کتابخانه امام حسین عليه السلام

# معرفی آثار در موضوعات گوناگون پیرامون واقعه عاشورا

21 ـ بركات دعای عرفه: دعای امام حسین علیه السلام در روز عرفه.
عزیزی، عباس، قم، سلسله، چاپ اول 1379، 96 ص.
در این كتاب دعای امام حسین علیه السلام در روزعرفه با ترجمه آن به چاپ رسیده است. قبل از متن اصلی دعا، مخاطبان این مطالب را مطالعه می كنند: فضیلت ماه ذی حجه، عرافات، كیفیت دعای عرفه امام حسین علیه السلام، اعمال روزعرفه و روایاتی از حضرت ابراهیم علیه السلام و پیامبراكرم صلی الله علیه و آله وسلم درباره عرفه.

🔍 دعای عرفه: دعایی از «جعفر ابن محمد الصادق» در سده‌ی دوم هجری، نه از «حسین ابن علی» در سده‌ی یکم هجری

✨ روش‌شناسی: روش تحلیل درونی و بیرونی متون تاریخی

📌 معرفی مقاله‌ی «دفاع از اصالت ادعیه‌ی اهل بیت: مطالعه‌ی موردی دعای عرفه» نوشته‌ی حامد خانی (فرهنگ مهروش)

بخش ۱ از ۲


🔻 دعای عرفه، که تاکنون تقریباً بی‌هیچ تردیدی منسوب به حسین ابن علی و سده‌ی یکم هجری بوده است، یکی از معروفترین ادعیه‌ی شیعیان است. البته در منابع شیعی این دعا تنها دعایی نیست که برای روز عرفه ذکر شده است و تقریباً ۱۰ دعای کوتاه یا بلند دیگر برای روز عرفه می‌توان یافت. اما دعای عرفه‌ای که منسوب به حسین ابن علی است امروزه معروف‌ترینِ آن‌ها گشته است. اما جالب است اگر بدانیم این دعا نخستین بار در آثاری که در پایان سده‌ی هفتم هجری نوشته شده‌اند یافت شده است، یعنی در حدود ۶۰۰ سال پس از زمانی که ادعا می‌شود که این دعا از حسین ابن علی در مراسم حج در صحرای عرفات صادر شده است. البته، حتی در همان متونی که در اواخر سده‌ی هفتم هجری این دعا را آورده‌اند نیز إسناد این روایت نقل نشده است. به بیان دیگر، دعای عرفه در متقدّم‌ترین منابعی که آن را ذکر کرده‌اند فاقد سند است. اما چالش‌های پیرامونِ این دعا فقط به مسأله‌ی سلسله‌ی سند محدود نمی‌شود.

🔻 از گذشته، درباره‌ی بخش پایانیِ دعا —که با عبارت "إِلهِی أَنَا الْفَقِیرُ فِی غِنایَ فَکَیْفَ لا أَکُونُ فَقِیراً فِی فَقْرِی..." آغاز می‌شود و معمولاً با اصطلاح «ذیل دعای عرفه» از آن نام‌می‌برند— بحث بوده است. پرسش این است که آیا این بخش جزئی از متن اصلی دعا بوده است یا افزوده‌ای است که بعداً اضافه شده است؟ زیرا این بخش از دعا در متقدم‌ترین نسخه‌های این دعا موجود نیست اما در نسخه‌های متأخرتر ناگهان ظاهر می‌شود. بعضی از پژوهشگران این بخش از دعا را با توجه به نوع نگارش و ادبیاتی که در آن به‌کار رفته است منسوب به عارفان و صوفیان مسلمان دانسته‌اند. برای نمونه، جلال همایی در «مولوی نامه» آورده است که این بخش از دعا را عیناً و بی‌کم‌وکاست می‌توان در کتاب «الحِکَم العَطائیه» نوشته‌ی «ابن عطاءالله اسکندرانی» یافت که آن را پیش از ۶۸۶ هجری نوشته است. اما از سوی دیگر، بعضی از عالمان مسلمان که گرایش‌های فلسفی و عرفانی دارند، همچون محمدحسین طباطبایی و حسن حسن‌زاده آملی، کوشیده‌اند تا با توسّل به توجیهاتی همچون «عُلُوّ مضامین» و «فصاحت و بلاغتِ متن» صدور بخشی پایانیِ دعای عرفه را از غیر از امام سوم شیعیان (یا به تعبیر ایشان «از غیر از معصوم») ناممکن بدانند.

