز، ۱۴ اسفند ۱۳۹۶
۵۱ سال پیش در چنین روزی در سال ۱۳۴۵، دکتر محمد مصدق ـ نخستوزیر ایران در دورهی محمدرضا پهلوی ـ درگذشت.
محمد مصدق در سال ۱۲۶۱ در روستای احمدآباد در اطراف تهران به دنیا آمد. پدرش ـ میرزا هدایتالله آشتیانی ـ وزیر دفتر دربار ناصرالدین شاه قاجار بود که در زمان حیاتش پسر خود محمد را در ردیف مستوفیان حقوقبگیر قرار داد. پس از مرگ میرزا هدایتالله آشتیانی، از سوی ناصرالدین شاه لقب مصدقالسلطنه به فرزندش محمد داده شد که بعدها نام خانوادگی مصدق را از این لقب گرفت. مصدق در زمان مظفرالدین شاه، فرمان استیفای خراسان را گرفت. در پی گذراندن دروس معمول در مکتبخانه و مطالعات شخصی زیر نظر استادانی چون؛ شیخ محمدعلی کاشانی، میرزا عبدالرزاق خان بغایری، میرزا غلامحسینخان رهنما و میرزا جواد خان قریب (دیپلم مدرسهی سیاسی و ناظم مدرسهی آلمانی)، در سال ۱۲۸۷، در اواخر پادشاهی محمدعلی شاه، همراه با زن و فرزندان برای ادامهی تحصیل به فرانسه رفت. پس از پایان یافتن تحصیل علوم مالیه در مدرسهی علوم سیاسی پاریس، به سویس رفت و دورههای کارشناسی و دکتری در رشتهی حقوق را در دانشگاه نوشاتل گذراند. موضوع رسالهی دکتری مصدق در مورد «وصیت در فقه اسلام و مذهب شیعه» بود. گفته میشود محمد مصدق نخستین ایرانی است که در رشتهی حقوق مدرک دکتری دریافت کرده است. او در مقاطع کوتاهی در دورهی احمد شاه قاجار و نخستوزیری حسن پیرنیا و احمد قوام، وزیر خارجه و معاون وزیر مالیه بود. مدتی نیز والیگری ولایات آذربایجان و فارس را در دست داشت. در دورهی پهلوی اول و دوم ۸ دوره به نمایندگی مردم تهران در مجلس شورای ملی و در زمان پهلوی دوم ۲ دوره به نخستوزیری رسید.
دکتر مصدق در دورههای چهاردهم و شانزدهم مجلس شورای ملی، برای ملی کردن صنعت نفت ایران تلاش بسیار کرد. سرانجام در ۲۹ اسفند ۱۳۲۹ موفق شد «قانون ملی شدن صنعت نفت ایران» را با حمایت جریانهای اسلامی به رهبری آیتالله کاشانی و گروههای ملی در مجلس، به تصویب مجلس شورای ملی و مجلس سنا برساند. در همین راستا، مصدق در اُردیبهشت ۱۳۳۰، برای اجرای این قانون و خلع ید از شرکت نفت انگلیس، نخستوزیر ایران شد، اما یک سال بعد به دلیل درخواست به دست گرفتن وزارت جنگ و عدم پذیرش آن توسط محمدرضا شاه پهلوی، از مقام خود استعفا کرد. شاه نیز بلافاصله احمد قوام را به نخستوزیری برگزید. این رویداد، موجب تحریک نیروهای مردمی به رهبری آیتالله سید ابوالقاسم کاشانی گردید و در نهایت با اخطار آیتالله کاشانی به احمد قوام برای کنار رفتن از قدرت، قیام مردمی ۳۰ تیر ۱۳۳۱ شکل گرفت. دکتر مصدق پس از این واقعه، دوباره روی کار آمد، اما دولت مستعجلش تنها تا ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ دوام آورد، زیرا در این روز فضلالله زاهدی به دستور شاه که به اروپا فرار کرده بود، با حمایت آمریکا و انگلیس علیه دولت دکتر مصدق کودتا کرد و او و یارانش را دستگیر نمود. دکتر مصدق محاکمه گردید و به ۳ سال زندان محکوم شد. با پایان یافتن دوران محکومیت، به زادگاهش روستای احمدآباد در غرب تهران تبعید گردید و پس از چند سال زندگی در تبعید، در ۱۴ اسفند ۱۳۴۵ در ۸۴ سالگی در بیمارستان نجمیهی تهران درگذشت و در زادگاه خود ـ احمدآباد مصدق ـ به خاک سپرده شد.
دکتر مصدق مقالات و کتابهایی نیز نوشته و تألیف کرده است، از آن میان کتابهای: «کاپیتولاسیون و ایران»، «دستور در محاکم حقوقی»، «شرکتهای سهامی در اروپا» و «اصول قواعد و قوانین مالیه در ممالک خارجه و ایران قبل از مشروطیت و دورهی مشروطه».
گردآوری و تنظیم:
#آرش_امجدی@UT_Central_Library