🔻 افزون بر این دو مسئله، این پرسش نیز مطرح شده است که چگونه دعایی با این طول، یعنی در حدود ۳۲۰۰ کلمه، در زمان صادرشدن آن در صحرای عرفات ثبت‌وضبط شده است؟! در واقع چگونه می‌توان پذیرفت که دعایی که حالتی مناجات‌گونه و شخصی داشته است آن‌چنان شفاف و دقیق شنیده شده‌ باشد که ثبت‌وضبط آن برای کسانی که علی‌الأصول برای مراسم حج و وقوف در عرفات آمده‌اند ممکن شده است؟ آن هم در جایی که حتی اگر امکاناتِ بسیار محدودِ نگارشِ در آن زمانه همچون پوست یا برگ یا لوح گلی نیز در دسترس باشند، آخرین دغدغه‌ی فرد مکتوب‌ساختنِ دعایی مطوّل است که دیگری آن را برای خویش زمزمه می‌کند. در واقع ثبت این دعا در موسم حج در صحرای عرفات در سده‌ی یکم هجری با امکاناتِ آن زمانه غیرمحتمل به نظر می‌رسد. این چالش جدی‌تر خواهد شد اگر کلیشه‌ی پرتکرار و غیرواقعیِ «اعراب حافظه‌های بسیار قوی داشته‌اند» را نپذیریم. چگونه ممکن است کسی بیش از ۳۰۰۰ کلمه را بشنود و یکجا بی‌هیچ اشتباهی حفظ کند، اما هیچ نشانی از چنین شخصِ خارق‌العاده‌ای با این حافظه‌ی اعجاب‌انگیز جز در این مورد در تاریخ نیامده باشد؟

🔻 با این همه، هیچ‌یک از پژوهشگرانی که به بررسی إسناد این دعا یا اصالتِ بخش پایانی این دعا پرداخته بوده‌اند درباره‌ی انتساب آن دعا به امام سوم شیعیان، حسین ابن علی، تردید نکرده‌اند. در واقع اگر بخواهیم از لحاظ روش‌شناختی به پژوهش‌هایی که به إسناد دعای عرفه و اصالت بخش پایانیِ دعای عرفه پرداخته‌اند نگاهی بیندازیم، بیشینه‌ی آن‌ها بر بررسی نسخه‌های کهنی که پس از سده‌ی هفتم هجری این دعا را در خود ضبط کرده‌اند متمرکز بوده‌اند. اما آیا افزون بر سه چالش پیشین که در برابر این دعا قرار گرفته‌اند، چالش چهارمی هم وجود دارد؟

🔻 آیا این دعا واقعاً از حسین ابن علی صادر شده است؟

@anqanotes
ادامه در 👇🏼

سلام بر عرفه ... روز عشق ورزیدن با حسین (ع) و خدای حسین ... روز عرفه دوباره آمد. عرفه یعنی روز شناختن خود وخدای خود. روز عرفه از آن روزهایی است که خدا لبخند بر لب نشسته است و هرکس که دستی به سوی او دراز کند، به آغوش محبت او جا می گیرد. امسال البته سال تلخی است. هزاران نفر در سال گذشته در کنار عرفات و در سرزمین منا غریبانه جان باختند. روز عرفه روز دعاست. روز رحمت خداست. همدیگر را خیلی دعا کنیم که خدا آماده بخشش بندگان است....

📣👈اعمال روز عرفه از کتاب اقبال الاعمال سیدبن طاووس

👈 زیارت امام حسین (علیه السلام) در کربلا افضل اعمال در روایات بسیار
امام باقر (ع)
🙏: هر کس روز عرفه نزد حسین (ع) برود در حالی که عارف به حق او است، خدا برایش هزار حج، هزار عمره مقبوله، و هزار جهاد همراه با پیامبر و یا امام عادل می نویسد.

👈 نماز قبل از خروج برای دعا
امام صادق (ع): هر کس روز عرفه قبل از خروج برای دعا،

👈 زیر آسمان رود و دو رکعت نماز بخواند و اعتراف به گناهان خویش کند و اقرار به خطاهای خود نماید، به فیضی که حاجیان موقوف در عرفات می رسند، می رسد و خدا گناهان گذشته و آینده اش را می بخشد.
نماز در روز عرفه از کتب اصحاب: 12 رکعت در هر رکعت حمد، آیه الکرسی و قل هو الله احد؛ پس از نمازها هر چه توانست قرآن بخواند و سپس به رود و دستهایش را بلند کند و بگوید:
سُبْحانَ مَنْ لَبِسَ الْعِزَّ وَ فازَ بِهِ، سُبْحانَ مَنْ تَعَطَّفَ بِالْحِلْمِ وَ تَكَرَّمَ بِهِ، سُبْحانَ مَنْ أَحْصى كُلَّ شَيْءٍ وَ عَلِمَ بِهِ، سُبْحانَ مَنْ لا يَنْبَغِي انْ يُسَبَّحَ سِواهُ، سُبْحانَ ذِي الْعِزِّ وَ الْقُدْرَةِ، سُبْحانَ الْعَظِيمِ الاعْظَمِ.
اسْأَلُكَ يا رَبِّ بِمَعاقِدِ الْعِزِّ مِنْ عَرْشِكَ وَ بِاسْمِكَ الْعَظِيمِ، وَ أَسْأَلُكَ بِالْمُسْتَجابِ مِنْ دُعاءِكَ، وَ بِنُورِ وَجْهِكَ انْ تُصَلِّيَ عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ و سپس دعا کند.

👈 غسل روز عرفه
سید می گوید
👈: قبل از نماز ظهر غسل کند تا نماز و دعا را با این حال بخواند و همراه با آن غسل توبه، غسل حاجت و غسل قبول دعاها (من این را در روایات یافته ام) و غسل استخارات (شاید به چیزی از مشاورات احتیاج پیدا کند) و هر غسلی که در این روز ممکن است را نیت کند.


🤲 ذکرهای قبل از شروع دعا
الله اکبر صد مرتبه، الحمد لله صدمرتبه، سبحان الله صدمرتبه، لا اله الاالله صدمرتبه، قل هو الله احد، صدمرتبه، آیه الکرسی صدمرتبه، صلوات صدمرتبه


🤲 دعای روز عرفه تعلیم رسول خدا (ص) به امیرالمومنین
لا إِلهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لا شَرِيكَ لَهُ، لَهُ الْمُلْكُ وَ لَهُ الْحَمْدُ، يُحْيِي وَ يُمِيتُ، وَ هُوَ حَيٌّ لا يَمُوتُ بِيَدِهِ الْخَيْرُ، وَ هُوَ عَلى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ.
اللّهُمَّ لَكَ الْحَمْدُ كَالَّذِي تَقُولُ وَ خَيْراً مِمَّا نَقُولُ، وَ فَوْقَ ما يَقُولُ الْقائِلُونَ، اللّهُمَّ لَكَ صَلاتِي وَ نُسُكِي وَ مَحْيايَ وَ مَماتِي، وَ لَكَ بَراءَتِي وَ بِكَ حَوْلِي وَ مِنْكَ قُوَّتِي.
اللّهُمَّ إِنِّي أَعُوذُ بِكَ مِنَ الْفَقْرِ وَ مِنْ وَسْواسِ الصَّدْرِ، وَ مِنْ شَتاتِ الْأَمْرِ، وَ مِنْ عَذابِ الْقَبْرِ، اللّهُمَّ إِنِّي أَسْأَلُكَ خَيْرَ الرِّياحِ، وَ أَعُوذُ بِكَ مِنْ شَرِّ ما تَجِيءُ بِهِ الرِّياحِ، وَ أَسْأَلُكَ خَيْرَ اللَّيْلِ وَ النَّهارِ.
اللّهُمَّ اجْعَلْ فِي قَلْبِي نُوراً، وَ فِي سَمْعِي وَ بَصَرِي نُوراً، وَ فِي لَحْمِي وَ عِظامِي نُوراً، وَ فِي عُرُوقِي وَ مَقْعَدِي وَ مُقامِي وَ مَدْخَلِي وَ مَخْرَجِي نُوراً، وَ أَعْظِمْ لِي نُوراً، يا رَبِّ يَوْمَ أَلْقاكَ، إِنَّكَ عَلى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ

🤲 دعای امام حسین در روز عرفه

🙏 امام موسی بن جعفر (ع) هنگام غروب آفتاب در عرفات گفتند:
اللّهُمَّ إِنِّي عَبْدُكَ وَ ابْنُ عَبْدِكَ إِنْ تُعَذِّبْنِي فَبِامُورٍ قَدْ سَلَفَتْ مِنِّي، وَ أَنَا بَيْنَ يَدَيْكَ بِرمَّتِي، وَ إِنْ تَعْفُ عَنِّي فَأَهْلُ الْعَفْوِ أَنْتَ يا اهْلَ الْعَفْوِ، يا أَحَقَّ مَنْ عَفى اغْفِرْ لِي وَ لِأصْحابِي

🤲 دعای امام رضا در روز عرفه
اللَّهُمَّ كَما سَتَرْتَ عَلَيَّ ما لَمْ أَعْلَمْ، فَاغْفِرْ لِي مَا تَعْلَمُ، وَ كَما وَسَعَنِي عِلْمُكَ فَلْيَسَعْنِي عَفْوُكَ، وَ كَما بَدَأْتَنِي بِالإِحْسانِ فَأَتِمَّ نِعْمَتَكَ بِالْغُفْرانِ، وَ كَما أَكْرَمْتَنِي بِمَعْرِفَتِكَ فَاشْفَعْها بِمَغْفِرَتِكَ.
وَ كَما عَرَّفْتَنِي وَحْدانِيَّتَكَ فَأَكْرِمْنِي بِطاعَتِكَ، وَ كَما عَصَمْتَنِي ما لَمْ أَكُنْ أَعْتَصِمُ مِنْهُ إِلَّا بِعِصْمَتِكَ، فَاغْفِرْ لِي ما لَوْ شِئْتَ عَصَمْتَنِي مِنْهُ، يا جَوادُ يا كَرِيمُ، يا ذَا الْجَلالِ وَ الإِكْرامِ

✳️ عمل ام داوود که در نیمه رجب گفته شده. ام داوود به امام صادق عرض کرد آیا این دعا را در غیررجب خوانده می شود؟ فرمود: بله در روز عرفه.

✳️ مستحب است دعای يا مَنْ يَرْحَمُ مَنْ لا يَرْحَمُهُ الْعِبادُ که در تعقیبات نماز ظهر جمعه هست، خوانده شود

✳️ دعای امام سجاد در روز عرفه (در صحیفه سجادیه)

ضمن سپاس و تقدیر، چند جمله ای در باره شواهد مذکور در مقاله به عرض می رسانم.
یکم. مقصود از جمله: فَاِلَيكَ عَجَّتِ الاَصواتُ بِصُنُوفِ اللُّغات، ظاهراً زبان های مردمِ تازه مسلمان از ایران و عراق و مصر و شامات و حتی خود حجاز و یمن باشد و کم هم نبودند و به احتمالی هم شاید همه مردم با ادیان مختلف و معتقد به خالقِ هستی بخش اَعم از یهودی و مسیحی و غیر آنها باشد که همه با زبان خودشان خدا را می خوانند نه لزوماً فقط مردم حاضر در اطراف امام (ع).
دوم.دعاهای مفصَّل در قرنِ نخست اسلامی هم وجود داشته است همانند دعای کمیل و دعای مَشلُول و دعای یَستَشیر همگی از امام علی(ع) و دعای جوشن کبیر و دعای مجیر که از پیامبر(ص) نقل گردیده است و...
سوم. واژه و عملِ توسُّل به پیامبر در دعاهای قرنِ نخست اسلامی هم وجود دارد همانند دعای عرفه از امام سجاد در کتاب الاقبال ج۲ص۱۰۷ (نه در صحیفه سجادیه).
چهارم. کاربرد وصفیِ واژه های رحمن و رحیم برای خداوند در روایات و دعاهای سده اول هجری نیز وجود دارد مانند جمله" یَا فارِجَ الهَمّ و کاشفَ الغَمّ یَا رحمن الدنیا و الاخرة و رحيمَهُما" از دعای ۵۴ در صحیفه سجادیه.
پنجم. این که دعای دست جمعی مورد انکار مالک و امثالش بوده است دلیلی بر حدوثِ این رسم هم در عصر امام صادق نمی شود همانند نماز تراویح که در دهه اول بعد از پیامبر اتفاق افتاد ولی امام علی آن را در دهه چهارم، بدعت اعلام نمودند.
ششم.محتوا و بلکه عینِ الفاظ و بعضی از عباراتِ این دعا گاهی نزدیک به دو خط در دعای امام سجاد در روز عرفه در غیر صحیفه سجادیه وجود دارد و شباهت فراوانی با دعای عرفه معروف امام حسین دارد(الاقبال،ابن طاوس ج۲ص۱۰۷ و ۱۰۸).
هفتم. اگرچه به گفته شمس الدین ذَهَبی(وفات ۷۴۸ق) مالک بن اَنَس کتاب المُوَطَّا را همزمان با تصنیفِ ابوحنیفه در سال ۱۴۳ قمری نگاشته است (تاریخ الاسلام، ذَهَبی ج۹ص۱۳) اما ظاهراً چندان شهرت و طرفداری در زمان امام صادق نداشته است بلکه ابوحنیفه در آن زمان از شهرت و مقبولیت زیادی برخوردار بوده است و شهرت مالک در زمان امام کاظم بوده است.
والله العالم.

سلام. ممنون از مشارکت و بیان ادیبانه و شیوای شما.

این را که هیچ کسی به این اشاره ندارد که عرفه به معنای اعتراف است، ضمن خود مقاله ای که ارسال کرده ام، آورده ام. بسیاری از واژه های دیگر هم در فرهنگ اسلامی داریم که با مطالعات زبان شناسی تاریخی و جز آن برایش معنایی می یابیم؛ اما آن معنا چیزی نیست که در شواهد و امثال ادیبان اسلامی نظیری داشته باشد.
وانگهی، دلیل امر می تواند این باشد که مثلا واژه در گذشته هایی دور، قبل از اسلام، چنین معنایی داشته، و به مرور از خاطرها رفته، و آیینهای روز عرفه تحت الشعاع مراسم اسلامی قرار گرفته است.

در خصوص معنای اعتراف باید عرض کنم حدود 18 دعا داریم که نقل شده است پیامبر اکرم (ص) و دیگر بزرگان دین روز عرفه می خوانده اند. اگر بخواهیم تنها مضمون مشترک میان همۀ اینها ـــ از کوتاه ترین تا بلندترین ـــ را بیابیم، چیزی که پیدا می کنیم همین مضمون اعتراف است و بس. کوتاه ترین دعا چیزی مثل این است: رب انی ظلمت نفسی فاغفر لی. هیچ یک از دیگر مضامین ادعیه مثل ثناء و تسبیح و حاجت خواهی و استغفار و ...، در همۀ این دعاها مشترک نیستند؛ در بعضی آمده اند و در بعضی نه.

در روایاتی نبوی در بارۀ عرفه داریم «یوم عرفة یوم یعرف الناس فیه». سوای برداشتهای فقهی از این روایت، ظاهرا آشکارترین معنای یعرف در آن باید یعترف انگاشته شود.

سلام. ممنون از مشارکت و بیان ادیبانه و شیوای شما.

این را که هیچ کسی به این اشاره ندارد که عرفه به معنای اعتراف است، ضمن خود مقاله ای که ارسال کرده ام، آورده ام. بسیاری از واژه های دیگر هم در فرهنگ اسلامی داریم که با مطالعات زبان شناسی تاریخی و جز آن برایش معنایی می یابیم؛ اما آن معنا چیزی نیست که در شواهد و امثال ادیبان اسلامی نظیری داشته باشد.
وانگهی، دلیل امر می تواند این باشد که مثلا واژه در گذشته هایی دور، قبل از اسلام، چنین معنایی داشته، و به مرور از خاطرها رفته، و آیینهای روز عرفه تحت الشعاع مراسم اسلامی قرار گرفته است.

در خصوص معنای اعتراف باید عرض کنم حدود 18 دعا داریم که نقل شده است پیامبر اکرم (ص) و دیگر بزرگان دین روز عرفه می خوانده اند. اگر بخواهیم تنها مضمون مشترک میان همۀ اینها ـــ از کوتاه ترین تا بلندترین ـــ را بیابیم، چیزی که پیدا می کنیم همین مضمون اعتراف است و بس. کوتاه ترین دعا چیزی مثل این است: رب انی ظلمت نفسی فاغفر لی. هیچ یک از دیگر مضامین ادعیه مثل ثناء و تسبیح و حاجت خواهی و استغفار و ...، در همۀ این دعاها مشترک نیستند؛ در بعضی آمده اند و در بعضی نه.

در روایاتی نبوی در بارۀ عرفه داریم «یوم عرفة یوم یعرف الناس فیه». سوای برداشتهای فقهی از این روایت، ظاهرا آشکارترین معنای یعرف در آن باید یعترف انگاشته شود.

✅استاد مهدی پیشوایی: ماجرای انگشت و انگشتر صحت ندارد

*غارت انگشتر امام حسین(ع) و بریدن انگشت آن حضرت نادرست است. امام صادق(ع)در حدیثی این مسأله را تکذیب می کنند

*مشهور است آن حضرت حج خود را ناتمام گذاشت که این مسأله صحت ندارد و با بررسی های صورت گرفته، امام حسین(ع) برای حج تمتع اصلا مُحرِم نشده بود و عمره مفرده انجام داد

*دعای عرفه ای که آن حضرت خوانده اند، در یکی از سال های قبل بوده، نه در سالی که امام به کربلا رفتند

*در کتاب های غیر معتبر آمده که امام حسین(ع) دستور داد که چراغ خیمه را خاموش کردند و عده ای رفتند؛ در صورتی که پراکنده شدن از اطراف امام حسین(ع) زمانی بود که خبر شهادت حضرت مسلم(ع) را شنیدند، نه در شب عاشورا

* نه تنها حضور شهربانو در کربلا محل بحث است که اصلا ازدواج شهربانو و امام حسین(ع) محل اشکال است

* اینکه حضرت زینب(س) سر امام حسین(ع) را بالای نیزه دیده و از خود بی خود شده و سر به چوبه نیزه زده و خون از سر آن حضرت جاری شد نیز سندی ندارد

متن کامل این گفت و گو با در deabelnews.ir بخوانید

@bonyaddeabel

🔸 چند نکته درباره دعای (یا من ارجوه)：

🔹 1. این دعا اختصاصی به پس از نماز ندارد.

🔸 حضرت امام صادق علیه‌ السلام به محمد بن ذکوان فرمود: این دعا را بنویس و هر روز ماه رجب، صبح و شب و پس از هر نماز آن را بخوان.

🔹 2. آنچه از متن روایت بر می آید این است که حضرت صادق علیه‌ السلام از اول دعا به نشانه تضرّع، محاسن شریف را گرفته و انگشت مسبّحه دست را حرکت می‌دادند؛ نه این که فقط در قسمت آخر دعا چنین کنند.

🔸 3. اظهار تضرّع و حرکت دادن انگشت مسبّحه، قید دعا نیست بلکه امر راجحی است که در تمام ادعیه میتوان انجام داد (یعنی مستحب در مستحب است و بدون انجام آن هم دعا صحیح است).

@bazmeghodsian

🔸مقاله فوق در صدد اثبات این فرضیه است که اصل دعای عرفه متعلق به امام صادق (ع) بوده و در اثر تشابه کنیه «اباعبدالله» به امام حسین (ع) منسوب شده، و ذیل آن نیز حداقل باید حدود دو سده بعد از اصل آن، یعنی بعد از سده چهارم شکل گرفته باشد.

@bazmeghodsian

مقاله فوق در صدد اثبات این فرضیه است که اصل دعای عرفه متعلق به امام صادق (ع) بوده و در اثر تشابه کنیه «اباعبدالله» به امام حسین (ع) منسوب شده، و ذیل آن نیز حداقل باید حدود دو سده بعد از اصل آن، یعنی بعد از سده چهارم شکل گرفته باشد.

@bazmeghodsian

🔸 چند نکته درباره دعای (یا من ارجوه)：

🔹 1. این دعا اختصاصی به پس از نماز ندارد.

🔸 حضرت امام صادق علیه‌ السلام به محمد بن ذکوان فرمود: این دعا را بنویس و هر روز ماه رجب، صبح و شب و پس از هر نماز آن را بخوان.

🔹 2. آنچه از متن روایت بر می آید این است که حضرت صادق علیه‌ السلام از اول دعا به نشانه تضرّع، محاسن شریف را گرفته و انگشت مسبّحه دست را حرکت می‌دادند؛ نه این که فقط در قسمت آخر دعا چنین کنند.

🔸 3. اظهار تضرّع و حرکت دادن انگشت مسبّحه، قید دعا نیست بلکه امر راجحی است که در تمام ادعیه میتوان انجام داد (یعنی مستحب در مستحب است و بدون انجام آن هم دعا صحیح است).

@bazmeghodsian